Wstęp Rok 2016 naznaczony jest wieloma rocznicami, które odwołują się do ważnych wydarzeń w historii Polski. Chrzest Polski i jej chrystianizacja były przeżywane w ostatnich stuleciach w trudnych dla naszej Ojczyzny okolicznościach. Zarówno 850. rocznica w 1816 jak i 900. w 1866 roku, przypadały na czas niewoli narodowej. Kolejna, 950. zniknęła w zamęcie I wojny światowej. Millenium w 1966 roku odbywało się pod dyktat władz państwowych, które postanowiły wykorzystać rocznicę do umocnienia swojej roli w stosunku do Kościoła katolickiego. Obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego rozłożone zostały wtedy na lata 1960-1966. Ich inauguracja rozpoczęła się na plenarnej sesji Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu w dniu 16 lutego 1960 roku w Kaliszu. Uroczystościom tym towarzyszył program oświatowy „Tysiąc szkół na 1000-lecie”. W związku z powyższym w latach 1959-1972 wzniesiono ok. 1,5 tysiąca nowoczesnych, jak na ówczesne czasy, szkół – pomników Tysiąclecia Państwa Polskiego. Obok działań edukacyjnych przeprowadzano również, na szerszą skalę niż dotychczas, badania archeologiczne, zadrzewianie kraju, budowę dróg i wałów przeciwpowodziowych. W konkretnych wypadkach, władze państwowe uniemożliwiały lub przeszkadzały w realizacji jubileuszu prze Kościół w Polsce. Egzemplifikacją tego mogą być wydarzenia w Gnieźnie w dniu 15 kwietnia 1966 roku, kiedy to salwami armatnimi powitano marszałka Mariana Spychalskiego uczestniczącego w państwowych uroczystościach. Spowodowało to spore zakłócenia w uroczystej Mszy Świętej celebrowanej przez arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyłę . Kościół bowiem, pod przewodnictwem prymasa Stefana Wyszyńskiego, obchodził rocznice chrztu Mieszka, poprzedzone Wielka Nowenna. Uroczystości przebiegały w różnych miastach Polski, w tym także w Sandomierzu. Obok Prymasa Polski i Episkopatu, brał w nich także udział przyszły Papież. Mijające półwiecze od tych wydarzeń, skłoniło autora do przyjrzenia się relacji z tych wydarzeń, ujętej w polskiej historiografii tego okresu. Autor zdawał sobie sprawę, że jest ona bogata, szczególnie w ostatnim okresie, przypadającym na kolejna rocznice w 2016 roku. Stąd siłą rzeczy zmuszony był do dokonania selekcji zebranych opracowań, ograniczając się do tych, które odnosiły się do Sandomierza, oraz pozostałych, istotnych dla kompletnego ujęcia zagadnienia . Podczas zbierania materiału do pracy, korzystano głównie z zasobu bibliotecznego zgromadzonego w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, oraz pomniejszych książnic. Skupiając się na zebranym materiale dotyczącym Sandomierza, nie pominięto ogólnych opracowań z tego zakresu. Zebrany materiał źródłowy poddany analizie, pozwolił skonstruować plan pracy oparty na trzech rozdziałach. W pierwszym scharakteryzowano obchody milenijne w Polsce. Przedstawione zostały przygotowania do uroczystości i ich przebieg. Następnie odniesiono się do samych obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski. Rozdział drugi przedstawia przebieg uroczystości w Sandomierzu. Skupiono się na sylwetkach odpowiedzialnych za ich przebieg. Scharakteryzowano główne obchody, skupiając się na udziale w nich kardynała Karola Wojtyły. Dokonano także próby przyjrzenia się następcom uroczystości jubileuszowych. W rozdziale trzecim ukazano rolę Służby Bezpieczeństwa Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej w trakcie obchodów milenijnych w Sandomierzu. W szczególny sposób poddano analizie metody ich działania i ich wpływu na obchody. Pracę kończą podsumowanie i wnioski.

Rozdział 1. Obchody Milenium Chrztu Polski 1.1. Przygotowania do Uroczystości Do wydarzeń związanych z obchodami Tysiąclecia Chrztu Polski Episkopat przygotowywał się co najmniej od września 1946 roku. Wówczas to zaczęło ukazywać się czasopismo „Nasza Przeszłość”, którego głównym zadaniem było przygotowywanie katolików do ważnych historycznie rocznic. Zaś idea obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski zrodziła się w umyśle kardynała Stefana Wyszyńskiego w trakcie jego interweniowania w Komańczy. Myślał on wówczas o zorganizowaniu ogólnopolskich uroczystości, mających ożywić ducha wiary w narodzie znajdującym się pod rządami komunistycznych władz. Preludium do obchodów miały stanowić działania w ramach formacji duchowej realizowane w ciągu kilku lat przygotowań. W ten sposób powstała koncepcja zorganizowania Wielkiej Nowenny, mającej stanowić swoistego rodzaju rachunek sumienia, rozliczenie się z powojenną przeszłością oraz z niepowodzeniami narodu polskiego zarówno w zakresie życia religijnego, jak i społecznego. Ponadto wyznaczono jej zadanie przygotowania planu rozwoju duchowego narodu na przyszłość . Plan nabożeństw miał być realizowany w latach 1957-1966 i obejmować następujące zagadnienia :

1. Rok I: 1957/58 – „Wierność Bogu, Krzyżowi, Ewangelii, Kościołowi i jego Pasterzom”;
2. Rok II: 1958/59 – „Naród wierny łasce” – życie w łasce Bożej i przeciwstawianie się każdemu grzechowi;
3. Rok III: 1959/60 – „Życie jest światłością ludzi” – Rok życia, obrona życia duszy i ciała;
4. Rok IV: 1960/61 – „Małżeństwo – sakrament wielki w Kościele”;
5. Rok V: 1961/62 – „Rodzina Bogiem silna” – wychowanie w duchu Chrystusowym;
6. Rok VI: 1962/63 – „Młodzież wierna Chrystusowi”;
7. Rok VII: 1963/64 – „Abyście się społecznie miłowali” – sprawiedliwość i miłość społeczna;
8. Rok VIII: 1964/65 – „Nowy człowiek w Chrystusie” – walka z wadami narodowymi, pielęgnowanie cnót chrześcijańskich i narodowych;
9. Rok IX: 1965/66 – „Weź w opiekę Naród cały” – cześć Maryi jako Królowej Polski. Tematyka ta związana była z istotą Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego (z 26 sierpnia 1956 roku) i to one były pierwszym programem, mającym na celu ożywienie wszystkich dziedzin duszpasterstwa w skali całego kraju. Do jego realizacji przystąpiono niemalże natychmiast, gdyż to on miał być rozwiązaniem problemów moralnych Polaków związanych z otaczającą ich socjalistyczną rzeczywistością. W poszczególnych parafiach podejmowano działania duszpasterskie mające na celu: wzrost świadomości religijnej, wzmocnienie więzi z Kościołem, zwalczenie złych przyzwyczajeń i nałogów. Stanowiły one również podstawę do przeprowadzenia w 1966 roku głównych uroczystości związanych z Tysiącleciem Chrztu Polski. Już na Boże Narodzenie 1955 roku członkinie Instytutu Pomocnic Maryi Jasnogórskiej (obecnie jest to Instytut Prymasa Wyszyńskiego) – jego ówczesna przewodnicząca, Janina Michalska, oraz członkini Maria Okońska, przedstawiły internowanemu w Komańczy kardynałowi Wyszyńskiemu plan prac duszpasterskich związanych z zainicjowanym przez paulinów na Jasnej Górze programem obchodów 300-lecia zwycięstwa nad Szwedami i ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza (w latach 1955-1956) . Tak zwane Ósemki przekazały duchownemu prośbę o przygotowanie tekstu ślubów narodowych, podobnego do wspominanego aktu sprzed trzech stuleci. Miał on jednak w zamyśle organizatorów, odnosić się do współczesnych problemów. Prymas początkowo był przeciwny tej prośbie. Jednakże zamysł odnowienia ślubów lwowskich został uznany za bardzo cenną ideę przez Komisję Główną Episkopatu Polski i włączony w obchody Roku Królowej Polski zaplanowanego na lata 1956-1957. Prace te realizowano, nie bacząc na problemy, jakie Kościołowi stwarzały socjalistyczne władze. W dniach 24 marca – 24 czerwca 1956 roku Michalska i Okońska mogły przebywać w Komańczy. W tym czasie konieczność napisania ślubów narodowych stała się przedmiotem częstych rozmów z kardynałem Wyszyńskim. W maju 1956 roku, prymas ukończył tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego. Dostarczono został 22 maja na Jasną Górę. Następnie został on skopiowany głównie w zakonach klauzulowych, a w dalszej kolejności rozesłany do wszystkich decyzji. Zaplanowano, że Śluby zostaną odnowione uroczyście w dniu 26 sierpnia 1956 roku na Jasnej Górze . Śluby Narodu zostały głównie poświęcone tematyce etyczno-społecznej, obronie życia nienarodzonych dzieci, świętości rodziny, wierności małżeńskiej, wychowaniu katolickiemu dzieci i młodzieży, walce z wadami społecznymi oraz rozszerzeniu kultu maryjnego. Odpowiadały zatem, w ocenie prymasa Wyszyńskiego, bolączkom życia moralnego ówczesnych obywateli Polski, zwiastując jednocześnie głęboki proces odnowy narodu . W myśl planu, w dniu 26 sierpnia 1956 roku biskup Michał Klepacz odczytał na Jasnej Górze przyrzeczenia Ślubów Narodu, na które zebrana u stóp klasztoru grupa pielgrzymów (blisko milion osób) odpowiadała: „Królowo Polski, przyrzekamy!”. W efekcie złożyła je cała wierząca Polska, uczestnicząc w podobnych uroczystościach we wszystkich parafiach kraju . Obchody odnowienia Narodowych Przyrzeczeń były manifestacją uczuć religijnych ludności zamieszkałej w państwach tzw. bloku wschodniego. Stanowiły one również wyraz jedności wiernych z internowanym kardynałem Wyszyńskim (zostały rozszerzone o żądanie jego uwolnienia). Ten rodzaj manifestacji zrobił wrażenie nie tylko na hierarchach Kościoła, ale także na władzach, które zdały sobie sprawę z przywiązania Polaków do wiary katolickiej oraz fiaska polityki wyznaniowej komunistycznego państwa. Wskazać ponadto należy, że już od września 1956 roku, kardynał Wyszyński opracowywał tekst poświęcony wprowadzeniu Ślubów Jasnogórskich w życie. Prymas pisał, aby Komisja Główna Episkopatu Polski wydała odpowiednie wskazania w tym zakresie. Odnowa miała nastąpić w dniu 3 maja 1957 roku – w uroczystość Matki Bożej Królowej Polski. Uroczystości te miały być organizowane w diecezjach, parafiach, kościołach rektorskich i zakonach. Odprawienie jasnogórskich ślubów stanowiło główny punkt pracy przygotowawczej i stanowić miało formę przypomnienia o centralnych uroczystościach z 26 sierpnia na Jasnej Górze. Ślubowanie miało być złożone przez cały naród w każdej parafii i świątyni. Zdaniem prymasa Wyszyńskiego, w tym dniu wierni musieli ożywić swoją wolę do całkowitego oddania się Matce Bożej w służbę świętą i zapragnąć, by prowadziła ona ich do Chrystusa . Nowy rozdział w dziejach polskiego Kościoła Katolickiego w PRL otworzyły przemiany społeczno-polityczne, związane z wydarzeniami z października 1956 roku. Spowodowały one, że zaostrzenie represyjnej polityki wyznaniowej było niemożliwe. Październikowa odwilż sprawiła, iż nowe władze KC PZPR pod rządami Władysława Gomułki wydały decyzję o uwolnieniu prymasa Wyszyńskiego. Sytuacja ta otworzyła Kościołowi drogę do zintensyfikowania przygotowań do obchodów Milenium Chrztu Polski. Wskazywano bowiem, że ich skutkiem, jakże potrzebnym, miało być odnowienie życia religijno-społecznego w państwie . W myśl planów, dnia 3 maja 1957 roku Prymas Tysiąclecia odprawił Mszę Świętą na Jasnej Górze. Wydarzenie to miało z jednej strony zamknąć Rok Królowej Polski, a z drugiej stanowić uroczystą zapowiedź Wielkiej Nowenny Narodu przed Tysiącleciem Chrztu Polski. Był to kolejny etap przygotowań do uroczystości. Dnia 5 maja tegoż samego roku podniośle zainaugurowano Nowennę we wszystkich parafiach w Polsce. Począwszy od tego roku aż do 1966, śluby miały być odnawiane co roku we wszystkich parafiach w niedzielę po 3 maja lub 3 maja (o ile była to niedziela). Każdego 26 sierpnia danego roku tematem przygotowań Wielkiej Nowenny były kolejne przyrzeczenia ślubne złożone przez wiernych latem 1956 roku. Następne lata Nowenny poświęcono wierności Bogu, Chrystusowi, Kościołowi i jego pasterzom, sprawiedliwości, odnowieniu kultury chrześcijańskiej i wierności Maryi, realizując powzięty plan . Milenijny program Kościoła miał mieć profil duszpastersko-religijny skierowany „na człowieka” i ku przyszłości, który zakładał walkę z duchowym i psychicznym rozbiciem narodu związanym z traumatycznymi przeżyciami wojennymi i polityką reżimu komunistycznego w Polsce. W celu wydobycia społeczeństwa z marazmu Episkopat przedstawił syntezę zamierzonego celu, miał być zrealizowany głównie w ramach programu Episkopatu – Nowenny jako rechrystianizacji Polaków . Proces ten miał się rozpocząć realizacją działań mających zwiększyć świadomość narodu polskiego, że są narodem chrześcijańskim. Po drugie oczyszczeniem oraz pogłębieniem ich życia religijnego. Ostatnim etapem było uzdolnienie narodu do apostolskiego objawienia jego chrześcijańskiego oblicza oraz usuwanie laicyzacji i zniekształceń rysów chrześcijaństwa spowodowanych przez grzech. Jednakże podstawowym celem Nowenny było połączenie duchowieństwa po okresie, gdy jego struktury uległy nadwyrężeniu na skutek powojennej polityki restrykcyjnej . Nowenna była pierwszym powojennym programem duszpasterskim realizowanym w całej Polsce, obejmującym niemalże wszystkie dziedziny duszpasterstwa i zmierzającym do ożywienia chrześcijaństwa w skali kraju. Miał on być dostosowany do ówczesnej politycznej rzeczywistości. Odnoszono go m.in. do instytucji, których działalność została zakazana przez władze państwowe a którym stworzono nowe formy zastępcze. W miejsce zlikwidowanej Akcji Katolickiej funkcjonowały bowiem duszpasterstwa zawodowe, stanowe oraz specjalistyczne. Nowenna była nowatorskim przedsięwzięciem, w którym znaczną uwagę poświęcono na opracowanie oraz realizowanie i mobilizowanie do udziału w nim rzeszy wiernych, wprowadzenie nowych form duszpasterstwa, wśród których wybijała się realizowana od 1957 roku peregrynacja kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej po Polsce i czuwania soborowe oraz soborowe czyny dobroci, czy też wprowadzenie w życie założeń Soboru Watykańskiego Drugiego (1962-1965) . Należy nadmienić, iż w trakcie peregrynacji obraz Matki Boskiej Częstochowskiej został „aresztowany” przez władze, wówczas jego trasę przemierzały puste ramy obrazu wraz z towarzystwem „Ewangeliarza” i zapalonej świecy . Obchody milenijne poza wymiarem duchowym miały również wydźwięk manifestacji politycznej, mającej na celu ukazanie władzom siły Kościoła i przywiązania do niego Polaków. Akcja ta miała zmobilizować wiernych i stanowić wyraz ich lojalności i wierności nie tylko jako do instytucji wyznaniowej, ale również jako ośrodka opozycyjnego wobec komunistycznych władz. Począwszy bowiem od 1958 roku, gdy państwowe struktury zdążyły okrzepnąć po wydarzeniach z 1956 roku, przystąpiły na nowo do ograniczania społeczno-religijnego wpływu Kościoła do względnie tolerowanych przez władze ram chrześcijaństwa spod znaku zakrystii. Oznaczało to, iż Nowenna stała się obiektem ataków propagandowych i działań administracyjnych wymierzonych w sam Kościół. W tym celu, m.in. w 1960 roku władze państwowe sformułowały własny program obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego, stanowiący konkurencję i alternatywę wobec Milenium. Warto nadmienić, iż program obchodów milenijnych strony kościelnej, został skrytykowany nie tylko przez komunistów, ale także przez lokalne środowiska katolickie, zarzucając mu nadmierny centralizm, sięganie po często zapomniane elementy ludowej pobożności. Obawiano się, że na drugi plan mogą zejść lub mogą zostać pominięte podstawowe prawdy wiary. Zastrzeżenia kierowano w stronę rozbudowanego kultu maryjnego. Duszpasterstwo w okresie przygotowań, pomimo szykan i trudności piętrzonych ze strony władz oraz oporu części duchowieństwa i świeckich środowisk, objęło cały kraj, mobilizując do udziału w uroczystościach milenijnych rzesze wiernych. W latach 1958-1965 większość uroczystości związana z programem Nowenny została przeprowadzona, a utrudnienia powstałe po stronie państwowej nie były na tyle silne, aby wierni nie mogli sobie z nimi poradzić. Pomimo kilku incydentów (np. najścia funkcjonariuszy SB na Instytut Prymasowski Ślubów Narodu na Jasnej Górze w 1958 roku czy zniszczenia nakładu książek prymasa Wyszyńskiego związanych z Jubileuszem w 1963 roku) konflikt na tle obchodów między władzą a Kościołem przyjął formę „cichej wojny”.

1.2. Przebieg obchodów milenijnych Dnia 1 stycznia 1966 roku w Polsce rozpoczął się Rok Jubileuszowy. Kościół Katolicki jubileusz „Te Deum” rozpoczął odnowieniem obietnic Chrztu Świętego dnia 9 kwietnia 1966 roku w Wielką Sobotę. Dzień ten był również ostatnim dniem obchodów roku Wielkiej Nowenny. W tygodniu między 9 a 16 kwietnia na terenie całego kraju obchodzono „Tydzień Tysiąclecia”, stanowiący wyraz wdzięczności Kościoła w Polsce za Chrzest Święty i wiarę oraz przypomnienie historycznej daty chrztu Polski przypadającej zapewne na dzień 14 kwietnia 1966 roku. Był bardzo uroczyście obchodzony w Gnieźnie. Mieście, które stało się centrum uroczystości milenijnych. Obchody te miały, zdaniem prymasa Wyszyńskiego, stanowić wyraz dziedzictwa najstarszej w Polsce archidiecezji. Ponadto odniesiono się również do postaci św. Wojciecha, pierwszego patrona Rzeczpospolitej Polskiej, którego relikwie znajdują się w gnieźnieńskiej katedrze (miejscu koronacji pięciu pierwszych władców). Prymas Tysiąclecia podkreślał również prymasowskie tradycje Gniezna, uwzględniając próby jego deprecjacji przez komunistyczny establishment . W Gnieźnie główne obchody zorganizowano w dniach od 14 do 17 kwietnia 1966 roku. W tym czasie w katedrze gościł Obraz Nawiedzenia, który uprzednio był w Kruszwicy, Strzelnie i Trzemeszynie . Należy nadmienić, iż milenijne uroczystości kościelne miały charakter ogólnopolski i odbywały się przez cały (1966) rok. Wielkie Gody Narodu zorganizowano w miastach Polski znajdujących się na trasie tzw. szlaku historycznego, składającego się z 29 najważniejszych miast związanych z życiem religijnym kraju i jego obywateli. Stolice biskupie położone poza szlakiem organizowały obchody patrona lub też kościoła katedralnego, obejmujące wszystkie parafie diecezji. Program tychże obchodów zakładał przeprowadzenie uroczystego „Te Deum”, nocnych nabożeństw w katedrze, przedpołudniowe msze święte, południowe misteria dotyczące przeszłości, stanu teraźniejszego i przyszłości życia religijnego w danej części kraju. Program ten zakładał również odczytanie we wszystkich parafiach listu pasterskiego biskupa ordynariusza . Uroczystości parafialne zakładały także zorganizowanie Uroczystości Parafialnej Tysiąclecia Chrztu w trakcie dorocznego odpustu lub w inny wyznaczony przez biskupa dzień. Metropolici określali jej zewnętrzne ramy obejmujące „Te Deum” i adorację. Wierni mieli w tym czasie wyrażać wierność Bogu za łaskę Chrztu i spuściznę przodków. Należy nadmienić, iż władze państwowe zdawały sobie sprawę z rangi milenijnych obchodów, w związku z powyższym starały się odciągnąć wiernych od uroczystości kościelnych. W tym czasie organizowano atrakcje w formie cyrkowych występów, pokazów motocyklowych, zapowiedziano także projekcję filmu Jerzego Kawalerowicza „Faraon”, uchodzącego za ówczesny przebój kinowy. Atrakcje te były dostępne dla mieszkańców Gniezna, Poznania jak też innych większych miast. Ponadto organizowano pokazy cyrkowe, występy muzyczne czy też sztafety. Pomimo tych atrakcji wielu mieszkańców miasta wybrało uroczystości kościelne. Kardynał Wyszyński w Zapiskach milenijnych wspomina, iż w tym dniu do Gniezna przyjechało aż sześćdziesięciu trzech biskupów. Natomiast profesor Kłoczowski z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego wygłosił prelekcję dotyczącą historii miasta. Po jej zakończeniu procesja ruszyła na Wzgórze Lecha. W procesji uczestniczyli duchowni, osoby świeckie noszące krzyż z kościoła Świętego Krzyża, obraz Matki Bożej i fotografię Ojca Świętego oraz relikwie św. Wojciecha. „Procesja podążyła do trybuny, przygotowanej na tle kolegiat i kościoła św. Jerzego. Tutaj delegacje, niosące święte znaki, wygłaszały swoje przemówienia. Po czym odprawiłem Mszę św. pontyfikalną […]” . W zależności od informacji udostępnianych przez różne źródła w uroczystościach tych wzięło ok. 30 tysięcy wiernych. Po mszy świętej kardynał Wyszyński wypowiedział do wiernych, z balkonu rezydencji gnieźnieńskich arcybiskupów, następujące słowa: „Po dziesięciu wiekach służby Kościoła katolickiego w Polsce, my – biskupi, kapłani i lud Boży, żyjący duchem Ewangelii – jesteśmy głęboko przekonani, że dobrze usłużyliśmy naszej Ojczyźnie. […] To jest służba pokoju. Kościół nigdy nie mobilizuje dzieci żadnego narodu przeciwko temu narodowi i jego prawdziwemu dobru, przeciwko państwu i tym, którzy państwem władają. Dlatego też chrześcijan, wychowanych w duchu Bożym, lękać się nie należy! Natomiast trzeba uszanować ich prawa, a szczególnie prawo do sprawiedliwości, prawo do szacunku, prawo do miłości, prawo do wolności, prawo do wolności sumienia, wyznania i do służby Bożej, prawo do katolickiego wychowania dzieci i rodziny” . Słowa te miały charakter apelu skierowanego do obywateli państwa ciemiężonego przez władze radzieckie. Przemówienie to miało charakter apelu w państwie, gdzie powszechnie dochodziło do łamania praw obywatelskich, prawa wolności sumienia, gwarantowanego przecież przez stalinowską Konstytucję z 1952 roku . W drugim dniu obchodów w Gnieźnie (15 kwietnia 1966 roku) obradowała Konferencja Episkopatu Polski. Zjazd ten miał stanowić wyraz jedności episkopatu, który wystosował list do wiernych o znaczeniu chrztu Mieszka dla całego narodu polskiego w jego tysiącletniej historii. Kolejnego dnia doszło do konfrontacji władz kościelnych ze świeckimi. Te ostatnie zorganizowały konkurencyjne obchody z okazji 21 rocznicy forsowania Odry i Nysy Łużyckiej. Na głównym Rynku w mieście przemawiał marszałek Marian Spychalski, zaś po nim odbyła się defilada wojskowa połączona z salwą armatnią, co miało zakłócić wystąpienie prymasa Tysiąclecia. Kardynał Wyszyński o tych wydarzeniach wypowiedział się w następujący sposób: ,,Zebraliśmy się w Bazylice Prymasowskiej na konkluzyjne nabożeństwo uroczystości milenijnych w Gnieźnie. Nieszpory celebrował arcybiskup Wojtyła. Właśnie, gdy rozpoczęliśmy śpiew «Niechaj będzie pochwalony», odezwały się armaty na salut marszałka Spychalskiego, który na pobliskim placu Wolności odprawiał obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego (forsowanie Odry). Przedziwne wrażenie wywiera ten śpiew przy odgłosie armat. Wkrótce armaty umilkły, a śpiew trwał dalej” . Słowa te świadczyły o tym, że wierni nie ulegli presji władz i nadal trwali przy Kościele, manifestując swoje przywiązanie do Boga jak i do samego Kościoła. Należy nadmienić, iż główna uroczystość kościelnych obchodów milenijnych odbyła się na Jasnej Górze w Święto Królowej Polski w dniu 3 maja 1966 roku. Przybył na nią cały Episkopat z prymasem Wyszyńskim na czele, występującym tam w charakterze osobistego legata papieża Pawła VI, któremu władze Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej odmówiły przyjazdu do Polski. Jednym z wymienianych przez ówczesne władze powodów, dla których Papież nie mógł odwiedzić naszego kraju, było utrzymywanie przez Stolicę Apostolską stosunków dyplomatycznych z rządem emigracyjnym. W uroczystym celebrowaniu obchodów udział wzięło również duchowieństwo diecezjalne i zakonne, delegacje: parafialne, stanów społecznych (np. rolników, rzemieślników, robotników), stanów zawodowych (np. lekarzy, pielęgniarek, nauczycieli), Polonii, i całe rzesze pielgrzymów . Głównym punktem jasnogórskich uroczystości milenijnych był złożony przez kardynała Wyszyńskiego, Episkopat i wiernych „Akt oddania Polski w macierzyńską niewolę Maryi, Matki Kościoła, za wolność Kościoła Chrystusowego” . Stanowił on najważniejszy punkt tzw. Godów Tysiąclecia, czyli religijnego aktu zaślubienia Polski i Kościoła – wotum wdzięczności za Chrzest i wiarę. Intencją kościelnych hierarchów dokonujących aktu oddania było rozszerzenie Królestwa Chrystusowego na ziemi. O akcie tym ówczesny arcybiskup Karol Wojtyła pisał następująco: „To wskazuje wystarczająco, że akt ten nie posiada tylko znaczenia deklaratywnego. Biskupi nie tylko stwierdzają, że w konsekwencji Chrztu Polski zaistniała, istniała i nadal istnieje szczególna zależność i przynależność, ale jako pasterze i następcy Apostołów, chcą tej zależności i przynależności […] ku rozszerzeniu się Królestwa Kościoła w całym świecie, a ponieważ ich misja apostolska spełnia się w Polsce, pragną przeto w szczególny sposób wolności Kościoła w Polsce. I właśnie «za» tę wolność oddają w macierzyńską niewolę wszystkie dzieci Boże ochrzczonego narodu, owszem, samże naród i jego ojczyznę” . Akt Oddania powtórzono wieczorem 3 maja 1966 roku we wszystkich polskich parafiach. Warto wspomnieć, iż uroczystości przeprowadzone na Jasnej Górze nie zamykały krajowych obchodów milenijnych, które napotykając mniejsze lub większe problemy ze strony władz, trwały do końca tegoż roku. Jednymi z obchodów zakrojonych na szeroką skalę były te organizowane w diecezji płockiej i mieście Płocku w dniach 14 i 19 sierpnia 1966 roku, zaś w dniach 12-13 listopada odbyły się ogólnopolskie uroczystości w diecezji płockiej . Na ten wzór organizowano podobne uroczystości we wszystkich diecezjach. Formalne przygotowania do milenijnych uroczystości Kościół Katolicki w diecezji płockiej rozpoczął 25 marca 1966 roku. Tegoż dnia biskup Bogdan Sikorski, ordynariusz tamtejszej diecezji, wydał dekret, w którym określił program i założenia przebiegu analizowanej uroczystości z udziałem Episkopatu Polski z prymasem Wyszyńskim na czele. Uroczystość ta miała się odbyć 13 listopada 1966 roku, zaś ogólnodiecezjalne obchody miały być zorganizowane 14 sierpnia tegoż samego roku. Obydwie uroczystości miały być przeprowadzone w płockiej Bazylice katedralnej . Ustalono również terminy przeprowadzenia rejonowych obchodów milenijnych w dziewięciu miejscowościach diecezji płockiej w okresie od 13 czerwca do 11 grudnia 1966 roku. Biskup Sikorski ogłosił także dzień milenijnych modłów stanu zakonnego diecezji płockiej – 26 sierpnia 1966 roku. W związku ze zbliżającymi się uroczystościami w Płocku biskup Sikorski powołał Ogólnodiecezjalny Komitet Uczczenia Tysiąclecia Chrztu Polski. W jego skład, oprócz ordynariusza płockiego, wchodzili biskupi Piotr Dziedzic i Jan Wosiński, przedstawiciele Kapituły Katedralnej w Płocku, Kapituły Pułtuskiej, Kurii Diecezjalnej, Sądu Biskupiego, Seminarium Duchownego, księża dziekani, proboszczowie i wikariusze oraz męskie zgromadzenia zakonne. Dnia 14 marca 1966 roku ksiądz Zdzisław Piechna, wikariusz generalny diecezji płockiej, wydał zarządzenie do duchowieństwa polecające odczytanie na głównych mszach św. w uroczystość Zmartwychwstania Pańskiego w dniu 10 kwietnia tego samego roku listu pasterskiego biskupa Sikorskiego do duchowieństwa i wiernych. W liście tym podkreślono następstwa przyjęcia Chrztu dla Polski i informowano o ogólnopolskich uroczystościach milenijnych na Jasnej Górze w dniu 3 maja i płockich obchodach. Przygotowania Kościoła Katolickiego diecezji płockiej do omawianych uroczystości stanowiły przedmiot zainteresowania ówczesnych komunistycznych władz i aparatu bezpieczeństwa. Dnia 11 sierpnia 1966 roku wicedyrektor Departamentu IV MSW, płk Zenon Goroński sporządził dokument informujący o mających się odbyć 14 i 26 sierpnia milenijnych obchodach w płockiej diecezji. Z uroczystości tych sporządzono meldunki zawierające informacje na temat ich przebiegu. Obchody rocznicowe rozpoczęły się Mszą o godzinie 11:00 odprawioną przez biskupa Bogdana Sikorskiego, wygłaszającego kazanie w trakcie jej trwania. W homilii Biskup podkreślił historyczne znaczenie katedry i płockiej diecezji, odniósł się również do kultu Matki Boskiej Mazowieckiej i przedstawił znaczenie miasta Płocka jako istotnego ośrodka religijno-politycznego w pierwszych wiekach funkcjonowania Państwa Polskiego. Przypomniał również o postaci arcybiskupa Nowowiejskiego i biskupa Wetmańskiego, zamordowanych przez hitlerowców w trakcie II wojny światowej. Po zakończeniu nabożeństwa odbyła się ceremonia składania ślubowania dzieci, młodzieży oraz ojców i matek kleryków i kapłanów . Dnia 19 sierpnia tegoż roku opracowano „Plan Operacyjnego zabezpieczenia milenijnej diecezjalnej uroczystości zakonnej w dniu 26 VIII 1966 roku w Płocku”. W planie tym Służby Bezpieczeństwa sformułowały zadania przynależne jej funkcjonariuszom . Przez tajnych współpracowników, kandydatów na nich i kontakty obywatelskie należało ustalić: a) ewentualne zmiany w programie uroczystości; b) zamierzenia związane z wykorzystaniem w imprezie świeckiego aktywu przykościelnego, młodzieży z kół: ministrantów i bieli; c) formę i zakres zaangażowania alumnów WSD i uczniów z NSD; d) na ile i w jakiej formie rozpropagowano te obchody w parafiach diecezjalnych, głównie tych obsługiwanych przez zakonników; e) miejsce zakwaterowania delegacji zakonnych przybyłych do Płocka w dniu 26 sierpnia 1966 roku; Ponadto planowano spowodować ograniczenie zwolnień z pracy w dniu obchodów zakonnic zatrudnionych w Państwowych Ośrodkach dla dzieci trudnych w Goślicach pow. Płock i Smogorzewo pow. Gostynin. Do realizacji wyżej wymienionych zadań wybrano tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa: „Lex”, „Kowalski Stanisław”, „Mieczysław”, księży zakonnych oraz księży będących na kontakcie Referatu SB w Płocku. Zgodnie z informacjami udostępnionymi przez te Służby, uroczystości milenijne dla stanu zakonnego w płockiej diecezji rozpoczęto Mszą pontyfikalną, o godzinie 10:00 odprawioną przez biskupa Piotra Dudźca, w trakcie której kazanie wygłosił ksiądz Zdzisław Solak z Przasnysza. O homilii wypowiadano się następująco: „Poświęcone było kultowi Matki Boskiej Częstochowskiej i sprawom ekumenicznym. Kazanie to nie zawierało groźnych akcentów” . Władze oceniły liczbę uczestników mszy na 400 osób, w tym 48 księży zakonnych, 90 zakonnic habitowych, 70 zakonnic bezhabitowych oraz około 200 osób świeckich i 15 dzieci. Tego samego dnia o godzinie 18:00 biskup Dudźiec odprawiał kolejną Mszę. Natomiast godzinę później mszę odprawił biskup Bogdan Sikorski w towarzystwie ośmiu ojców przełożonych Domów Zakonnych, księży kurialistów i administratora parafii. Wówczas kazanie wygłosił ojciec Leon Cis, przeor domu Kapucynów z Zakroczymia. W opinii Służby Bezpieczeństwa miało ono charakter religijny i było pozbawione akcentów politycznych. Liczbę uczestników oceniono na około 500 osób, w tym 200 przedstawicieli zgromadzeń zakonnych męskich i żeńskich z terenu diecezji płockiej i ok. 300 osób świeckich, z czego połowa to młodzież . Warto wspomnieć, iż 12 listopada 1966 roku funkcjonariusze posterunku Milicji Obywatelskiej w Łącku zatrzymali i dokonali kontroli samochodu, którym jechał prymas Stefan Wyszyński na milenijne uroczystości do Płocka. Ostatecznie kardynał przyjechał do Płocka o godzinie 16:45 i udał się bezpośrednio do pałacu biskupiego. O godzinie 17:00 orszak na czele z Prymasem Tysiąclecia wyruszył sprzed pałacu biskupiego do katedry. W orszaku udział brało 21 biskupów, 60 księży, 20 zakonnic, 6 zakonników, 4 członków senatu wyższych uczelni katolickich, 100 ministrantów. Orszak przechodził szpalerem powstałym z wiernych zgromadzonych wzdłuż ulicy Tumskiej. Na trasie przejścia wznoszono okrzyki: „Niech żyje Prymas i Episkopat!”. Okrzyki spotkały się z pozytywnym podejściem zgromadzonych i były podejmowane przez zakonnice. W trakcie przejścia biskupów z pałacu do katedry na trasie znajdowało się ok. 6 tysięcy osób, w tym młodzież. Dwie trzecie zgromadzonych udało się na dalsze uroczystości . Służba Bezpieczeństwa przebieg niniejszych uroczystości opisuje następująco: „[…] 20 -minutowe przemówienie wygłosił ordynariusz płocki, biskup Sikorski, w którym po omówieniu historii diecezji i podkreśleniu jej zasług dla rozwoju Mazowsza, zwłaszcza w zakresie kultury i oświaty, powitał przybyłych na uroczystość przedstawicieli Episkopatu na czele z kardynałem Wyszyńskim. Oświadczył, że szczególny zaszczyt spotkał diecezję przez duchowieństwo w jej uroczystościach kardynała Wyszyńskiego […]. Wyraził też zadowolenie z faktu przybycia do Płocka biskupów z Ziem Zachodnich, które zostały przywrócone Polsce. Po przemówieniu biskupa Sikorskiego o godz. 18:50 rozpoczęła się msza celebrowana przez metropolitę krakowskiego, arcybiskupa Wojtyłę, w trakcie której godzinne kazanie wygłosił kardynał Wyszyński” . Służba Bezpieczeństwa oceniła, iż w wysłuchaniu mszy św. i kazania kardynała Wyszyńskiego udział wzięło 5 tysięcy osób, w tym 3 tysiące wiernych zgromadzonych było w katedrze, a pozostali wokół niej. Wśród uczestników Mszy przeważała młodzież oraz robotnicy, którzy jak stwierdzili funkcjonariusze, wybrali uroczystości kościelne zamiast zorganizowanych dla nich w tym czasie imprez kulturalno-oświatowych. Bezpieka, informując o wydarzeniach milenijnych z dnia 13 listopada 1966 roku, jakie odbyły się w Płocku, podkreśliła, iż w trakcie odprawiania Mszy Św. i wygłaszania kazania w katedrze płockiej biskup Bareła, ordynariusz diecezji częstochowskiej, mówiąc o nawiedzeniu po diecezjach obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej w okresie milenium, nie wspomniał o jego aresztowaniu. Zauważono również, iż w trakcie przejścia z pałacu biskupiego do katedry orszaku biskupów z kardynałem Wyszyńskim na czele niesiono transparent wykonany na fladze narodowej z napisem „Najukochańszemu synowi Mazowsza Świętemu Stanisławowi Kostce – w hołdzie parafia Grudusk”, portret Papieża i Ewangelię. W uroczystości udział brało około 10 tysięcy wiernych . Odnośnie przygotowań do przebiegu omawianych uroczystości stwierdzono, że w okresie poprzedzającym realizowano głównie działania o charakterze religijnym. Do lipca 1967 roku zorganizowano uroczystości milenijne również w Łodzi, Sosnowcu, Kołobrzegu i Kamieniu Pomorskim. Natomiast dnia 26 sierpnia 1966 roku w uroczystość Matki Boskiej Częstochowskiej prymas Wyszyński ogłosił na Jasnej Górze, iż Śluby Narodu będą odnawiane w kolejnych latach. Dnia 21 listopada tego samego roku biskupi zebrani na Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski w Warszawie dokonali podsumowania przebiegu obchodów milenijnych w roku wielkiego jubileuszu. W ocenie biskupów stanowiły one wyraz zwycięstwa polskiego Kościoła Katolickiego nad władzami socjalistycznej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Natomiast w dniu 28 listopada 1966 roku na częstochowskiej Jasnej Górze odprawiono Mszę Św. dziękczynną z łaski roku „Te Deum”. Uroczystości milenijne zakończono 31 grudnia 1966 roku we wszystkich polskich parafiach. Odprawiono wówczas uroczyste nabożeństwa z wystawieniem Najświętszego Sakramentu i odśpiewaniem uroczystego Te Deum Laudamus. O północy 1 stycznia 1967 roku władze kościelne zainaugurowały uroczyście Drugie Tysiąclecie chrześcijaństwa w Polsce. Rozpoczęło je bicie dzwonów w całym państwie i msze św. inauguracyjne. Pierwsza godzina nowego Milenium miała charakter Godów Weselnych narodu. Wówczas wszyscy wierni mieli być w tym czasie w stanie łaski uświęcającej. Uroczystość zakończył śpiew pieśni Boże, coś Polskę . Dnia 28 czerwca 1972 roku papież Paweł VI wydał bullę Episcoporum Poloniae coetus . Dokument ten kształtował stosunki prawne między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Watykanem oraz ustalał nowy, kościelny podział administracyjny na Ziemiach Odzyskanych. Ponadto kończył stan tymczasowości Kościoła na Ziemiach Zachodnich. Erygowano również 5 nowych diecezji. Dodatkowo istniejące wówczas diecezje włączono do polskiej administracji kościelnej (diecezję warmińską przyłączono do metropolii warszawskiej, a diecezję gdańską – do gnieźnieńskiej), odnowiono też metropolię wrocławską. Ustalony w 1972 roku podział administracyjny Kościoła w Polsce trwał aż do 1992, kiedy to papież Jan Paweł II ogłosił bullę Totus Tuus Poloniae Populus .

1.3. Duchowe i materialne dziedzictwo Milenium Jubileusz 966 roku rozpoczął wielką duchowe działanie Kościoła Katolickiego. Jednakże akcja ta była notorycznie sabotowana przez władze komunistyczne i sztucznie podsycany przez nie – konflikt między władzami a Kościołem. Wbrew oczekiwaniom Władysława Gomułki – który podobnie jak wszyscy działacz KC PZPR – uznał obchodzy państwowe za wielki sukces w walce z Kościołem -, nie udało się podzielić Episkopatu, który jeszcze bardziej wzmocnił swoje struktury, skupił wokół siebie osoby konsekrowane, księży i wiernych. Niższe duchowieństwo również pozostało wierne swym zwierzchnikom. Dla ówczesnej sytuacji Kościoła polskiego istotne było, że po 20 latach laicyzacji i administracyjnego zwalczania instytucji kościelnych, udało się zorganizować uroczystości milenijne na tak znaczną skalę . Obchody te przyczyniły się do wzmocnienia katolicyzmu. Paradoksalnie w okresie nieuchronnego formowania się materialistycznego podejścia do życia wierni masowo okazywali swoje uczucia religijne. Milenium zatem stanowiło niezwykłą i nieznaną, jak dotąd, na tak szeroką skalę manifestację wiary i wyraz łączności wiernych z Kościołem. Ponadto stanowiło również swego rodzaju wotum nieufności złożone socjalistycznym władzom. Jednakże jakaś część społeczeństwa dała w okresie milenijnych obchodów wyraz swojej więzi z PRL. W tym kontekście doszło do podziału Polaków na dwie grupy: wiernych Kościołowi i wiernych partii . Należy nadmienić, iż okres wprowadzania zaleceń posoborowych przez Kościół Katolicki w Polsce, to także czas wdrażania komunistycznych podstaw funkcjonowania Polskiej Republiki Ludowej. W powojennej Polsce dochodziło do interweniowania przedstawicieli Kościoła, m.in. prymasa Wyszyńskiego, zabójstw duchownych dokonywanych z ramienia władzy, walki z Kościołem niemalże wszystkimi dostępnymi środkami. Jeszcze w latach 50. XX wieku hierarchowie kościelni zwiększyli wysiłki w walce o zwiększenie swobód religijnych w państwie. Najważniejszym postulatem Kościoła wobec władz państwowych było dokonanie nowelizacji dekretu z 9 lutego 1953 roku. W dekrecie tym występowano z petycjami o zapewnienie więźniom i chorym będącym w szpitalach opieki religijnej, uwolnienie biskupów będących prawowitymi zarządcami diecezji i powrotu religii do szkół . Wówczas na najważniejszych szczeblach państwowych trwała walka o władzę i wpływy, Kościół zaś ożywiał działalność duszpasterską i organizował obchody istotnych wydarzeń rocznicowych w dziejach Kościoła, mających miejsce w 1956 roku. Warto wspomnieć, iż w obchodach odnowienia ślubów na Jasnej Górze (26 sierpnia 1956 roku) wzięło udział kilkaset tysięcy wiernych, mimo cenzury prasy nie informującej o tym wydarzeniu. Na uroczystości odczytano telegram od Ojca Świętego Piusa XII, błogosławiącego udręczony naród polski . W październiku 1956 roku doszło do przełomu politycznego w Polsce i wyboru na I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki. Gomułka w celu demokratyzacji państwa wydał decyzję o uwolnieniu prymasa Wyszyńskiego. Rozmowy Wyszyńskiego z Gomułką zaowocowały uwolnieniem biskupa Kaczmarka, wznowieniem działalności prasy katolickiej, reaktywowaniem prac Komisji Mieszanej. Dnia 8 listopada 1956 roku wznowiono prace tego organu, w obradach której brali udział przedstawiciele władz i kościoła. Zbierała się ona co kilka dni, w celu dokonania analizy wszystkich spornych kwestii. Na posiedzeniu w dniu 4 grudnia 1925 roku ustalono, iż sprawy polityki personalnej Kościoła będą rozwiązywane w oparciu o postanowienia konkordatu z 1925 roku . Natomiast 31 grudnia ogłoszono zarządzenie Rady Państwa z dnia 31 grudnia o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych . Dekret ten miał na celu ustalenie konkretnych relacji między władzami państwowymi a Kościołem. Dokument ten regulował zasady tworzenia, znoszenia, ustalania granic, przekształcania i tworzenia siedzib parafii i diecezji. Ustalał on również rozwiązywanie spraw związanych z obsadą urzędów kościelnych. Dokonano także ograniczenia wpływu państwa na stanowiska proboszczów i ordynariuszy. W artykule 7. wspominanego dekretu uznano, iż w przypadku prowadzenia przez duchownego szkodliwej dla Polski działalności, organy państwowe miały prawo, po podaniu konkretnych przyczyn, zgłosić się do władz kościelnych o wydanie odpowiednich zarządzeń, zaś w przypadku braku reakcji lub jej nieskuteczności, usunąć duchownego z zajmowanego stanowiska kościelnego . W tym samym roku wydano również dwa zarządzenia Ministerstwa Oświaty dotyczące prowadzenia lekcji religii, organizowanych dla tych uczniów, których rodzice wyrażą takie życzenie (na piśmie). Inaczej mówiąc, religia miała być przedmiotem nadobowiązkowym. Dodatkowo ustalono zasady pracy kapelanów w zakładach karnych oraz sprawowania opieki religijnej nad chorymi w szpitalach i sanatoriach . Warto wspomnieć, iż prymas Polski przekonywał wiernych, aby oddali swe głosy w styczniowych wyborach sejmowych. Osoby duchowne aktywnie uczestniczyły w kampanii wyborczej. Ponadto księża głosowali grupowo przed telewizyjnymi kamerami. Był to pierwszy tego rodzaju głos poparcia władz przez duchowieństwo w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej; i ostatni . W latach 50. XX wieku partia poczyniła wiele ustępstw wobec Kościoła Katolickiego w Polsce, godząc się m.in. na budowę nowych kościołów oraz powstawanie nowych parafii. Zarejestrowano Komitet Budowy Kościoła przy parafii Nowa Huta w Krakowie, wznowiono działalność klubów inteligencji i działalność „Tygodnika Powszechnego” pod dawną redakcją Jerzego Turowicza . Działania te przyczyniły się do krótkiej poprawy stosunków między państwem a Kościołem. Poprawa ta nie trwała jednak długo. Gomułka od początku podkreślał, iż łagodna polityka partii wobec Kościoła miała charakter przejściowy i sprawa jej rozwiązania została odłożona w czasie. Celem I sekretarza PZPR było wzmocnienie procesu laicyzacji i ateizacji Polaków, gdyż aktywność hierarchii uznano za zagrożenie dla władzy i jej monopolu na kontrolowanie oraz organizację życia społecznego . W 1958 roku władze rozpoczęły realizację założonych celów poprzez dokonanie 21 lipca 1958 roku rewizji w biurach Instytutu Prymasowskiego Ślubów Narodu na Jasnej Górze. Duchowni informowali władze o bezprawnym dokonaniu rewizji, jednakże bezskutecznie. Rewizję tę wytłumaczono istnieniem nielegalnej działalności wydawniczej w Instytucie i koniecznością zajęcia urządzeń o dużej mocy produkcji. Atak ten miał na celu zakwestionowanie praw duchowieństwa do swobodnego użytkowania powielaczy, ale przede wszystkim uderzenie w program Wielkiej Nowenny i nasilający się ruch pielgrzymkowy . W tym samym roku utworzono również stałą Komisję KC do spraw Kleru funkcjonującą pod kierownictwem Zenona Kliszki przy Wydziale Administracyjnym KC PZPR. Komisja ta podejmowała strategiczne decyzje, zalecenia realizowane przez odpowiednie resorty. Członkowie Komisji spotykali się także z moskiewskimi władzami . Działania władz komunistycznych miały na celu objęcie falą represji o charakterze administracyjnym. Podstawową rolę w tym przypadku spełniało ograniczenie możliwości tworzenia nowych parafii i podziału już funkcjonujących. Tego rodzaju decyzje były tłumaczone przez władze koniecznością zmniejszenia kosztów ich działalności. Kwestie personalne odnoszące się do obsady stanowisk kościelnych rozpatrywano miesiącami, odrzucając proponowane kandydatury bez podawania konkretnych przyczyn, co przyczyniało się do powstawania wakatów w parafii. Do 1961 roku około 1300 księży zwerbowano jako tajnych współpracowników, którym założono teczki. Duchowieństwo zostało najmocniej inwigilowaną grupą społeczną, spełniającą rolę wroga władz i realizowanej przez nią polityki . W latach 1962-1966 Komisja Mieszana przestała obradować. Ponadto zaczęto realizację intensywnych działań mających na celu ateizację nauczania, wzmocniono propagandę antykościelną, głoszoną przez ateistów skupionych wokół późniejszego Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej. Ponadto wprowadzono podział biskupów na tzw. „postępowych” i „wstecznych”, jak również doprowadzono do skłócenia duchowieństwa. Nakładano kary administracyjne, dokonywano analizy hierarchów kościelnych na listy pasterskie, nierzadko stosowano również karę aresztu. Agentura miała za zadanie dostarczać informacji na temat zachowań polskiego duchowieństwa . Stosunki między Kościołem a władzami PZPR były napięte do końca rządów Gomułki. Warto wspomnieć, iż ograniczanie swobód Kościoła przez komunistów wiązało się z przeprowadzeniem przygotowań do uroczystości upamiętniających obchody tysięcznej rocznicy chrztu Polski. Podstawę działań w ramach tych uroczystości stanowił program Wielkiej Nowenny zainicjowany 3 maja 1957 roku na Jasnej Górze w obecności Prymasa Polski. Przez następne 9 lat wierni odnawiali Śluby Jasnogórskie, zaś każdy rok był poświęcony danemu wydarzeniu i miał swój program duszpasterski. Nad przygotowaniami czuwała Komisja Maryjna Episkopatu Polski . Program przygotowań, którego zakończenie zaplanowano na 31 grudnia 1965 roku, stanowił nowatorskie przedsięwzięcie zmierzające do włączenia wiernych w działania realizowane nie tylko w sferze czysto religijnej. Program ten obejmował swym zakresem rekolekcje, pielgrzymki, kazania, misje, czuwania soborowe na wezwania Episkopatu Polski, dni skupienia, parafialne spotkania tematyczne. Przeprowadzono również kolportowanie publikacji tematycznych, rozprowadzano książki i broszury, zachęcano do zapoznawania się z nimi . Jednym z najważniejszych aktów duchownych przygotowań do święta była peregrynacja po Polsce kopii obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, poświęconej przez papieża Piusa XII w maju 1957 roku podczas pobytu Prymasa w Rzymie. Po powrocie do Polski kopia rozpoczęła wędrówkę po kraju – po parafiach i domach, gdzie gromadziły się tłumy wiernych. Jednocześnie obawiano się reakcji władz na peregrynację, postrzeganą jako akt manifestacji narodowo -politycznej . Władze państwowe w odpowiedzi na działania kościelne ogłosiły obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego, realizowane w latach 1960-1966. Rada Państwa powołała komitet obchodów pod przewodnictwem prof. Tadeusza Kotarbińskiego. Komitet ten organizował obchody cząstkowych rocznic, takie jak „Obchody X wieków Gdańska”, ogłosił hasło zbudowania ze składek publicznych 1000 szkół na 1000-lecie państwa polskiego, aktywizując tym samym całe społeczeństwo. Zorganizowano akcję zadrzewiania Polski, zorganizowano kilkadziesiąt ogólnopolskich imprez . Jednocześnie w listopadzie 1964 roku wydano Dekret o katolickich Kościołach wschodnich Orientalium Ecclesiarum – DKW. Dekret ten uznawał, iż katolickie Kościoły wschodnie to nieodmienne obrządki liturgiczne Kościoła katolickiego, inaczej mówiąc mają one własną liturgię, dyscyplinę kościelną i dziedzictwo duchowe. Nazwano je Kościołami partykularnymi. Dopiero wydany w 1990 roku Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich użył (w kan. 27) jasnego terminu „Kościoły sui iuris” (rządzące się własnym prawem). Jest ich obecnie 22. W tym samym dniu wydano również Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio – DE. Jest to jeden z najbardziej przełomowych dokumentów Vaticanum II, odnoszący się do związków chrześcijan niekatolików z Kościołem katolickim. Dekret ten uznał pozostałych chrześcijan za usprawiedliwionych z wiary, włączonych przez chrzest w Chrystusa i w związku z tym nazwał ich braćmi w Panu. DE pozostawił w gestii biskupów decyzję o dopuszczeniu w określonych przypadkach współudziału w liturgii i sakramentach innego Kościoła lub Wspólnoty kościelnej . 1.4. Postawa władz Polski wobec obchodów kościelnych Obchody milenijne w 1966 roku Kościół uznał za udane, pomimo szykan i represji ze strony komunistycznych władz. Ich wyrazem była odmowa przyjazdu papieża Pawła VI do Polski i jego włączenia się w obchody jubileuszowe na Jasnej Górze. Jednakże działania te spowodowały, iż społeczeństwo polskie zaczęło sobie zdawać sprawę, iż Kościół jest gwarantem wolności w socjalistycznym państwie. Na ogłoszony przez prymasa Wyszyńskiego program przygotowujący do Milenium, partia komunistyczna pod rządzami Gomułki odpowiedziała obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego. Gomułka, jak sądzą, wobec Wyszyńskiego był „opanowany pasją nienawiści personalnej” . W 1957 roku Kościół Katolicki rozpoczął działania w ramach duszpasterskiego przygotowania do Milenium Chrztu Polski. Partia odpowiedziała realizacją, m.in. programu „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”, rozpoczętym 24 września 1958 roku.

Fotografia 1. Jedna ze szkół „Tysiąclecia”

Należy nadmienić, iż Gomułka był przekonany, że: „Kościół prowadzi z nami wojnę, ale tej wojny nie wygra. To my ją wygramy. Wyszyński […] chce mieć rząd dusz. Rząd dusz w tym kraju ma socjalizm. Socjalizm sięga po dusze, Kościół nie ma do tego prawa! Wy mówicie, że idzie wam o Polskę. A tu panie Zawieyski, idzie o socjalizm, bo nie ma Polski bez socjalizmu. Kto wyraźnie nie opowie się po stronie socjalizmu – ten jest wrogiem ustroju” . W 1966 roku szef komisji PZPR do spraw Kleru Zenon Kliszko stwierdził, iż rozpoczęła się walka o to, kto ma kierować narodem i sprawować władzę nad „rządem dusz” w tym narodzie. Oznacza to, iż Prymas Tysiąclecia komunizm postrzegał jako okres przejściowy w historii Polski. Zwracał uwagę władzom PRL, iż ateizacja opóźnia rozwój państwa. Wyszyński podkreślał, iż: „komunizm nie jest dla Kościoła problemem politycznym, ale moralnym” . Na Wielką Nowennę polskiego Kościoła władze odpowiadały represjami. W 1958 roku nakazano, iż lekcje religii w szkole mogły się odbywać jeden raz w tygodniu po skończeniu innych zajęć. Następnie zaczęto usuwać krzyże ze szkół i miejsc publicznych. Socjalistyczne władze odniosły się również do listu polskich biskupów do biskupów niemieckich z dnia 18 listopada 1965 roku („Udzielamy wybaczenia i prosimy o nie”). Był on jednym z elementów przygotowań do milenijnych obchodów . List ten później określono mianem orędzia stanowiącego jeden z najważniejszych etapów pojednania polsko-niemieckiego po drugiej wojnie światowej. Z listu pochodzi następujący cytat: „[…] udzielamy wybaczenia i prosimy o nie”. List był niejako odpowiedzią na wystosowane 1 października 1965 roku Memorandum Wschodnie. Został podpisany w Rzymie w trakcie obrad II Soboru Watykańskiego przez 34 polskich biskupów, w tym prymasa i arcybiskupa Karola Wojtyłę. Jednym z najbardziej znanych fragmentów listu polskich biskupów, traktujących o relacjach kościoła polskiego i niemieckiego, jest: „W tym jak najbardziej chrześcijańskim, ale i bardzo ludzkim duchu wyciągamy do Was, siedzących tu na ławach kończącego się soboru, nasze ręce oraz udzielamy wybaczenia i prosimy o nie. A jeśli Wy – biskupi niemieccy i Ojcowie Soboru po bratersku wyciągnięte ręce ujmiecie, to wtedy dopiero będziemy mogli ze spokojnym sumieniem obchodzić nasze Millennium w sposób całkowicie chrześcijański” . Tym samym polscy biskupi wybaczają niemieckiemu kościołowi katolickiemu krzywdy, jakie wyrządził naród niemiecki Polakom w trakcie II wojny światowej. Na list ten biskupi niemieccy odpowiedzieli 5 grudnia 1965 roku w tym samym duchu: „Wiele okropności doznał polski naród od Niemców i w imieniu niemieckiego narodu. Wiemy, że dźwigać musimy skutki wojny, ciężkie również dla naszego kraju […] Jesteśmy wdzięczni za to, że w obliczu milionowych ofiar polskich owych czasów pamięta się o tych Niemcach, którzy opierali się demonowi i w wielu wypadkach oddawali za to swoje życie […] Tak więc i my prosimy o zapomnienie, więcej, prosimy o przebaczenie. Zapomnienie jest sprawą ludzką, natomiast prośba o przebaczenie jest apelem skierowanym do tego, który doznał krzywdy, by spojrzał na tę krzywdę miłosiernym okiem Boga i wyraził zgodę na nowy początek. […] Z braterskim szacunkiem przyjmujemy wyciągnięte dłonie” . Wymiana listów między biskupami spotkała się z histeryczną reakcją komunistycznych władz, upatrujących w niej szansę na zdyskredytowanie Episkopatu w oczach narodu. Rozpoczęto agresywną kampanię pod hasłami: „Nie przebaczamy” i „Precz ze zdrajcami ojczyzny” . Warto nadmienić, iż kardynał Wyszyński w ramach represji po raz pierwszy od 1956 roku nie otrzymał paszportu. W związku z powyższym nie mógł uczestniczyć w uroczystościach milenijnych w Rzymie.
W trzecim roku przygotowań, poświęconym ochronie życia poczętego, państwo socjalistyczne zliberalizowało ustawę aborcyjną, pozwalając na usunięcie ciąży na życzenie kobiety. W momencie gdy tematem duszpasterskim była rodzina, partia rządząca podjęła walkę przeciw „Rodzinie sakramentalnej”. Natomiast, w roku kiedy rozważano w ramach Nowenny pod wspólnym hasłem „Młodzież wierna Chrystusowi”, państwo socjalistyczne uderzyło w katolickie szkoły i skupiło się na tym, aby dzieciom biorącym udział, np. w obozach wakacyjnych, uniemożliwić uczestnictwo w mszy św. Wreszcie odpowiedzią państwa na uroczystości milenijne były imprezy państwowe z rodzinnymi pochodami i przemarszami organizowane m.in. w Warszawie.

Fotografia 2. Przemarsz w ramach uroczystości państwowych obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego w dniu 22 lipca 1966 roku w Warszawie

Źródło: Agencja Forum. 16 kwietnia 1966 roku, w atmosferze skandalu wywołanego listem polskich biskupów do biskupów niemieckich, rozpoczęły się obchody jubileuszowe Chrztu Polski. W godzinach odprawiania mszy milenijnej w katedrze gnieźnieńskiej władze komunistyczne zorganizowały w mieście obchody 21. rocznicy forsowania Odry i Nysy Łużyckiej przez 2. Armię Wojska Polskiego. Z chwilą gdy wierni zaczęli śpiew „Niechaj będzie pochwalony” na pobliskim placu uczczono salwą z armat marszałka Mariana Spychalskiego, sprawującego pieczę nad obchodami Tysiąclecia . Następnego dnia uroczystości kościelne odbywały się w Poznaniu wraz z równoległymi uroczystościami państwowymi, w których udział brał Gomułka. W swoim przemówieniu Gomułka stwierdzał, że: „umysł przewodniczącego Episkopatu polskiego” musi być „ograniczony i wyzbyty narodowego poczucia państwowości […] Ten wojujący z naszym państwem ludowym nieodpowiedzialny pasterz pasterzy, który głosi, że nie będzie kojarzył się przez polską rację stanu, stawia swoje urojone pretensje do duchowego zwierzchnictwa nad narodem polskim wyżej niż niepodległość Polski. Jest ograniczony oraz nie dotyczy poczucia państwowości, gdyż prymas wydając walkę państwu ludowemu nie chroni wiernych Kościoła Katolickiego w Polsce” . Oznacza to, iż władze państwowe potępiały zachowanie władz kościelnych i uznawały, iż to Kościół jest odpowiedzialny za złe stosunki PRL z Zachodem. W tym trudnym okresie Kościół mobilizował katolicki naród obronnymi i programowanymi listami Episkopatu Polski, kazaniami Prymasa Wyszyńskiego i akcjami duszpasterskimi w tym Wielką Nowenną przed Milenium. Odpowiedzią na te działania Kościoła ze strony komunistycznych władz było usuwanie krzyży ze szkół, zachęcanie rodziców, aby nie „puszczali” dzieci na lekcje religii, wykluczanie religii z podstawy programowej, organizowanie równolegle państwowych obchodów Tysiąclecia.