Renesans, czyli odrodzenie to okres w dziejach Europy, który objął przede wszystkim wiek XVI i początek wieku XVII. Jego pojawienie wiąże pośrednio z się z humanizmem (od łac. słowa humanus - ludzki), którego początkowy rozwój przypadł na wiek XIV i XV. Humanizm to sposób widzenia i postrzegania świata, w którym człowiek stanowi jego centrum i jest miarą wszystkich rzeczy. Humaniści interesowali się człowiekiem jako jednostką, jego życiem doczesnym, problemami, stanami emocjonalnymi i pragnieniami. Odkrywano na nowo anatomię ludzkiego ciała. Chcieli poznać człowieka na wszystkich możliwych płaszczyznach.

W ujęciu humanistów człowiek był najważniejszą istotą świata, zagadką, której poznanie było celem najwyższym. Ojczyzną renesansu i humanizmu były Włochy, pozostające w stałych kontaktach z Bizancjum, głównym spadkobiercą starożytności, w głównej mierze Grecji. Zaczęły się coraz częstsze wizyty uczonych bizantyjskich we Włoszech i włoskich w Konstantynopolu - stolicy Bizancjum. Dzięki tym kontaktom zaczęło się we Włoszech kształtować zainteresowanie kulturą antyczną, które z terenu Włoch rozprzestrzeniło się do innych krajów europejskich. Zaczęto na nowo studiować dzieła wielkich twórców starożytności: Arystotelesa, Platona czy Cycerona. Powrót do korzeni kultury antycznej nie ograniczał się tylko do filozofii, lecz objął także inne dziedziny, takie jak: literatura, malarstwo, rzeźba, architektura czy nauka. Ważną rolę w rozpowszechnianiu dzieł starożytnych odegrał, wynaleziony po koniec XV wieku przez Jana Gutenberga, druk. Szybka wymiana informacji i kolportaż wielkich dzieł ułatwiły w niebywałym stopniu przenikanie tekstów antycznych.

Oprócz głębokiego studiowania pism wielkich uczonych okresu starożytności, pojawiły się nowe elementy, charakterystyczne dla kultury renesansu. Odrzucono scholastykę i dotychczasowe autorytety, nastąpił awans języków narodowych. Uznano, iż pełne poznanie wynika z obserwacji i doświadczenia, które są tak naprawdę jedynym źródłem wiedzy. Nastąpił szybki rozwój nauk przyrodniczych i pedagogicznych. Chęć poznania człowieka i także otaczającego go świata uruchomiła powstanie nowych dziedzin naukowych. Nowe elementy stosowano także w dziedzinie sztuki. Odkryto perspektywę, bryłę, stosowano geometrię, studiowano ludzkie ciało (anatomia). Operowano barwą i światłem. Zamiast jednolitych barw wprowadzono barwy pośrednie i postacie umiejscowione w półcieniu, co widać szczególnie w dziełach Leonardo da Vinci. Postacie przedstawiane na obrazach zaczęły być naturalne, ujęte w nowych trójwymiarowych ramach. Znajomość anatomii ludzkiego ciała, będąca wynikiem wnikliwych badań, umożliwiała ówczesnym twórcom stworzenie wizerunku człowieka odpowiadającego rzeczywistości. Dla każdego artysty źródłem natchnienia był człowiek i dzieła starożytnych. Wprowadzono kult ludzkiego ciała (odrzucony w średniowieczu) oraz uwielbienie dla jego piękna i harmonii. Znika człowiek ujęty szkicowo i symbolicznie, a pojawia się człowiek, którego anatomia przestała być zagadką.

Olbrzymią rolę w ówczesnym rozwoju sztuki odegrali mecenasi, dzięki którym powstały największe dzieła. Poprzez pieniądze i protekcję umożliwiali oni artystom swoją działalność. Szczególne znaczenia na tym polu mieli papieże, tacy jak: Mikołaj II, Pius II, a przede wszystkim Juliusz II i Leon X. To właśnie za ich rządów doszło do największego rozkwitu architektury i sztuki Rzymu - jednej z dwóch stolic renesansu włoskiego (obok Florencji).

Ówczesna sztuka charakteryzowała się przenikaniem motywów świeckich i religijnych. Budownictwo religijne posiada wiele cech architektury świeckiej. Kościoły przypominały pałace, w których dominowała zaś problematyka religijna.

Do najwybitniejszych przedstawicieli włoskiego renesansu należą: Leonardo da Vinci (1452-1519), Michał Anioł i Rafael Santi. Ich cechą wspólną była wszechstronność zainteresowań, co szczególnie uwidacznia się w osobie Leonarda da Vinci, który był filozofem, uczonym, malarzem, rzeźbiarzem, architektem, zajmował się także anatomią (przeprowadzał sekcje zwłok), medycyną, biologią, geologią, akustyką, optyką, mechaniką (projektował maszyny latające, łodzie podwodne, skonstruował mechanizm zegara). Uznany za geniusza, wielki artysta i erudyta. Do jego największych dzieł zalicza się seria obrazów: “Hołd trzech króli”, “Chrzest Chrystusa”, “Zwiastowanie”, “Św. Hieronim”, “Madonna w grocie skalnej”, oraz uznane przez historyków sztuki za największe dzieła artystyczne jego życia: fresk “Ostatnia wieczerza”, namalowany w refektarzu klasztoru przy kościele Santa Maria delle Grazie, “Dama z łasiczką (inaczej gronostajem), przechowywana w Muzeum Czartoryskich w Krakowie, “Mona Liza Gioconda” (dziś w paryskim Luwrze) oraz “Św. Anna Samotrzecia”.

Michał Anioł, prawdziwe nazwisko Michelangelo Buonarotti (1475-1564), architekt, rzeźbiarz, malarz i poeta, uczeń takich mistrzów jak: D. Ghirlandaio oraz B. Giovannii. Tworzył w Bolonii, Florencji i Rzymie.

Jego twórczość pozostawała w zupełnej opozycji do innego wybitnego malarza i rzeźbiarza Rafaela Santi, którego dzieła charakteryzował spokój, harmonia i dostojeństwo przedstawianych postaci. U Michała Anioła figury są żywiołowe, różnorodne, przedstawione w wielu pozach, gwałtowne, nieraz chaotyczne i ekspresyjne. Autor starał się uchwycić różnorodność człowieka, jego emocje oraz stany duchowe. Widać w nich zapowiedź przyszłego manieryzmu i baroku. Do jego głównych dzieł malarskich należy zaliczyć następujące obrazy: “Święta Rodzina”, “Bitwa pod Casciną” oraz “Sąd Ostateczny” - fresk wykonany w kaplicy sykstyńskiej. Najsłynniejsze rzeźby to: “Dawid” - symbol potęgi człowieka, “Pieta” w katedrze św. Piotra w Rzymie, “Mojżesz” - posąg z grobowca papieża Juliusza II, “Walka centaurów z Lapitami”, “Madonna na schodach”, “Bachus” oraz “Madonna z Brugi”. Jako architekt zaprojektował on kopułę bazyliki św. Piotra w Rzymie, której nie dokończył ze względu na dość niespodziewaną i przedwczesną śmierć.

Rafael Santi (1483-1520) malarz i architekt, obok Leonarda da Vinci i Michała Anioła, uznany za najwybitniejszego artystę włoskiego renesansu. Pracował głównie we Florencji, gdzie przebywał w latach 1504-1508. W tym czasie malował głównie madonny, które pojawiły się na szeregu jego obrazów. Do najbardziej znanych i cenionych należy obraz “Madonna Boska ze Szczygłem”. W 1508 roku na zaproszenie papieża Juliusza II, wielkiego mecenasa sztuki, przeniósł się do Watykanu, gdzie w początkowym okresie poświęcił się z zapałem dekoracji sal watykańskich. Wtedy też powstały jego najsłynniejsze freski: “Dysputa o Przenajświętszym Sakramencie”, “Szkoła Ateńska” oraz “Parnas”. Jego dzieła charakteryzuje spokój, harmonia, dostojeństwo oraz przepych. Brak w nich głębokiej ekspresji, jaką spotyka się u Michała Anioła.

Architektura włoskiego renesansu posiadała szereg charakterystycznych elementów: prostokątne kształty budynków, dziedziniec otoczony arkadami, przepiękna i bogata dekoracja ścian oraz kamienne obramowania nad oknami i drzwiami. Do najwybitniejszych włoskich architektów okresy renesansu należeli Filippo Brunelleschi (1377-1446), którego twórczość charakteryzowała się poszukiwaniem nowych form i rozwiązań odznaczających się pięknem, lekkością i spokojem oraz Donato Bramante (1444-1514), u którego nastąpiło ścisłe połączenie architektury z planami urbanistycznymi. Na zlecenie papieża Juliusza II rozpoczął on budowę kopuły katedry św. Piotra, którą kontynuował jego uczeń Rafael Santi.

Malarzem, który zdobył wówczas wielką sławę był Tycjan, właściwie Tiziano Vecellio (1480-1576). Początkowo związany z Wenecją, później stał się nadwornym malarzem cesarza Karola V. To właśnie on jako pierwszy spopularyzował tematykę mitologiczną.

Rozwój renesansu i humanizmu objął też inne dziedziny, między innymi literaturę. Głównym przedstawicielem włoskiej poezji renesansowej był Lodovicio Ariosto (1474-1533), autor poczytnego poematu “Orland Szalony” oraz Baltazare Castiglione (1476-1519), twórca przełożonej na wiele języków “Księgi dworzanina”. W Polsce dzieło to przełożył i dostosował do polskich realiów Łukasz Górnicki (1566 “Dworzanin polski”).

Największym przedstawicielem włoskiej myśli politycznej doby renesansu był Niccolo Machiavelli (1469-1527). W swych poglądach skupiał się przede wszystkim na zadaniach monarchy, który powinien według niego cieszyć się niczym nie ograniczoną władzą. Poddani powinni kochać swego władcę, oddawać mu szacunek, ale także czuć przed nim respekt i strach. Władca nie jest przyjacielem ludu, jest jego przewodnikiem i ojcem. W osiągnięciu swoich celów władca może stosować wszystkie środki, nawet postęp i zdradę. Poglądy te opisane dokładnie i szczegółowo w dziele “Książe”, stały się w późniejszym okresie podstawą doktryny zwanej makiawelizmem, której główna zasada wyraża się w zdaniu: “cel uświęca środki” (inaczej po trupach do celu).

We Francji w dziedzinie architektury największą sławę zdobył Pierre Lescot (1515-1578). Rozbudował on i wzbogacił paryski pałac królewski Luwr. W dziedzinie literatury zasłynęli Francois Rabelais (1494-1553), autor takich dzieł jak “Pantagruel” i “Gargantua” oraz poeta Pierre Ronsard (1524-1585). Charakterystyczną cechą francuskiego renesansu było powolne rozchodzenie się humanizmu i religii, co widać szczególnie w dziełach Bonaventure des Peries (ok. 1500-1544). Należy jednak pamiętać, iż mimo krytyki ówczesnych stosunków panujących w łonie samego kościoła, ateizm nie był znaną postawą. Religia miała ogromne znaczenie zarówno dla jednostki, jak i dla całego narodu. W dziedzinie nauki najważniejszą postacią był matematyk Wilhelm Budeus (1467-1540). Założył on znaną dziś na całym świecie College de France, która stała się centrum francuskiej nauki humanistycznej. Poza tym Francuzi nie osiągnęli wówczas specjalnych zasług na polu badań naukowych, w przeciwieństwie do swych sąsiadów Niemców.

Do najwybitniejszych należy zaliczyć Gerarda Kremera, autora mapy świata wraz z siatką geograficzną (tzw. siatka Merkatora) oraz inżyniera Georga Bauera (1494-1555), autora prac naukowych z zakresu górnictwa i hutnictwa. Oprócz nauk ścisłych rozwijało się także malarstwo. Do czołowych przedstawicieli tego rodzaju sztuki należeli, znani do dziś Albrecht Durer (1471-1528), autor serii autoportretów oraz obrazów “Apokalipsa”, “Pasja” “Melancholia” oraz Hans Holbein Młodszy (1497-1543), wybitny portrecista. Humanistyczną myślą filozoficzną zajmowali się: von Hutten, Reuchlin i Filip Melanchton, zwolennik Marcina Lutra.

Właściwym prekursorem renesansu angielskiego, twórcą nowej humanistycznej koncepcji religii był John Colet (1467-1519). Kolejne ważne miejsce zajął Thomas Moore (1473-1535), pisarz i polityk, prekursor socjalizmu. W swym największym dziele “Utopia” przedstawił charakterystykę społeczeństwa angielskiego, jako wyimaginowany obraz idealnej społeczności zamieszkującej wyspę Utopię (od greckiego słowa utopia - miejsce, które nie istnieje), w którym zniesiono własność prywatną, przeprowadzono podział dóbr i wprowadzono ustrój demokratyczny. W dziedzinie literatury największą sławę zdobył Wiliam Shakespeare (1565-1616), dramaturg i poeta, autor takich dzieł jak: “Hamlet” “Romeo i Julia”, “Wesołe kumoszki z Windsoru”, “Makbet”. Zasadnicza część jego twórczości przypada już na czasy baroku.

W Niderlandach do czołowych humanistów należeli Andreas Vesalius (1514-1564), z pochodzenia Flamandczyk, wybitny anatom, profesor uniwersytetu w Padwie. Poza Collegium Trilinque, ośrodkiem kultury humanistycznej, Niderlandy nie odegrały większej roli w rozwoju ówczesnej myśli naukowej. Niewątpliwie jednak duże zasługi w dziedzinie niderlandzkiego malarstwa zdobył Pieter Bruegel, zwany Chłopskim, wybitny portrecista, który jako pierwszy z malarzy wprowadził do tematyki malarskiej osoby pochodzenia chłopskiego (stąd też taki przydomek). Myślą polityczną zajmował się urodzony w Holandii Erazm z Rotterdamu (1467-1536), zakonnik, filolog i filozof. Głosił ideę wolności chrześcijańskiej. Nawoływał do naprawy życia wewnętrznego w łonie samego kościoła poprzez reformy religijne oraz odrodzenie obyczajów. Głosił zasadę, że kościół jest dla człowieka, a nie człowiek dla kościoła. Jego najważniejsze dzieła to: Enchiridion militis christiani (Przewodnik rycerza chrześcijańskiego) z 1504 roku oraz “Pochwała głupoty” z 1511 roku, w której przeprowadził krytykę społeczeństw, a także monarchów, którzy kierują się w swych działaniach chorymi i zgubnymi dla poddanych ambicjami.

Hiszpania doby renesansu wiąże się z kilkoma ważnymi nazwiskami, reprezentującymi różne dziedziny nauki i sztuki. Należeli do nich: Bernadino Mendoga (zm. 1604), dyplomata, autor dzieł z zakresu wojskowości, Miguel de Cervantes (1547-1616), teolog, pisarz i poeta, autor “Don Kichota”, w którym przedstawił charakterystykę ówczesnego społeczeństwa hiszpańskiego oraz Migiel Servet (1511-1553), lekarz, który odkrył krwiobieg płucny. Najsłynniejszym malarzem był El Greco, właściwe nazwisko Dominkos Theotokopulos (1541-1614). Jego twórczość charakteryzuje tematyka religijna oraz liczne portrety. W Polsce znajduję się jego obraz “Ekstaza św. Franciszka”.

Do humanistów innych narodowości, których nazwiska pozostały mniej znane należeli: szwedzki pisarz Niels Hemmingsen, poeta węgierski Balint Balaski, duński astronom Tycho de Brache oraz wiedeński botanik Clusius.

W Polsce do najwybitniejszych przedstawicieli renesansu należeli: Bartolomeo Berecci, autor przebudowy architektonicznej zamku na Wawelu, Mikołaj Rej (1505-1569), autor takich dzieł jak “Żywot Józefa”, “Kupiec”, “Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”, “Postylla Pańska”, Jan Kochanowski (1530-1584), autor licznych fraszek i trenów oraz utworów “Psałterz Dawidów”, “Odprawa posłów greckich”, Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572), autor “O poprawie Rzeczypospolitej” oraz “Łaski, czyli o karze za mężobójstwo”, oraz wybitny kaznodzieja Piotr Skarga (1536-1612): “Żywoty Świetych”, “O jedności kościoła bożego”, “Kazania na niedziele i święta całego roku”, a także Grzegorz z Sanoka, Klemens Janicki oraz artysta Stanisław Samostrzelnik.

Najwybitniejszym uczonym doby renesansu był astronom Mikołaj Kopernik (1473-1543). W swym głównym dziele “O obrotach ciał niebieskich”, wydanym w Norymberdze w 1543 roku, obalił ptolemeuszowską teorię ruchu ciał niebieskich (Ziemia jest nieruchoma, a wokół niej kręci się słońce) a stworzył nową teorię - tzw. heliocentryczną (Ziemia kręci się wokół słońca). Dzieło to zostało potępione aż do początków XIX wieku. Jak na wielkiego człowieka renesansu tamtych czasów, M. Kopernik zajmował się także ekonomią, medycyną, poezją, malarstwem, geografią i kartografią.

Kultura doby renesansu przyniosła także zmiany w ówczesnej muzyce. Obok muzyki kościelnej rozwinęła się muzyka świecka, głównie dworska. Obok muzyki wokalnej powstała także muzyka instrumentalna. W wieku XVI najbardziej popularnym gatunkiem muzycznym był madrygał, a do najbardziej znanych muzyków tamtych czasów należeli: Adrian Willaert oraz Girolamo Pierluigi, zwany Palestrina. Głównymi instrumentami były: lutnia, organy, wiolonczela, klawesyn. Muzyka odgrywała bardzo ważną rolę nie tylko w życiu dworskim, ale także kościelnym. Już sam Marcin Luter, niemiecki reformator, był twórcą tzw. chorału protestanckiego, będącego połączeniem muzyki kościelnej z muzyka ludową i niemiecką. Muzyka oddziaływała na ludzi. Zdawał sobie z tego sprawę Kościół. Dlatego też obok wielu reform przeprowadzonych przez Sobór Trydencki, reformie podlegała także muzyka kościelna. Usunięto z niej wszelkie motywy świeckie, wprowadzono harmonijność i melodyjność granych utworów.

BAROK.

Okres baroku w dziejach kultury przypada na wiek XVII i początek wieku XVIII. Niektórzy historycy sztuki podają precyzyjne ramy czasowe: 1590-1740. W okresie tym renesansowa dostojność, harmonia kształtów, rys i kolorów oraz klasyczna piękność została zastąpiona dynamiką, ruchem, ekspresją oraz realistycznym przedstawieniem postaci. Już sama nazwa epoki, wywodzi się od słowa z języka włoskiego barocco - czyli perła o nieregularnych kształtach. Barok w przeciwieństwie do renesansu odwoływał się nie do rozumu, lecz do uczuć i emocji pojedynczego człowieka. Etapem przejściowym między pełnym renesansem a pełnym barokiem był manieryzm. Nazwa tego kierunku w dziejach sztuki pochodzi od słowa maniera. Jego charakterystycznymi cechami było wierne naśladownictwo mistrzów renesansu, głównie Michała Anioła (przez niektórych uważanego za prekursora baroku). Uważano bowiem, że dzieł tych nie sposób nawet doścignąć w swym pięknie i arcydziele, tak więc jedyną drogą dla artysty jest jak najwierniejsza i jak najpiękniejsza ich rekonstrukcja.

Na pograniczu dwóch epok, a więc renesansu i baroku przypada twórczość Andrei Palladia (1508-1580), włoskiego architekta. Zaprojektował on wiele kościołów, pałaców i rezydencji miejskich. W 1570 roku wydał on traktat pod tytułem “Cztery księgi o architekturze”, gdzie przedstawił cechy najważniejsze swojej koncepcji architektury. Łączył on z jednej strony zamiłowanie do prostoty i klasycznych kształtów, charakterystycznych dla renesansu, z drugiej zaś przepych dekoracji, charakterystyczny dla baroku. Jego największe dzieło to Villa Rotunda koło Vicenzy.

Począwszy od twórczości A. Palladia, ustalił się podział baroku na dwie podstawowe gałęzie: tzw. barok klasycyzujący (nawiązujący do renesansowego klasycyzmu) oraz barok barokowy, a więc charakteryzujący się wszelkimi cechami charakterystycznymi tylko dla tego nurtu. Podział ten dał się szczególnie zauważyć w latach 1570-1630. Barok można także podzielić na tzw. barok kościelny, barok świecki oraz barok mieszczańsko-protestancki. Każdy z tych trzech rodzajów baroku pozostawał pod olbrzymim wpływem kościoła.

W sztuce baroku, jak w żadnej innej, widać bardzo dobrze ofensywę kontrreformacji. Kościół bowiem posiadał bowiem pełną kontrolę nad niemal całą działalnością artystyczna tamtego okresu. Po soborze trydenckim to właśnie Kościół stał się głównym mecenasem każdego rodzaju sztuki. Nie miało to tak naprawdę wiele wspólnego z walorami artystycznymi. Chodziło o pozyskanie wiernych i utrzymanie ich przy Kościele za pomocą sztuki, która stała się tak naprawdę narzędziem propagandy. Sztuka, zarówno literatura, malarstwo, rzeźba i architektura miały wpływać na wyobraźnię, wzbudzać podziw i wielkość u wiernych. By pozyskać szerokie grono odbiorców, a tym samym zwolenników, należało odwołać się do tematów bliskich każdemu człowiekowi. Dlatego też postacie świętych zaczęły być przedstawiane bardzo realistycznie, często jako prości, zwykli, ciężko pracujący ludzie. Nastąpił odwrót od idealnej piękności renesansu, a do szczytu urósł realizm oraz dynamiczność i ekspresja. Środkiem była wielkość i monumentalizm, przepych różnorodnych form plastycznych oraz złoto. Z drugiej strony wielkie budowle barokowe powstawały w bardzo szybkim tempie. Często niedociągnięcia maskowano właśnie ozdobami i elementami dekoracyjnymi. Najpełniejszy prototyp kościoła barokowego to zbudowany na potrzeby zakonu jezuitów (Towarzystwa Jezusowego) kościół IL Gesu w Rzymie. Był on wzorem dla wszystkich świątyń wznoszonych przez jezuitów w Europie i Ameryce. Jego wnętrze po raz pierwszy zaprojektował Giaconno Barozzi da Vignola, a twórcą fasady był Dalla Porta.