Anonim tzw. Gall, Kronika polska, przeł. Roman Grodecki, oprac. Marian Plezia, wyd. 7, BN I 59, 1997.

WSTĘP

• „Kronika polska” uchodzi za pierwsze dzieło polskiej literatury narodowej, mimo że została napisana w języku łacińskim i przez cudzoziemca, Autor napisał ją zachęcony przez Polaków, zwłaszcza przez kanclerza księcia Bolesława Krzywoustego. Utwór traktuje o dziejach królów i książąt polskich.
• znane są utwory w języku łacińskim powstałe wcześniej, lecz nie wyszły spod polskiego pióra lub też były tworzone z dala od Polski, np. „Pasja z Tegernsee”, Żywot rzymski”.
• w Polsce pisał w pierwszym dziesięcioleciu XI w. życzliwy Polsce Niemiec, Bruno z Kwerfur-tu, napisał m.in. „Żywot pięciu braci Polaków” i „Żywot św. Wojciecha”, z którego korzystał autor „Kroniki”. Były to jednak utwory krótkie, nie dorównujące „Kronice”.
• istniały także roczniki polskie, z których żaden nie dotrwał w oryginale do naszych czasów, lecz fragmentarycznie zachowane są: „Rocznik kapitulny krakowski” i „Rocznik świętokrzy-ski”.
• zasada prowidencjonalizmu – przekonanie, że zdarzenia dziejowe mieszczą się w planie Opatrzności. I. Autor „Kroniki” i czas jej powstania.
• przez pewien czas część rękopisu znajdowała się w ręku Marcina Kromera, który dodał notę, że autorem dzieła jest Gall, zapewne mnich, żyjący w czasach Bolesława III.
• dochodzenie, kim był autor, drogą eliminacji:
• nie Niemcem i Czechem – negatywne nastawienie.
• nie z Rusi, Litwy, Prus, Pomorza, nie z plemion słowiańskich pomiędzy dolną Odrą a Łabą – pisałby w języku słowiańskim, nie łacińskim, gdyż nie dotarło tam chrześcijań-stwo.
• mógłby być Węgrem, ale tam kultura języka łacińskiego była słabo rozwinięta, gdyż istniała dopiero 100 lat.
• możemy sądzić, że pochodził z jednego z krajów romańskich: z Francji lub z Włoch (raczej z Francji), z St. Gilles, przebywał w węgierskim klasztorze w Samogyuar.
• kronika prawdopodobnie została napisana w latach 1112-1116.
• „Kronika” była pisana na zamówienie. II. Historyczna treść i wartość „Kroniki”.
• część I – opowieść o dziejach dynastii Piastów do narodzin głównego bohatera – Bolesława Krzywoustego, wypełnia ją przeważnie opis panowania Bolesława Chrobrego i Śmiałego.
• źródła pisane: „Żywot św. Wojciecha”, prawdopodobnie jakiś rocznik, zapiski o charakterze kalendarzowym (dzieło zawiera również daty dzienne). III. Literacka forma i stylistyczna szata „Kroniki”.
• gatunek średniowieczny: kronika, rocznik, gesta („dzieje”), chansons de geste.
• Gall Anonim nazywa swój utwór „gesta”, w istocie to gesta świeckie, rycerskie dzieje królów i książąt.
• kształt artystyczny:
• I księga: wiersz o cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego, koniec księgi – w formie prozaicznej.
• II księga: młode lata Krzywoustego aż do chwili wygnania brata i zostania niepodziel-nym władcą.
• III księga: obejmuje lata 1109-1113, odparcie najazdu niemieckiego w 1109 r., działa-nia zaczepne na terenie Czech, wydarcie Pomorzu Nakła; zwycięstwo pod Nakłem opisane wierszem i prozą na początku księgi i na końcu (4 lata późniejsza).
• wstawki wierszowane na początku każdej księgi, nazwane epilogiem (w sensie skrótu, stresz-czenia), takiemu skrótowi odpowiada wierszowany ustęp wewnątrz księgi, np. w I tren żałob-ny na śmierć Bolesława Chrobrego, w II pieśń śpiewana przez rycerzy pod Kołobrzegiem, w III pieśń straży strzegących obozu niemieckiego.
• epizodyczność; każdy epizod stanowi zamkniętą całość.
• rzadko odautorskie sądy o bohaterach i wydarzeniach.
• łacina średniowieczna wzorowana na:
• Piśmie Św. (św. Hieronim „Wulgata”), język potoczny, nieliteracki.
• naśladowcach klasyków rzymskich.
• „Kronika to „łączona łacina”.
• „Kronika” jest nasycona elementami rymu i rytmu, czasem proza przechodzi w regularny wiersz o podobnej strukturze, tzn. oparty na liczbie zgłosek i na rymie dwuzgłoskowym. IV. Dzieje „Kroniki” w ciągu wieków.
• przechowywana w Krakowie.
• korzystał z niej Kadłubek, nie obca była Janowi Długoszowi.
• po Kadłubku straciła na znaczeniu.
• druk: Gdańsk 1749 r. przez Gotfryda Lengnicha (częściowo).
• pełną wersję znalazł Czacki.
• wydrukowana dzięki Joachimowi Lelewelowi w 1821 r. przez Bandkiego.
• odnaleziony w Bibliotece Zamoyskich w 1848 r. najstarszy i najlepszy przekład „Kroniki” – wy-dany w 1851 r.

TEKST I. część. wstęp.

• list: zwrot do biskupów: Szymona, Pawła, Maura, Żyrosława; arcybiskupa Marcina i kanclerza Michała.
• wierszowana historia o narodzinach Bolesława za sprawą św. Idziego. część właściwa.
• podanie o Popielu.
• podanie o Piaście, Rzepce i Siemowicie, cuda na postrzyżynach (dostatek piwa i jedzenia).
• Siemowit wybrany przez Boga księciem Polski, po nim władzę objął jego syn Lestek, następ-nie Siemomysł i Mieszko (przez pierwszych 7 lat był niewidomy, odzyskał wzrok i zmazał hańbę).
• małżeństwo Mieszka i Dąbrówki, przyjęcie chrześcijaństwa.
• syn Mieszka, Bolesław Chrobry (Sławny): ujarzmił Morawy, Czechy, wielekroć pokonał Węg-rów, wykupił ciało św. Wojciecha, za jego czasów przybył do Gniezna Otto Rudy, który dał Bolesławowi gwóźdź z Krzyża Pańskiego oraz włócznię św. Maurycego, Bolesław zrewan-żował się ramieniem św. Wojciecha, Otto przekazał mu władzę kościelną.
• Bolesław Chrobry uderzył na Ruś, zdobył Kijów, gdyż odmówiono mu wydania siostry króla za żonę.
• Bolesław był bardzo religijny i sprawiedliwy, budował kościoły, ustanawiał biskupstwa, był łas-kawy wobec ludu i dostojników.
• wstąpienie na tron Mieszka II, syna Bolesława Chrobrego, który ożenił się z Rychezą, sios-trzenicą Ottona III (w „Kronice” – „siostrą”); urodził im się syn Kazimierz (Karol), późniejszy Odnowiciel.
• Mieszko II nie był tak wspaniały jak jego ojciec.
• Czesi go schwytali i rzemieniami skrępowali mu genitalia tak, że nie mógł już płodzić potom-stwa.
• Mieszko umiera.
• Kazimierz wygnany na Węgry przez „niegodziwców”, później udał się do Niemiec.
• walki wewnętrzne w Polsce, Kazimierz powrócił i zaprowadził w kraju porządek, odzyskał utraconą ziemię, ożenił się z córką kijowskiego księcia Włodzimierza I, Marią-Dobroniegą, mieli dzieci: Bolesława (II Śmiały), Władysława (Hermana), Mieszka, Ottona i Świętosławę.
• Kazimierz walczy z Miecławem-buntownikiem o Mazowsze, zwycięża.
• kolejne zwycięstwo w walkach z Pomorzanami, idącymi na pomoc Miecławowi.
• śmierć Kazimierza, na tronie zasiada jego syn Bolesław, który traci Pomorze, zawiera przy-mierze z księciem Rusi (płaci grzywnę).
• podstęp czechów – uciekli z pola bitwy.
• zwycięstwo nad Pomorzanami okupione wielkimi stratami (przeprawa przez rzekę).
• Bolesław Szczodry obdarowuje kleryka.
• wygnanie Bolesława Śmiałego na Węgry za skazanie biskupa (św. Stanisława).
• śmierć na wygnaniu, jego syn Mieszko III wychowany na Węgrzech, wrócił do Polski, gdzie został otruty.
• panowanie Władysława, ślub z Judytą, córką króla Czech, bezdzietność, biskup Franko naka-zuje małżonkom wytopić ze złota posąg dziecka i wysłać wraz z darami do kościoła św. Idzie-go, do Prowansji (Francja), tam opat i bracia odprawili trzydniowy post, narodziny Bolesława Krzywoustego.

II. część. wstęp.

• list: zwrot do biskupa Pawła i kanclerza Michała. część właściwa.
• Bolesław Krzywousty urodził się w dzień św. Stefana (02,09,1085 lub 1086), jego matka zmarła w Boże Narodzenie, Władysław Herman ożenił się powtórnie, z siostrą cesarza Hen-ryka III, Judytą-Marią.
• Władysław walczy z Pomorzanami, wojna domowa z synem, Zbigniewem.
• cud św. Wojciecha – ocalenie grodu gnieźnieńskiego przed Pomorzanami (widmo rycerza na białym koniu).
• Władysław za życia rozdzielił królestwo między Bolesława i Zbigniewa.
• Bolesław Krzywousty już jako dziecko starał się naśladować rycerzy, był bardzo odważny – zabił dzika i niedźwiedzia.
• Sieciech spiskuje i zastawia zasadzki na Bolesława i Zbigniewa.
• Zbigniew oddalony przez Władysława, nieporozumienie, gdyż Władysław zdradził swoich sy-nów, konflikt zażegnał arcybiskup Marcin, Sieciech wygnany.
• Bolesław pasowany na rycerza.
• śmierć Władysława.
• ślub Bolesława i Zbysławy, córki wielkiego księcia kijowskiego, Świętopełka II.
• Zbigniew spiskuje z Pomorzanami i Czechami przeciwko Bolesławowi.
• Bolesław pustoszy Morawy, najeżdża na Kołobrzeg, przepędza Czechów, ujarzmia Pomo-rzan.
• panuje niezgoda między Bolesławem i Zbigniewem, Zbigniew przysięga wierność Polsce, lecz złamał przysięgę, gdyż nie pomógł Bolesławowi w walce z Pomorzanami, mimo to Bole-sław zwycięża.
• Zbigniew zostaje wygnany.
• cud w kościele.

III. część. wstęp.

• list: zwrot ku „czcigodnym kapelanom książęcym i innym (…) duchownym”. część właściwa.
• walki o Nakło (dzień św. Wawrzyńca) – zwycięstwo Bolesława.
• list od cesarza Henryka IV – albo Bolesław przyjmie brata, odda my połowę królestwa, zapłaci trybut lub dostarczy 300 rycerzy, albo będzie wojna.
• wojna.
• walki pod Głogowem i Wrocławiem; cesarz, widząc swoją powolną klęskę, zagroził Bolesła-wowi, że ruszy na Kraków, jeśli ten nie zapłaci mu grzywny; Bolesław się nie zgodził i cesarz odszedł zhańbiony.
• Bolesław ruszył na Pomorze, gdzie zrównał z ziemią trzy grody, zabrał jeńców i łupy, po czym wrócił od Polski, gdzie umocnił grody zaatakowane przez cesarza.
• wojna z Czechami: Polacy nie mogli przeprawić się przez rzekę (wojska czeskie), odwrót, pa-lenie i grabienie miast, Polacy zaatakowani przez Czechów w lesie, zwycięstwo Bolesława, który zmusza księcia czeskiego, Borzywoja, do przyjęcia najmłodszego brata, Sobiesława, i do podzielenia się z nim królestwem.
• najazd Polaków na Prusy – krainę jezior i bagien, pustoszą ją.
• Zbigniew prosi brata o przebaczenie, Bolesław darowuje mu grody (w okolicy Sieradza).
• Bolesław słucha „złych doradców”, którzy wmawiają mu, że Zbigniew chce go zabić i spiskuje przeciwko niemu, Bolesław oślepił brata (który wkrótce po tym zmarł – o tym „Kronika” nie in-formuje).
• Bolesław odbywa pielgrzymkę pokutną do św. Idziego i św. Stefana, 40-dniowy post.
• zdrajca Świętopełk, osadzony przez Bolesława w grodzie Nakieł (Nakło), nie dopuszcza Pola-ków, walczy przeciwko Bolesławowi, Bolesław zdobywa Wyszegrad (Wyszogród), a następ-nie Nakieł.