Istota demokratycznego państwa prawnego

Chcąc poruszyć zagadnienie zawarte w temacie należy najpierw wyjaśnić podstawowe pojęcia. Państwo to twór polityczny posiadający monopol na stanowienie oraz wykonywanie prawa na określonym terytorium. Jest ono w stanie nawiązywać i utrzymywać stosunki międzynarodowe. Politolodzy określają państwo jako przymusową organizację, która wyposażona jest w atrybuty władzy zwierzchniej. Ma to na celu ochronę przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi ładu, zapewniającego zasiedlającej jego terytorium społeczności, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów. Państwo jako podmiot międzynarodowy powinno odznaczać się: stałą ludnością, suwerenną władzą, określonymi granicami terytorium oraz zdolnością wchodzenia w relacje międzynarodowe, są to więc warunki jego uznania. Demokracja określana jest jako system rządów (reżim polityczny, ustrój polityczny) oraz forma sprawowania władzy. Źródłem władzy jest wola większości obywateli (sprawowanie rządów bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawicieli). Obecnie powszechną formą ustroju demokratycznego jest demokracja parlamentarna. Gwarantem istnienia tejże formy demokracji jest konstytucja. Państwo prawne jest z kolei takim tworem, w którym prawo ma pozycję nadrzędną w systemie politycznym. Odpowiada ono za wiązanie rządzących, wyznaczanie zakresu ich kompetencji. Dla obywateli jest gwarantem szeregu praw oraz wolności. W państwie prawa organy i instytucje państwowe mają zakaz arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych, zarówno publicznych jak i prywatnych, przysługujących jednostce lub innym podmiotom występującym w obrocie prawnym. Zasadą ochrony praw nabytych objęte są zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji przyznających świadczenia, jak i prawa nabyte zgodnie z ustawą przez zgłoszenie wniosku o ich przyznanie. Przeciwnieństwem państwa prawnego jest państwo, w którym władza sprawowana jest arbitralnie, a prawo jest traktowane instrumentalnie. Zasada demokratycznego państwa prawnego mówi więc o zbiorze maksym, premii, reguł rozumowania i postępowania wypracowanych przez kulturę prawniczą, czyli wyodrębnione z punktu widzenia akceptowania określonych podstaw aksjologicznych. Z konstytucji tworu demokratycznego, jakim jest państwo prawne wynika, że administracja publiczna ma obowiązek działania na podstawie i w granicach prawa, które wskazuje określone wartości, obowiązek respektowania praw i wolności jednostek oraz poddanie swoich działań kontroli sądowej.
W demokratycznym państwie prawnym pierowszoplanową rolę odgrywa godność i wolność człowieka oraz system ochrony tych wartości przed ich naruszeniem ze strony władzy państwowej. Istnieją przy tym pewne podstawowe zasady. Warto wyszczególnić w tym zakresie dwie koncepcje. Koncepcja K. Opałka i J. Wróblewskiego mówi, iż zasadami prawa są jedynie normy wypowiedziane w przepisach wprost oraz normy będące ich logicznymi konsekwencjami, tj. dające się wyinterpretować z norm wyrażonych wprost za pomocą bezspornych reguł wnioskowania. Koncepcja ta jest konsekwencją przyjęcia semiotycznego modelu wykładni prawa. Wszelkie reguły nie będące normami obowiązującego prawa pozytywnego zalicza się w tej koncepcji do "postulatów systemu prawa" wyrażających określone koncepcje odnoszące się do tworzenia prawa i stanowiących wskazówkę dla działalności pracodawcy. Reguły te nie mogą być zaliczane do zasad prawa. Zasady prawa znajdują się wewnątrz systemu prawa, natomiast postulaty pozostają na zewnątrz co sprawia, że te pierwsze należy dostrzegać w trakcie dokonywania wykładni systemowej, z kolei drugie wykładni funkcjonalnej. Koncepcja S.Wronkowskiej, M. Zielińskiego i Z. Ziembińskiego jest nawiązaniem do derywacyjnego modelu wykładni prawa, szerzej określa pojęcie zasad prawa. Zasadami prawa są również normy wywiedzione z tekstów prawnych za pomocą bardziej złożonych reguł interpretacyjnych, a także normy, których obowiązywanie nie znajduje uzasadnienia w tekstach prawnych, a jedynie w doktrynie prawniczej zgodnej co do faktu ich obowiązywania. Zgodnie z tą koncepcją zalicza się się do zasad prawa szereg norm, które J. Wróblewski zaliczył do postulatów. Autorzy koncepcji wyróżniają zasady prawa w znaczeniu opisowym. Jest to pewien wzorzec ukształtowania jakiejś instytucji prawnej w szczególnie doniosłych dla niej aspektach. Wzorzec ten wskazuje sposób rozstrzygania określonych, wybranych kwestii związanych z daną instytucją i może mieć charakter wzorca jedynie pomyślnego (np. wskazuje pewne możliwe sposoby rozstzrygnięcia wybranych kwestii) albo może mieć charakter wzorca odtworzonego na podstawie obowiązujących norm.
Istotą demokratycznego państwa prawnego jest oparcie o zasadę konstytucjonalności. Zgodnie z nią konstytucja to podstawa prawna porządku panującego w państwie i ma najwyższą moc wiążącą dla wszystkich podmiotów władzy państwowej. Zasadę tą należy rozumieć szeroko przyjmując, iż wiążącą moc prawną mają także standardy wynikające z postanowień ratyfikowanego przez Polskę aktu międzynarodowego. Sama konstytucja podkreśla w art. 8, iż jest najwyższym prawem RP zawierającym w myśl preambuły, prawa dla państwa podstawowe oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznego, mówi również że RP jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (art. 1), demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2), zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju (art. 5), a organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa (art. 7) i zobowiązane są do równego traktowania wszystkich obywateli (art. 32).
Równie ważnymi zasadami są: zasada praworządności, zasada równości wobec prawa, zasada proporcjonalności oraz zasada ochrony praw słusznie nabytych.
Zasada praworządności mówi o tym, by organy administracji nie łamały prawa, zaś wszelkie podjęte przez nie decyzje miały podstawę prawną, uwzględniając obowiązujące normy prawne. Działania administracji muszą być zgodne z konstytucją, ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego, które zostały włączone do rodzinnego porządku prawnego poprzez orzeczenia sądów.
Zasada równości wobec prawa (art. 32) stanowi o tym, iż wszyscy są wobec obowiązującego prawa równi i posiadają przywilej do równego traktowania przez władze publiczne. Z zasadą tą wiąże się zasada niedyskryminacji, zgodnie z którą nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
Zasada proporcjonalności głosi, iż obowiązkiem władzy publicznej jest poszanowanie oraz ochrona nienaruszalnej, przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka stanowiącej źródło wolności i praw człowieka i obywatela (art. 30). Każdy jest zobowiązany szanować wolności i prawa innych, ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy gdy są konieczne w demokratycznym państwie.
Zasada ochrony praw słusznie nabytych w państwie demokratycznym mówi o zakazie arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych, czy to publicznych czy prywatnych, przyszługujących jednostce lub innym podmiotom występującym w obrocie prawnym. Zasadą tą objęte zostały zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji przyznających świadczenia, jak i nabyte zgodnie z ustawą poprzez wzniesienie wniosku  o ich przyznanie.
Istotą demokratycznego państwa prawnego są więc działania zgodne z konstytucją i obowiązującymi prawami. Organy nie mogą wykraczać poza ramy prawne określone w konstytucji, zasady w niej zawarte nie mogą zostać złamane, chyba że sprawa tego wymaga, wtedy podejmowane są odpowiednie decyzje. Jednostki również muszą się do nich stosować. W demokratycznym państwie prawnym człowiek wyposażony jest w wolność słowa, wolność wyboru, posiada szereg praw i przywilejów, których nie można mu odebrać. Obywatela nie można ograniczać i karać za coś czego nie zrobił, nikt nie ma prawa bezpodstawnie działać na niekorzyść jednostki, ponieważ wtedy zostałyby złamane demokratyczne zasady tegoż tworu. W takim państwie każdy powinien być traktowany równo wobec prawa, niezależnie od statusu społecznego - złamałeś prawo, więc poniesiesz konsekwencje; żyjesz w zgodzie z prawem - nic nie ma mocy by cię ukarać.

Bibliografia: Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.(Dz. U. z 1997, nr 78, poz. 483)