Na przełomie wieku XIX i XX w. do niemalże każdej sfery ludzkiego życia, zaczęło wdzierać się duże niezadowolenie wynikające z rzeczywistości społeczno - politycznej oraz kulturalnej, w której przystało żyć ludziom w tamtych czasach. Wielu twórców literatury jak i sztuk plastycznych zaczęło coraz większą uwagę skupiać na własnych doświadczeniach, doznaniach, a także na kwestiach dotyczących moralności. Pozostali, chociaż starali się być niezależni artystycznie od panujących nastrojów, nie byli w stanie uciec od coraz bardziej dostrzegalnego pragnienia zmiany ze strony społeczeństwa. Dlatego podzielając poglądy patriotyczne polaków buntowali się przeciwko krzywdom społecznym poprzez swoje dzieła. To właśnie wtedy szczególną moc oddziaływania zdobyły nowatorskie wówczas nurty w sztuce jakimi są realizm i naturalizm. Realizm to styl, który zarówno w malarstwie jak i literaturze polega na jak najwierniejszym przedstawianiu rzeczywistości. Idealnym potwierdzeniem tej tezy jest obraz Aleksandra Gierymskiego “Trumna chłopska”. Dzieło to powstało w latach 1893-94 podczas wizyty autora w Bronowicach Małych, które stały się inspiracją dla twórcy. Tematyka wiersza do, której nawiązuje już tytuł, czyli warstwa chłopska jest przejawem charakterystycznej, dla inteligencji przełomu wieków, fascynacji tą najniższą warstwą społeczną, którą dziś nazywamy chłopomanią. Pokazuje to, że tak jak Wyspiański czy Reymont, Aleksander Gierymski również uległ tej oryginalnej modzie, co możemy dostrzec w jego dziele. Obraz jego twórczości ma prostą kompozycję i utrzymany jest w ciepłych barwach. Przedstawia chłopską parę siedzącą na ławce przed domem. Tło sceny stanowi bielona drewniana ściana chałupy, kamieniste podwórze pokrywa szary pył. Mężczyzna ubrany jest w jasną koszulę, wypuszczoną na spodnie, pali fajkę i plecami opiera się o drewnianą ścianę. Zwracają uwagę jego gęste, czarne włosy, czerstwa twarz ze spalonymi słońcem policzkami. Pali fajkę, przytrzymując ją sobie prawą ręką. Spogląda przed siebie, wzrok ma nieobecny, oddalony ale spokojny i skupiony. Pochylona do przodu kobieta siedzi w długiej do kostek sukni; głowę i ramiona przykryte ma kraciastą chustą. Jej wzrok, również nieobecny, jest pełen rozpaczy, oczy - zdziwione. Obie postaci są bose. Mężczyzna i kobieta robią wrażenie ludzi doświadczonych i zmęczonych życiem. Jedynym barwnym elementem przykuwającym wzrok widza jest niebieskie wieko od trumny z wielkim białym krzyżem. Jego rozmiary świadczą o tym, że zmarło dziecko. Obecność tego przedmiotu sprawia, że prosta scena staje się zapisem rodzinnej tragedii i refleksją nad dolą XIX-wiecznego chłopa, wyniszczonego ciężką pracą i żyjącego w nędzy. Choć pojawia się tu tematyka śmierci dziecka dzieło to niczym nie przypomina patetycznych trenów Kochanowskiego ku pamięci zmarłej córeczki Urszuli. Obraz ten jest poniekąd urzekający w swojej prostocie. Zdaje się być niemalże cichym manifestem marności ludzkiego żywota oraz jego przemijalności. Słowa “Vanitas vanitatum et omnia vanitas” zdają się być wypisane na twarzach głównych bohaterów obrazu. Choć łacińska sentencja może zdawać się nie pasować do pogrążonych w smutku chłopów, poczucie marności żywota towarzyszy ludziom z najróżniejszych warstw społecznych nie od dziś. To właśnie poczucie marności musiało towarzyszyć również Stanisławowi Wokulskiemu - bohaterowi “Lalki” Bolesława Prusa w trakcie niemalże ikonicznego spaceru po Powiślu. Jest to moment w realistycznej powieści, który pozwala czytelnikowi “Lalki” przenieść się do najbiedniejszej dzielnicy XIX-wiecznej Warszawy za sprawą wielogodzinnego spaceru, na jaki udaje się rozgoryczony postępowaniem ukochanej Izabeli Stanisław w rozdziale VIII. Powiśle to dzielnica między Nowym Zjazdem i Tamką, będąca symbolem nędzy klasy robotniczej. Przez Prusa jest ona opisana w realistyczny, miejscami nawet naturalistyczny sposób. Autor w tym fragmencie książki kieruje naszą uwagę na wznoszący się na kilkumorgowej przestrzeni nad brzegiem Wisły pagórek najobrzydliwszych śmieci, cuchnących, nieomal ruszających się pod słońcem. Przedstawia nam sylwetki ludzi, leżących na stoku i w szczelinach obmierzłego wzgórza, którzy okazali się być drzemiącymi na słońcu pijakami czy złodziejami. Realizm „ Lalki” dotyczy również panoramicznego przedstawienia społeczeństwa warszawskiego. Autor nie idealizuje tamtych czasów i opisuje je bardzo obiektywie. Czytelnik poznaje więc bogate dzielnice, gdzie mieszkają kupcy i handlowy. Tam tętni życie, a dzień mija ludziom na dokonywaniu sprawunków i zabawie. Jest też wcześniej wspomniane Powiśle, uboga część miasta. Nie ma tu nadziei na uczciwy zarobek i lepsze życie. Niezwykle dokładny i szczegółowy opis konkretnych miejsc to typowy zabieg dla gatunku powieści realistycznej. Właśnie taki przekrój społeczeństwa ukazuje w powieści Prus. To bardzo realistyczne, ponieważ w prawdziwym świecie skrajności i różnice istnieją obok siebie, można powiedzieć, że się uzupełnią. Realizm spełnia się także w założeniu, aby jak najdokładniej i jak najbardziej mimetycznie opisać poszczególne warstwy społeczeństwa. Na to właśnie pozwala nam poznanie rozmaitych bohaterów. Od Izabeli Łęckiej, która wyleguje się na kozetce, czyta francuskie powieści i marzy o bogatym życiu towarzyskim, po Wokulskiego, pozytywistę i romantyka w jednym. Postaci wykreowane przez Bolesława Prusa również są charakterystyczne dla gatunku powieści realistycznej. Funkcjonują w społeczeństwie i dostosowują się do niego, ale każda z nich jest jednostką indywidualną. Posiada własne plany i cele, chce od życia czegoś innego. Ważny jest również zindywidualizowany język bohaterów i ocena rzeczywistości z punktu widzenia każdego z nich. Wszystko to sprawia, że odbiorca z ogromną precyzją jest w stanie odwzorować oczami wyobraźni realia, które towarzyszyły bohaterom powieści. Takie samo obnażenie prawdy o rzeczywistości możemy znaleźć w innej powieści z przełomu wieków, jaką jest dzieło Stefana Żeromskiego pod tytułem “Ludzie bezdomni”. Realizm w powieści widać w konstrukcji akcji. Opisane wydarzenia rozgrywają się w konkretnym miejscu. Tomasz Judym przechadza się prawdziwymi warszawskimi ulicami, opisuje szczegółowo wygląd Krochmalnej czy Ciepłej, dzięki czemu czytelnik wie, że autor dba o realia i prawdopodobieństwo wydarzeń. Taki drobiazgowy sposób przedstawienia rzeczywistości jest źródłem wiedzy o życiu w latach 90. XIX wieku w Warszawie, Cisach czy Zagłębiu. Kierunek ten widać także w prezentacji bohaterów. Żeromski zadbał, by ich życiorysy odsłaniały ich charakter, były informacją na temat motywacji czy poglądów. Tomasz Judym na przykład poświęcił swoje życie pracy na rzecz polepszenia sytuacji biednych, ponieważ sam wywodził się z robotniczej rodziny. Również fragmenty opisujące życie warszawskiej biedoty, pracowników fabrycznych stolicy czy sosnowieckich hutników możemy z pewnością uznać za przykład bardzo wiernego przedstawienia rzeczywistości. Chociaż generalny charakter każdego z tych utworów różni się, posiadają one cechę wspólną jaką jest podejście do ukazania rzeczywistości. Wszystkie te teksty kultury łączy nurt realistyczny, w którym twórcy zapisali pewien obraz tak, by był on możliwie najbliższy stanowi faktycznemu. Równocześnie potwierdzają one tezę według której realizm na przełomie wieków polega na jak najwierniejszym przedstawianiu rzeczywistości.