Dante Alighieri, Piekło, [w:] tenże, Boska komedia, przeł. Edward Porębowicz, oprac. Kalikst Morawski, BN II 187,

WSTĘP I. Dantologia.

• w drugiej połowie XIV w. powstały prace synów Dantego: Jacopo traktuje ojca jako wybitnego poetę i filozofa; Pietro stara się wyjaśnić ukryte znaczenie poematu.
• autorem życiorysu Dantego jest G. Boccaccio „Życie Dantego”, w którym obok danych praw-dziwych znajduje się sporo epizodów zmyślonych.
• współcześnie we Florencji, w Rzymie i innych miastach włoskich odbywają się regularnie ze-brania poświęcone komentowaniu i popularyzacji poszczególnych pieśńi „Boskiej komedii”, które później ukazują się drukiem.
• powstają też czasopisma dantejskie, najważniejsze to: „L’Alighieri” (ukazuje się w Rzymie od 1960 r.)

II. Dante i jego epoka.

• Dante urodził się we Florencji w maju 1265 r., jego losy są ściśle związane z historią rodzime-go miasta, wzrastał w atmosferze konfliktów: walka papiestwa z cesarstwem, mieszczan ze szlachtą, pochodził z średniozamożnej szlachty, jego rodzina nie odgrywała większej roli w życiu miasta; o ojcu, Alighiero, wiemy tylko, że pożyczał ludziom pieniądze, z drugą żoną, Lappą Cialuffi, miał dwójkę dzieci, która pomagała później Dantemu.
• gdy Dante był jeszcze dzieckiem, zaręczono go z Gemmą Donati, ślub w 1308 r., mieli trójkę dzieci: Jacopo, Pietro i Antoninę (wstąpiła do zakonu i przybrała imię Beatrice).
• w 1274 r. spotkał córkę sąsiada, Foloo Portinari, Betrice (również 9-letnią), zmarła w 1290 r.
• Dante kontynuował naukę na uniwersytecie w Bolonii w 1287 r., dzieła: „Vita nuova” („Nowe życie”) – pierwszy utwór napisany między 1295 a 1294 r., „Convivio” („Biesiada”), „Rime” („Ry-my”).
• po śmierci Beatrice Dante znalazł ukojenie w związku z młodą Włoszką.
• zainteresowanie filozofią i literaturą, pracował tak dużo, że zapadł na chorobę oczu.
• 1292-1294 liryki poświęcone wielu kobietom (hulaszcze i rozpustne życie po śmierci Beatrice)
• uczęszczał do szkół klasztornych: dominikanów, franciszkanów, jako swego mistrza wymienia głośnego uczonego i męża stanu – Brunetta Latini
• 1295-1301 r. aktywny udział w życiu publicznym Florencji, był członkiem m.in. Rady Stu, zaj-mował się administracją miasta, sprawował urząd priora, należał do korporacji medyków i far-maceutów (dostęp do urzędów) między 1295-1301, kłopoty finansowe, zaostrza się sytuacja polityczna.
• nie oszczędziła go seria procesów politycznych po przegranej stronników papieża, oskarżony w 1302 r. o oszustwa i nadużycia finansowe, skazany śmierć, udał się na wygnanie.
• przebywał w Forii, Weronie, Toskanii („Montanina canzoni” – „Pieśń z gór”), Lukce, studia w Paryżu („Convivio” i niedokończony „De vulgari eloquentia”) i pobyt w Alpach.
• był entuzjastą Henryka VII, który miał przywrócić zachwiany porządek świata, powołując po 60-letniej przerwie cesarstwo, obok papiestwa główny filar systemu politycznego i moralnego średniowiecza, poświęcił mu traktat „De monarchia”.
• w sierpniu 1315 r. pod warunkiem zapłacenia kary oraz poddania się upokarzającej ceremonii i babtysterium św. Jana emigranci mogli uzyskać przebaczenie (prawo powrotu), ale Dante chciał „drogi honorowej”.
• ostatnie lata życia spędził w Weronie na dworze Can Grande della Scala, ostatecznie osiedlił się w Rawennie, jego marzeniem było otrzymanie wieńca laurowego we Florencji.
• zmarł 14,09,1321 r. z powodu choroby, której nabawił się wracając z Wenecji (był posłem).
• pochowany w kościele franciszkańskim w Rawennie.

III. „Vita nuova”.

• pierwsze większe dzieło.
• historia miłości do Beatrice, miłości subtelnej, wyidealizowanej.
• liryki młodzieńcze + komentarze prozą.
• pod wpływem wizji Dante przestaje pisać o Beatrice, dopóki nie będzie w stanie uczynić tego w sposób godny ideału.
• utwór określa się jako autobiografię upoetyzowaną; pisany pod wpływem koncepcji poezji prowansalskiej i poezji „dolce stil nuovo”, kierunki te dążyły do idealizacji kobiety, do uczynie-nia z niej istoty nieziemskiej, anielskiej, której miejsce było w niebie, podczas gdy jej pobyt na ziemi miał charakter epizodu. Miłość ulega ewolucji: od zjawiska czysto ziemskiego do zjawi-ska mistyczno-filozoficznego. Stąd należy unikać tego wszystkiego, co związane jest z fizycz-nością i namiętnościami.
• liryka prowansalska – miłość wyidealizowana, najczęściej do anonimowej damy, prowadzi do rozwoju formalizmu . Koniecznością stało się poszukiwanie nowych form dla przedstawienia starych i ogólnie znanych tematów. Wyprawa rycerzy na krucjatę przeciw albigensom zaha-mowała rozwój kultury prowansalskiej i zniszczyła lirykę trubadurów, a kult kobiety zastępuje kult Matki Boskiej.

IV. Drobne poematy liryczne „Rime”.

• trudności: ramy chronologiczne
• odbicie tła poetyckiego i klimatu artystycznego epoki; wpływ trubadurów, „dolce stil nuovo” i poezji poprzedniego okresu, związanej z Guittonem d’Arezzo (zm. 1294).
• silne zabarwienie indywidualne, na pierwszym miejscu stawia różnorodność i oryginalność autentycznych przeżyć i uczuć osobistych, unikanie formalizmu.
• motywy poezji sycylijskiej.
• [Guido, i’vorrei] ([Guido, chciałbym]) – chciałby znaleźć się w barce płynącej w nieznane z trzema najpiękniejszymi damami, urok podróży.
• możliwa klasyfikacja utworów: miłość do Beatrice (przeważnie z okresu Vita nuova, piękna, subtelna istota, która ma uszlachetniający wpływ na otoczenie), miłość do innych kobiet (cha-rakteryzują się elegancją, swobodą wypowiedzi i tonem swoistego optymizmu) i liryki okolicz-nościowe.
• kobiety w Rime: Fioretta, Violetta, Pargoletta będzie czynić mu wyrzuty i wspominać Beatrice, nieznana kobieta, która wywołała u Dantego gwałtowną namiętność, Lisetta.; Kobieta-Kamień – Donna Pietra (ok. 1296 r. Rime petrose, spory badaczy, czy istniała, czy nie).
• Tenzone con Forese Donati: trzy sonety Dantego i trzy odpowiedzi Forese, czynią sobie zło-śliwe i poważne zarzuty, Forese zarzuca przyjacielowi małoduszność, zaniedbanie pomsz-czenia krzywdy wyrządzonej jego ojcu (?), Dante jest więc złym synem, jest lekkomyślny i niewdzięczny w stosunku do rodziny Donatich, która pomogła mu finansowo w trudnych chwi-lach., Dante odpowiedział do aluzjami do pożycia małżeńskiego Forese (zaniedbywanie żo-ny), opilstwo, obżarstwo, szukanie łatwych przyjemności., prawdopodobnie Tenzone powstały w atmosferze dobrego humoru, po czym pod wpływem wina przerodziły się w przerzucanie inwektyw.
• liryki do przyjaciół: Giovanni Quirini, korespondencja z Dantem da Maiano i Cino da Pistoia.
• liryki doktrynalne.

V. „Convivio” – ewolucja osobowości i poglądów Dantego.

• ewolucja osobowości i poglądów Dantego, m.in. lektura „Etyki” Arystotelesa.
• ok. 1307-1309, po włosku, humanizm, moralizatorski charakter, kult Beatrice a Donna Gentile (pocieszycielka ziemska); dzieło niedokończone z nieznanych powodów.
• szacunek dla wiedzy i rozumu ludzkiego oraz podziw dla kultury starożytnej znamionują po-stawę Dantego, prekursora humanizmu.
• utwór to propaganda dobrodziejstw kultury, propaganda wiedzy dostępnej dla ogółu i dlatego traktat napisany jest po włosku.
• rozum jest uzależniony od Boga-Stwórcy wszystkich rzeczy materialnych i niematerialnych, filozofia jest nacechowanym miłością użytkiem wiedzy. Cnota ułatwia korzystanie z objawień rozumu.
• 11 zasadniczych cnót: odwaga, umiarkowanie, hojność, wspaniałomyślność, wielkoduszność, umiłowanie honoru, łagodność, uprzejmość, prawdomówność, opanowanie, poczucie spra-wiedliwości.
• jednym z powodów napisania „Convivio” była potrzeba podniesienia autorytetu osobistego, by godnie móc wysławiać Beatrice i skutecznie służyć ludzkości pogrążonej w grzechu, narażo-nej na wszelkie klęski i wieczne potępienie..

VI. „De vulgari eloquentia” – problem języka włoskiego.

• 1304-1305, po łacinie, traktat o języku narodowym (locutio vulgaris), nie podlegającym żad-nym prawidłom gramatycznym).
• od początków mowy ludzkiej, definicja języka włoskiego: język, do którego jesteśmy przyzwy-czajeni od wczesnych lat dziecinnych, którym mówi otoczenie i który przyswajamy sobie spontanicznie, bez znajomości reguł gramatycznych.
• język hebrajski był pierwszym językiem ludzkości, aż do momentu budowy wieży Babel.
• negatywnie o dialektach rzymskich, w Spoleto, Ankonie, Mediolanie… Dialekt sycylijski oce-nia wyżej, najwyżej boloński.
• na zakończenie zajął się sprawami wersyfikacji i na tym urywa się traktat, to studium przede wszystkim stylistyczne.

VII. „De monarchia” – cesarstwo i papiestwo.

• po łacinie, literatura polityczna, tematem rola papiestwa i cesarstwa w dziejach ludzkości, ze specjalnym uwzględnieniem najnowszych czasów.
• napisany ok. 1312 r., składa się z trzech ksiąg.
• księga I: wpływ Arystotelesa, zasadniczym celem ludzkości jest osiągnięcie szczęścia i jed-ności, wymaga to rządów jednego władcy – człowieka bezstronnego.
• księga II: ideał jedności był zrealizowany przez imperium rzymskie, panowanie Rzymu nad światem było zgodne z wolą Boga.
• księga III: władza cesarska i papieska są równorzędne i niezależne od siebie, władza świecka nie zawdzięcza swojego istnienia Kościołowi, pochodzi od Boga.
• specyficznie interpretowane argumenty z Pisma Św., literatura i historia starożytna jako auto-rytety (Liwiusz, Wergiliusz, Cycero).
• koncepcja była utopią, ideałem niemożliwym do zrealizowania na tle sytuacji historycznej, praktyczne znaczenie miała sprawa uregulowania wzajemnych stosunków między Kościołem i cesarzem, w tej koncepcji państwa – element laicki (tendencja do laicyzacji życia publiczne-go zarysowała się dość silnie w XIII w.), w tym systemie poczesne miejsce zajmowała Italia: Rzym-miasto i Rzym-cesarstwo.

VIII. Mniejsze utwory łacińskie: „Epistolae”, „Eclogae”, „Questio de aqua et terra”; „Il Fiore”.

• Listy:na pewno 13 jego autorstwa, mają charakter listów otwartych lub rozpraw na tematy po-lityczne i religijne, rzadko poruszają sprawy czysto osobiste, Leonardo Bruni cytuje listy, które nie zachowały się do dzisiaj, zachowały się w nielicznych kodeksach, stosunkowo późnych – z końca XIV w., zależność od reguł ars dictandi, często zwroty zapożyczone z liturgii.
• Eclogae (Sielanki): odnoszą się do ostatnich lat życia – do pobytu w Rawennie, wymiana poematów z Giovannim del Virgilio, literatem i retorem z Bolonii.
• Questio de aqua et terra: długo uważano, że to apokryf przypisywany Dantemu.
• Il Fiore: utwór z XIII w. autorstwa Ser Durante , 232 rozdziałów, parafraza francuskiego „Ro-mansu róży”, kilku badaczy przypisuje to dzieło Dantemu, mógł je napisać w latach załamania psychicznego i moralnego po 1290 r., ale nie można na dzień dzisiejszy stwierdzić tego z ca-łą pewnością.

IX. „Boska komedia” – ukoronowanie dzieła Dantego.

1. Myśl przewodnia.

• ewolucję Dantego przyspieszyły: wypadki polityczne, studia filozoficzne, zetknięcie się ze światem mistyków; umożliwiły mu wzniesienie godnego Beatrice pomnika w postaci „Kome-dii”, której później dodano miano „Boskiej”.
• dużo sympatii dla Odyseusza, historia dojrzewania i coraz większych osiągnięć artystycznych
• w tym celu musiał przejść przez Piekło, Czyściec i Raj; musiał poznać grzech i karę, pokutę i nadzieję, triumf ostateczny dobra i szczęście.
• horyzonty poety rozszerzyły się, widział nie tylko ukochaną, ale również ludzkość zagrożoną katastrofą. Trzeba było wstrząsnąć sumieniem ludzkości przez poezję. Poeta chce być apo-stołem, przewodnikiem zabłąkanej ludzkości.
• Dante dokładnie scharakteryzował zło i nakreślił sposoby walki z nim. Sobie wyznaczył rolę prekursora Zbawcy, reformatora, odnowiciela świata, torującemu drogę „Veltro” , który popę-dzi wilczycę „Lupa”, czyli chciwość, która jest głównym powodem zepsucia.
• w „Boskiej komedii” Dante dąży do poznania Boga poprzez miłość, tj. Platon chciał osiągnąć najwyższe dobro za pośrednictwem Erosa. Droga do celu była trudna i niemożliwa do poko-nania bez specjalnej pomocy naturalnej i nadnaturalnej.
• na tym tle specjalnego znaczenia nabierają postaci Wergiliusza, Beatrice, a w ostatnim etapie Bernarda z Clairvaux.

2. Beatrice.

• w „Komedii” występują postaci, które istniały, względnie postaci mitologiczne, których istnie-nia nie kwestionowano.
• według Dantego Beatrice była w Raju i stamtąd się nim opiekowała, to ona skłoniła Wergiliu-sza do zaopiekowania się Dantem.
• zgodnie z założeniami i logiką poematu postać Beatrice ulega niezbędnym przemianom. W punkcie wyjściowym jest osobą realną (przedstawioną według zasad i koncepcji literackiej „dolce stil nuovo”). W momencie końcowym jako istota nadziemska traci cechy materialnego bytu ziemskiego, ale nie zapomina o nim.
• między „Vita nuova” a „Boską komedią” Beatrice staje się świętą, chrześcijanką. Zharmonizo-wanie istoty ziemskiej z wysublimowaną postacią nadziemską stanowi jedną z tajemnic ge-niuszu poetyckiego Dantego.
• dzięki Beatrice poeta uwolni się od więzów grzechu, wzniesie się na najwyższy poziom dos-konałości. „Z niewolnika grzechu pociągnęłaś mnie do wolności” (Raj XXXI, 85). Obecność Beatrice nadaje „Boskiej komedii” wielkie walory poetyckie. Poemat stał się historią duszy lu-dzkiej, która osiąga najwyższy stopień uduchowienia dzięki pomocy kobiety, opiekunki i prze-wodniczki w niezwykłej podróży w zaświaty.
• Niebiańska Beatrice zachowała urok kobiety ziemskiej, jej uśmiech i spojrzenie odznaczają się niezwykłym pięknem. Zachowała swe imię, ziemskie cechy: pobłażliwość dla ukochanego, ironię i jakby przebłyski kobiecej zazdrości. Beatrice jest więc oryginalnym tworem wyobraźni poetyckiej Dantego.

3. Wergiliusz.

• na prośbę Beatrice przeprowadza Dantego przez Piekło i Czyściec, aż do granic Raju.
• reprezentuje on mądrość i poezję świata starożytnego. Wzlot w zaświaty jest dziełem poety. Jest to możliwe tylko dzięki fantazji oraz intuicji. Oczytanie w „Eneidzie” umożliwi Dantemu wzniesienie się na wyższy poziom sztuki poetyckiej, wpłynie decydująco na „dolce stil nuovo” do „Boskiej komedii”.
• Wergiliusz stał się tu rzecznikiem szlachetnych aspiracji moralnych, kulturalnych, religijnych i politycznych, które swe źródło mają w rozumie ludzkim.
• Wergiliusz staje się wzorem dostępnej człowiekowi doskonałości. Spełnia on w poemacie fun-kcję drogowskazu, chroni wędrowca przez niebezpieczeństwami, stara się ułatwić mu podróż, udziela wskazówek i wyjaśnień stając się żywym komentarzem wrażeń i myśli ucznia.
• żegna Dantego słowami: „Nie oczekuj więcej mych słów i myśli, wskazówek, twój umysł stał się wolny, prosty i zdrowy, byłoby więc błędem nie postępować zgodnie z nim, dlatego teraz koronuję cię i nakładam ci mitrę władcy samego siebie” (Czyściec XXX 48-51).

4. Realność, alegoria, wizja.

• „Boska komedia” liczy 14 233 wierszy. Jej istotna treść i znaczenie zamykają się w trzech ele-mentach: a) realność – realny człowiek odbywa podróż w zaświaty, kierowany realną, choć wyidealizowa-ną, miłością do realnej kobiety i realnym pragnieniem znalezienia skutecznego lekarstwa na realne zjawisko panoszenia się zła. b) alegoria – opisywanych faktów i postaci w życiu pozagrobowym, porównań i innych figur reto-rycznych zaczerpniętych z życia realnego, ziemskiego, w przeciwnym wypadku bowiem poe-ta byłby zmuszony zamknąć się w kręgu abstrakcji. c) wizja – ramy zewnętrzne poematu stanowi wizja zaświatów.
• postać Dantego stanowi główny motyw łączący w jedną całość luźne epizody. Zamiast scho-lastycznych portretów autor stworzył postaci oryginalne, mające własne życie, na które rzuto-wała przeszłość w sposób decydujący.
• każdy grzech pociąga za sobą specjalną karę, każda cnota jest wynagradzana w sposób da-leki od szablonów.
• żywy człowiek, a nie alegoria, nadaje specjalny ton poematowi, decyduje o swoistej atmosfe-rze zaświatów.

5. Język.

• literacki oraz dialekty.

6. Mistycyzm.

• zaznacza on związek wizji z realnym bytem ludzkości. Dante pokonał zasadniczą trudność, jaką stanowiło wtłoczenie w ramy wizji treści realnej, co było rzadkością w wizjach średnio-wiecznych. Są one przeciążone symbolami, alegorią i fikcją. Ekstaza i wizja zaznaczają się najsilniej w Raju.
• Dante ucieka się do personifikacji pojęć abstrakcyjnych. Obok sensu dosłownego odnajduje-my sens ukryty mnie lub bardziej dokładnie.
• alegoria posługuje się chętnie mitologią. Dante wprowadza w tym celu postaci mitologiczne, zaczerpnięte z dzieł Owidiusza, Stacjusza, Lukana i Wergiliusza.
• według Dantego dzieło literackie posiada 4 znaczenia: sens dosłowny, alegoryczny, moralny i analogiczny.
• sens dosłowny to człowiek obdarzony wolną wolą i ponoszącego konsekwencje swych czy-nów. Tajemnicą geniuszu Dantego będzie wysunięcie na plan pierwszy znaczenia dosłowne-go, ono decyduje o wartości poematu i przykuwa uwagę czytelnika.
• znaczenie alegoryczne schodzi na dalszy plan. Nie należy doszukiwać się alegorii w każdej postaci czy epizodzie.
• w ostatnich 3 pieśniach Raju Beatrice przestaje być przewodniczką Dantego, jej miejsce zaj-muje św. Bernard z Clairvaux i to on doprowadzi poetę przed oblicze Boga.

7. Źródła literackie.

• dzieła zakonników, opatów, filozofów, myślicieli, m.in. Bernarda z Clairvaux, św. Bonawentu-ry, Dionizego Pseudoareopagity.

8. Inne możliwe źródła „Boskiej komedii”.

• źródła literackie – różny charakter.
• głównie „Eneida” (ks. VI – zejście Eneasza do podziemi).
• mniej: dzieła Horacego i Owidiusza, legendy i wizje średniowieczne, Stary i Nowy Testament.
• poeci głównie XIII w/
• źródła arabskie: „Mirag” (o cudownej podróży Mahometa w zaświaty).

9. Struktura „Boskie komedii”, etapy wędrówki przez zaświaty.

• pisząc swój poemat Dante kierował się dwoma zasadniczymi przesłaniami:
• oddać hołd ukochanej kobiecie, uwiecznić swą miłość, mówiąc o Beatrice to, czego dotąd nie powiedziano o żadnej kobiecie.
• chęć służenia zbłąkanej ludzkości – pokazać ogrom zła, żeby wstrząsnąć sumieniem grzeszników, przypomnienie o obowiązku pokuty, skierować pragnienia i dążenia ludzko-ści na właściwą drogę, by umożliwić jej osiągnięcie pełni trwałego i najwyższego szczęś-cia.
• nie znamy dokładnych lat powstawania poszczególnych części, przyjmuje się, że Dante pisał „Piekło” ok. 1307-1312, „Czyściec” 1313, ostatnie lata życia poświęcił pracy nad „Rajem”. PIEKŁO
• Podróż Dantego w zaświaty zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, czyli 7 kwietnia 1300 r.
• Piekło znajduje się pod ziemią i ma kształt zwężającego się ku dołowi stożka, Lucyfer strąco-ny z nieba, spadając zrobił dziurę w ziemi i sam utknął w jej środku. Do piekła prowadzi bra-ma, za którą znajduje się Przedpiekle, oddzielone od właściwego piekła rzeką – Acherontem. Dusze zmarłych przewozi Charon. Piekło właściwe dzieli się na górne i dolne. Jest podzielo-ne na kręgi, z których 6 przypada na górne piekło.

1. krąg: zwany Limbo; dusze wielkich ludzi, nie ochrzczonych, dlatego nie dostąpili zbawienia, np. wielcy poeci starożytności.
2. krąg: stróżem jest Minos; miejsce pokuty tych, którzy nie potrafili opanować zmysłowości.
3. krąg: grzesznicy winni obżarstwa.
4. krąg: skąpcy i rozrzutni.
5. krąg: bagno Styksu; ci, którzy zgrzeszyli nieopanowanym gniewem.
6. krąg: na podobieństwo miasta, bronią je złośliwe demony, wobec których Wergiliusz jest bez-silny, drogę toruje im interwencja nieba; heretycy, spotkanie Dantego z przywódcą florenckich gi-belinów. Piekło dolne:
7. krąg: podzielony na trzy rejony; gwałciciele prawa natury: mordercy, samobójcy, bluźniercy i lichwiarze, pieczę nad kręgiem sprawuje Minotaur.
8. krąg: rzeka, Flegeton; podzielony na 10 czeluści:
9. ci, którzy nadużyli zaufania innych ludzi; oszuści, stręczyciele do nierządu, uwodzicie-le (Jazon).
10. pochlebcy.
11. symoniści.
12. wróżbici.
13. oszuści, pilnują ich szatani wyjątkowo agresywnie wobec poetów.
14. hipokryci.
15. złodzieje kąsani przez węże, zamieniają się w ludzi i w węże na zmianę.
16. fałszywi doradcy (Odyseusz).
17. schizmatycy, podżegacze do sporów, fałszerze własnej osoby (Mahomet), prawdy i metali.
18. krąg: podzielony na 4 podkręgi:
19. zwany Kaina; zdrajcy osób bliskich.
20. zwany Antenora; zdrajcy swego kraju lub stronnictwa.
21. zwany Tolomea; ci, którzy naduzywali zaufania innych.
22. zwany Giudecca; najgorszy zdrajca – Lucyfer.

• w nocy poeci opuścili Piekło i podziemnym tunelem, biegnącym wzdłuż drugiej półkuli ziem-skiej, dotarli na powierzchnię ziemi, oglądając niebo i słońce. Strażnikami Piekła są postaci mitologiczne, uważane za demony lub szatany; przedstawieni zgodnie z wierzeniami średnio-wiecznymi. Krajobraz fantastyczny przypomina góry z czeluściami i skalistymi urwiskami. Pa-nuje tu stały mrok, przerywany sporadycznie płomieniami, stanowiącymi narzędzia kary. Bu-rze, wiatry, deszcze, podziemne rzeki i jeziora uzupełniają fantastyczny krajobraz, nigdzie na-tomiast nie spotykamy śladów normalnego życia. System kar jest dostosowany do rodzaju grzechów. Jest on częściowo oryginalnym pomysłem Dantego, częściowo zaś oparty na nau-ce św. Tomasza i teologii. Grzesznicy są zrozpaczeni, ale uporczywie trwają w grzechach. Piekło jest teatrem ziemskich namiętności, które trwają nadal po śmierci.

CZYŚCIEC

• znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który wypchnął Lucyfer spadając z nieba. Ma kształt piramidy, na szczycie której jest Raj Ziemski. Czyściec stanowi paradoks, jest to królestwo pokuty i cierpienia, a jednocześnie radości i nadziei. Grzesznicy wierzą, że ich cierpienia skończą się prędzej czy później i że przypadnie im w udziale wieczne szczęście.
• wędrówka przez Czyściec trwa 3 dni i 3 noce.
• dusze pokutujących grzeszyły przez to, że albo wybierały zły obiekt miłości, albo grzeszyły nadmiarem miłości, czasem zaś jej zbyt słabym nasileniem.
• Piekło oznacza zniweczenie człowieczeństwa, Czyściec natomiast jest powrotem do uczuć ludzkich:
• krajobrazy pozbawione są goryczy, burze i zakłócenia atmosferyczne występują rzadko.
• jest miejscem pobytu ludzi, którzy czynią właściwy użytek z rozumu.
• ton rozmów jest serdeczny, często nacechowany wzruszeniem.

RAJ

• Dante w towarzystwie Beatrice wznosi się do Raju umieszczonego na planetach. Droga pro-wadzić będzie przez 9 niebios systemu Ptolemeusza do Empireum – siedziby Boga.
• poezja przeżyć trudnych do ujęcia w formy konkretne (symbole).
• całkowite zdematerializowanie cechuje ostatnią część utworu, wszystko staje się grą dźwię-ków i kolorów. Muzyka, światło, wrażenia optyczne i akustyczne wybijają się na pierwszy plan. Węch, dotyk, które odzywały ważną rolę w Piekle i Czyśćcu, stają się nieistotne.
• Dante zastępuje materię – kontemplację i ekstazę. wszystko sprowadza się do intelektualnej wizji skąpanej w olśniewającym blasku światła. Miłość osiąga punkt kulminacyjny. Piękno Beatrice staje się coraz bardziej wysublimowane, miłość kobiety prowadzi do miłości Boga.
• Raj jest także okazją do uprzytomnienia umysłowi ludzkiemu podstawowych prawd wiary.
• w Empireum Beatrice opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje Bernard z Clairvaux. Poe-ta dociera do celu wędrówki i ogląda w ekstazie oblicze Boga.

10. Walory artystyczne.

• utwór stanowi jedno z najwyższych osiągnięć literatury światowej, dzięki swemu pięknu poe-tyckiemu.
• Croce dzielił „Boską komedię” na 2 części składowe: poezję i część dydaktyczną, której nadał nazwę opowieści teologicznej.
• w centrum poematu jest sam Dante.
• połączenie realności i fantastyki, np. straszliwa metamorfoza złodziei, przemieniających się kolejno z ludzi w gady i odwrotnie, czyni wrażenie czegoś niezwykłego, niespotykanego w ży-ciu.
• ogólną tendencją jest stopniowa dematerializacja pierwiastka fantastycznego i realnego, aż do wizji w Raju.
• Dante kładzie nacisk na znaczenie wizji optycznej, powtórzenia wyrazów: „widzieć”, „spoglą-dać”…
• Dante po mistrzowsku odtwarza kształt i zachowania zewnętrzne napotkanych postaci, jak i introspekcję wewnętrzną.
• umiejętność odtwarzania tragedii dusz ludzkich uzupełnia dar koncentrowania uwagi na rze-czach istotnych przy jednoczesnym sugestywnym stylu.
• dialogi, monologi, szczegółowe opisy, dynamika.
• czasami zwięzłość powoduje tajemniczość czy wręcz zagadkowość.
• Dante stara się przezwyciężyć dualizm ducha i materii. Materia w rozumieniu poety ma wiel-kie znaczenie jako siedziba piękna ziemskiego i jako środek umożliwiający przedstawienie pojęć abstrakcyjnych w sposób dla wszystkich dostępny.
• poezja obfituje w elementy epickie, liryczne, tragiczne i komiczne.
• Dante jest szczególnie wrażliwy na tragedie ludzkie spowodowane szlachetnymi uczuciami.
• zmienia atmosferę opowiadań lub opisów.
• umiejętnie posługuje się alegorią. Poeta jest przekonany, że mniej wnikliwy czytelnik może poprzestać tylko na podziwianiu zewnętrznego piękna zawartego w formie wypowiedzi.
• często stosowany dialog przyczynia się do ożywienia akcji poematu (najważniejsza rozmowa z Wergiliuszem).
• bogactwo i różnorodność obrazów; Dante zapożycza niektóre pomysły obrazów ze źródeł lite-rackich (Biblia, Wergiliusz, poeci prowansalscy).
• metafory: Dante posługuje się motywami dostarczonymi przez świat ludzi, zwierząt, zjawisk atmosferycznych, przenosząc znamiona jednej kategorii na drugą i otrzymując tą drugą nie-oczekiwane nieraz efekty.
• peryfrazy: tworzy się je przy użyciu słów oznaczających charakterystyczne cechy omawiane-go zjawiska. Nadają one różne zabarwienie wypowiedzi poetyckiej.
• różnice i kontrasty: poeta sławi czasem obok siebie dwa pozornie podobne zjawiska, by wy-kazać, jaka zachodzi między nimi różnica (absolutne piękno, Beatrice, i absolutna brzydota, Lucyfer).
• utwór ma charakter ponadczasowy, uniwersalny.
• oglądanie majestatu Boga – ostatecznym triumfem miłości.
• „Miłość, która porusza słońce i insze gwiazdy”. Składa hołd miłości i rozbija się ku najwyż-szym ideałom moralnym, intelektualnym i artystycznym.

X. Recepcja Dantego w Polsce.

• już w 1416 r. „De Monarchia” na Uniwersytecie Krakowskim.
• XVI-XVII w. mało znany.
• mimochodem w XVIII w. Adam Kazimierz Czartoryski i Ignacy Krasicki.
• zainteresowanie w romantyzmie – kilka nieopublikowanych do końca przekładów.
• XIX w. pojawiają się prace naukowe o „Boskiej komedii”, później o Dantem, kilka większych rozpraw napisał Julian Klaczko.
• w utworach aluzje do Dantego i jego utworu: Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, Norwid, Konop-nicka, Gombrowicz, Staff i Kasprowicz.

TEKST PIEKŁO I. pieśń.

• jest alegorycznym wprowadzeniem do poematu.
• zbłądziwszy w ciemnym lesie, Dante dociera do podnóża świetlanej góry, na którą bronią mu wstępu trzy dzikie zwierzęta: Pantera, Lew i Wilczyca.
• zrozpaczonemu poecie ukazuje się Wergili i proponuje wspólną wędrówkę przez piekło i czyściec zaznaczając, że po raju oprowadzi Dantego bardziej godna osoba.
• „W życia wędrówce, na połowie czasu”, czyli w wieku 35 lat.
• ciemny las to mrok grzechu, w którym człowiek gubi prostą drogę cnoty; senność określa stan pogrążenia w bezwładzie woli; góra okryta promieniami słońca jest symbolem wysokich war-tości moralnych, osiąganych dzięki Łasce Boskiej.
• Pantera symbolizuje rozwiązłość, Lew pychę, Wiczyca chciwość. II. pieśń.
• Dante, niepewny, czy zasłużył na łaskę oglądania zaświatów, wypowiada swoje wątpliwości wobec Wergilego.
• poeta dodaje mu otuchy wyjaśniając, że sama Matka Boska za pośrednictwem św. Łucji i Beatrycze wzywa go do tej wędrówki. III. pieśń.
• Dante i Wergili przekraczają bramę piekieł i zatrzymują się w przedsionku, gdzie cierpią du-sze ludzi, którym na ziemi dobro i zło było równie obojętne.
• następnie docierają do brzegów Acherontu i obserwują Charona przewożącego dusze potę-pione.
• oślepiony błyskawicą Dante pada – „jako pada człowiek senny” i w tym omdleniu zostaje przeniesiony na drugi brzeg rzeki. IV. pieśń.
• Dante budząc się z omdlenia w pierwszym kręgu piekła, gdzie pokutują dusze dzieci zmar-łych bez chrztu i ludzi szlachetnych, którzy żyjąc przed narodzeniem Chrystusa nie znali pra-wdziwej wiary: przebywają tu poeci, bohaterowie i filozofowie starożytności, np. Homer, Lu-kan, Owidiusz, Horacy, Hektor, Eneasz, Lukrecja, Julia, Marcja… V. pieśń.
• przy wejściu do drugiego kręgu Dante i Wergili spotykają Minosa, który wyznacza każdej du-szy karę i miejsce w piekle.
• w drugim kręgu cierpią, smagane wichrem, dusze ludzi zmysłowych, np. Semiramida, Kleo-patra, Helena, Achilles, Trystan, Parys.
• tutaj Franceska da Rimini opowiada poetom historię swej miłości: ze względów politycznych zmuszona do poślubienia szpetnego Gianciotta Malatesty, zakochała się w szwagrze, gdy jej mąż zastał ich na czułej scenie, zabił i żonę, i brata. VI. pieśń.
• w trzecim kręgu piekła poeci spotykają Cerbera (nie tylko stróż, ale także symbol łakomstwa) strzegącego wejścia i dusze pokutujące za obżarstwo.
• Florentczyk Ciacco kreśli im obraz przyszłych walk bratobójczych, które rozgorzeją we Flo-rencji. VII. pieśń.
• powitani tajemniczymi słowami Plutona, Dante i Wergili wchodzą do czwartego kręgu piekła, w którym cierpią dusze ludzi chciwych i rozrzutnych.
• w piątym kręgu poeci spotykają potępionych za gniew, zazdrość, pychę i pesymistów. VIII. pieśń.
• poeci wsiadają do barki Flegiasza i w niej kontynuują podróż po bagnie piątego kręgu.
• wśród potępionych za gniew spotykają florentczyka Filipa Argenti.
• na koniec docierają do drzwi grodu Disa, które szatani zatrzaskują przed nimi. IX. pieśń.
• na murach grodu Disa ukazują się trzy Furie, które starają się odstraszyć poetów.
• wkrótce jednak zjawia się Anioł, otwiera bramę grodu i wędrowcy wchodzą do szóstego krę-gu.
• tutaj cierpią zamknięci w grobach heretycy. X. pieśń.
• wędrując ze swoim przewodnikiem pośród grobowców Dante spotyka dwóch florentczyków: Farinatę degli Uberti , który przepowiada mu wygnanie z Florencji, i Cavalcante Cavalcantie-go, ojca przyjaciela Dantego.
• duchy znają przyszłość, ale teraźniejszość jest przed nimi zakryta. XI. pieśń.
• przed wejściem do siódmego kręgu wergili objaśnia Dantemu rozmieszczenie dusz potępio-nych w ostatnich trzech kręgach piekła i tłumaczy, dlaczego lichwa jest tak wielki przestęps-twem wobec Boga. XII. pieśń.
• po wejściu do siódmego kręgu poeci mijają stojącego na straży Minotaura i podchodzą do rzeki wrzącej krwi.
• cierpią w niej ludzie, którzy używali przemocy wobec bliźnich.
• strzegą ich centaurowie, z których jeden oprowadza poetów wymieniając nazwiska potępio-nych, np. Aleksander z Fery w Tesalii, Dionizy, tyran Syrakuz, Atylla… XIII. pieśń.
• schodząc niżej poeci napotykają dusze samobójców zamienione w drzewa, których liście i ko-ra służą za pożywienie harpiom.
• wśród nich spotykają Pietra della Vigna, kanclerza i najbliższego powiernika cesarza Frydery-ka II, został oskarżony przez zazdrosnych dworaków o zdradę, uwięziony i oślepiony z rozpa-czy popełnił samobójstwo.
• samobójcy-rozrzutnicy cierpią pędzeni i szarpani przez rozwścieczone wilki, np. Lano de Sie-na (nie chcąc żyć w nędzy po roztrwonieniu majątku, dał się zabić w bitwie między florentczy-kami i mieszkańcami Arezzo). XIV. pieśń.
• na pustynnej równinie trzeciego jaru siódmego kręgu cierpią smagani ognistym deszczem bluźniercy przeciw Bogu.
• wśród nich poeci spotykają Kapaneosa, króla greckiego.
• kontynuując wędrówkę Wergili wyjaśnia Dantemu pochodzenie rzek piekielnych. XV. pieśń.
• idąc w dalszym ciągu trzecim jarem poeci spotykają dusze sodomitów.
• Dante rozpoznaje wśród nich Brunetto Latiniego, swojego ukochanego mistrza, który przepo-wiada mu przyszłość i rozprawia o losie swoich towarzyszy niedoli: Prisciana, Francesca d’Accorso i Andrea de’Mozzi.
• w usta Latiniego Dante wkłada jedną z gwałtownych i ostrych inwektyw wygnańca przeciw mieszkańcom Florencji. XVI. pieśń.
• Dante i Wergili napotykają nową grupę sodomitów.
• Jacopo Rusticucci opowiada im o karze, jaka spotkała go wraz z towarzyszami.
• na krańcu siódmego kręgu poeci obserwują rzekę piekielną, która z hukiem przelewa się do następnego kręgu. XVII. pieśń.
• poetom ukazuje się potwór Gerion, symbol obłudy.
• zanim przewiezie ich na grzbiecie do ósmego kręgu, Dante zatrzymuje się nad miejscem kaź-ni lichwiarzy (sieczeni ognistym deszczem, z oczyma utkwionymi w mieszki zawieszone na szyi i przyozdobione herbami ich rodzin). XVIII. pieśń.
• poeci zaczynają wędrówkę po mostach przewieszonych nad dziesięcioma jarami, na które dzieli się ósmy krąg.
• w pierwszym z nich, wśród pokutujących stręczycieli, spotykają Venedicia Caccianemico, a wśród uwodzicieli Jazona.
• w drugim jarze widzą tłum rozpustników, nierządnic, a między nimi Alessia Interminelli i Taidę XIX. pieśń.
• w trzecim jarze cierpią dusze tych, którzy splamili się symonią.
• pokutują oni w głębokich jamach głową na dół, a ich wystające nogi chłoszcze ogień. XX. pieśń.
• z mostu nad czwartym jarem Dante i Wergili obserwują magów i wróżbitów, którzy idą mozol-nie przed siebie mając głowy przekręcone do tyłu.
• wśród nich rozpoznają Amfiareusa, Tyrezjasza, Arontasa i Manto. XXI. pieśń.
• w jarze piątym poeci obserwują oszustów zanurzonych we wrzącej smole, których pilnują dia-bły uzbrojone w harpuny.
• widzą także ducha mieszkańca Lukki świeżo przybyłego do piekła.
• Zły Chwost, przywódca diabłów, daje poetom eskortę, która ich poprowadzi bezpiecznie brzegami jaru. XXII. pieśń.
• wędrując krawędziami jaru poeci obserwują w dole oszustów, a między nimi Ciampolo di Na-varra, który opowiada swoje losy, a także brata Gomitę i Michela Zanche. XXIII. pieśń.
• w szóstym jarze cierpią hipokryci, którzy wędrują okryci płaszczami z ołowiu, pozłacanymi z wierzchu – symbol ich dwulicowości.
• poeci znajdują wśród nich Bolończyków Catalano dei Catalani i Loderingo degli Andalo. XXIV. pieśń.
• Wergili i Dante wspinają się ostrożnie po wewnętrznym stoku szóstego jaru i dochodzą do łańcucha skał, które przebiegają przez pozostałe jary.
• w głębi siódmego jaru oglądają złodziei, których ciała gryzione przez straszliwe węże, rozsy-pują się w proch, aby znowu się odrodzić.
• jeden z potępionych, Vanni Fucci, osławiony okrutnik, przepowiada Dantemu walki bratobój-cze, które będą miały miejsce we Florencji. XXV. pieśń.
• wśród potępionych siódmego jaru poeci rozpoznają olbrzyma Caco (syn Wulkana, słynny zło-dziej), a także florentczyków: Agnello Bruneleschi, Buoso Abati, Puccio Galigai, Cianfa Dona-ti, Francesco Cavalcanti, których pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi na węże i z węży na ludzi. XXVI. pieśń.
• z mostu ponad ósmym jarem poeci obserwują płomyki okrywające dusze fałszywych dorad-ców.
• w jednym z nich cierpią wspólnie Diomedes i Ulisses, którzy opowiadają o okolicznościach swojej śmierci. XXVII. pieśń.
• do poetów zbliża się książę Guido di Montefeltro.
• Dante opowiada mu o obecnym stanie Romanii, a w zamian za to słyszy z ust księcia historię jego życia. XXVIII. pieśń.
• w dziewiątym jarze poeci obserwują tłum podżegaczy do zamieszek społecznych i religijnych.
• wśród nich spotykają Mahometa, Pietro da Medicina, Mosca Lamberti, Bertranda de Born i słuchają ich opowieści o towarzyszach niedoli. XXIX. pieśń.
• poeci dochodzą do dziewiątego jaru rozmawiając o Geri del Bello, krewnym Dantego, którego zauważyli w dziewiątym jarze, został zamordowany za sianie niesnasek i jeszcze nie pomsz-czony, dlatego tak wrogo przyjął Dantego.
• aby lepiej przypatrzyć się potępionym, poeci idą po zrębie jaru, który dzieli Złe Doły od Studni Gigantów.
• w jarze tym pokutują fałszerze Griffolina d’Arezzo (za uprawianie alchemii) i Capocchio da Siena (także alchemik, spalony żywcem). XXX. pieśń.
• wśród potępionych za podszywanie się pod cudze nazwiska (gryzą się w szale) poeci spoty-kają Gianniego Schicchi i Mirrę.
• pomiędzy fałszerzami pieniędzy, cierpiącymi na wodną puchlinę i pragnienie, Adamo da Bre-scia, a między kłamcami żonę Putyfara i Greka Sinone. XXXI. pieśń.
• poeci przechodzą po ostatnim stoku między ósmym a dziewiątym kręgiem i zatrzymują się nad studnią strzeżoną przez gigantów.
• jest tam Nembrotte, Efialt i Anteusz, który przenosi wędrowców do ostatniego kręgu. XXXII. pieśń.
• w pierwszym kole dziewiątego kręgu, zwanym Kainą, Dante i wergili spotykają pomiędzy zdrajcami własnych rodzin Camincione dei Pazzi.
• w drugim kole, tzw. Antenorze, pośród zdrajców ojczyzny Bocca degli Abati.
• w ostatnim, które nosi miano Giudeki – Ugolina della Gherardesca i Ruggieri degli Ubaldini. XXXIII. pieśń.
• książę Ugolina opowiada historię głodowej śmierci swoich dzieci.
• gwałtowna inwektywa Dantego przeciwko Pizie, „zakale kraju”.
• następnie poeci przechodzą do trzeciego koła kręgu, gdzie pokutują zdrajcy przyjaciół.
• tu znajdują się Alberigo dei Manfredi, Branca d’Oria, a także dusze ludzi żywych, którzy cho-dząc po świecie mają dusze w piekle. XXXIV. pieśń.
• w czwartym kole, zwanym Giudeką, poeci obserwują zdrajców dobroczyńców.
• na samym dole piekła w trzech paszczach Lucyfera pokutują trzej najwięksi zdrajcy ludzkości: zdrajca Chrystusa – Judasz oraz zdrajcy Juliusza Cezara – Brutus i Kasjusz.
• wędrówka poetów po piekle dobiega kresu.
• udają się obaj w kierunku góry czyśćcowej.
• „Tędyśmy na świat wyszli, witać gwiazdy…”