[b]Średniowieczna proza polska, oprac. Stefan Vrtel-Wierczyński, wyd. 2 zm., BN I 68, 1959.[/b]

WSTĘP

• polska średniowieczna proza ma niemal wyłącznie charakter religijny.
• związana z dominującą rolą Kościoła, literatura tworzona przez duchowieństwo, początkowo w języku łacińskim.
• wpływy czeskie i niemieckie. Glosy polskie w tekstach łacińskich.
• głównie materiał onomastyczny, nazwy przedmiotów, czynności, podatków, miesięcy etc.
• bulla gnieźnieńska z 1136 r. – wyobrażenie o polszczyźnie czasów Krzywoustego, ponad 400 polskich wyrazów, imiona, nazwy miejscowości, rzek, potoków, danin i powinności; słowa sta-ropolskie bliskie brzmieniem.
• wiele innych źródeł słownictwa staropolskiego: zebrane m.in. w „Monumenta Poloniae Histo-rica”, „Monumenta Medii Aevi”, „Monumenta Poloniae Vaticana” i in; ciekawy materiał w ra-chunkach dworu Władysława Jagiełły i Jadwigi – wymieniono tam np. osoby przebywające na dworze, służbę, nazwy związane ze stołem królewskim, broni, zbroi, ubioru itd.
• pierwsze polskie zdanie w „Księdze henrykowskiej” z 1270 r.: „day ut ia pobrussa a ti poziwaj”.
• glosy polskie, tj. przekłady i objaśnienia wyrazów i zwrotów w różnych tekstach łacińskich i polskich, przekształcające się nieraz w całe zdania i dłuższe prozaiczne ustępy (np. w „Kaza-niach gnieźnieńskich”), znaczenie głównie językowe i historyczno-kulturowe.
• przyczyny opóźnienia i hamowania powstawania literatury w języku polskim:
• trudności niedostatecznej grafiki (powolność procesu dostosowania alfabetu łacińskie-go do brzmień i cech języka polskiego).
• postawa Kościoła wobec twórczości w języku polskim (wpływy pogańskie).
• potrzeby praktyczne – zmiana stosunku Kościoła.

I. Modlitwy.

• 1248 r. legat papieski: odmawianie publicznie po ewangelii „in Vulgari” Modlitwy pańskiej i Składu Apostolskiego.
• 1285 r. arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka – odmawianie z ludem Składu Apostolskiego, Modlitwy Pańskiej, Pozdrowienia Anielskiego i spowiedzi powszechnej i objaśnianie ich; w miarę możliwości objaśnianie po polsku ewangelii.
• teksty modlitewne przekazywane ustnie, zachowane odpisy późne – prawie wyłącznie z XV wieku (starsze – XIV-wieczne – niektóre teksty: „Wierzę w Boga”, „Spowiedź powszechna” oraz prozaiczny Dekalog w 7. kazaniu gnieźnieńskim).
• modlitewniki polskie.
• tzw. Modlitewnik Nawojki (zwany dawniej Modlitewnikiem Jadwigi) – mała książeczka per-gaminowa z końca XV wieku, dziś zaginiona, nieznane autorstwo i pierwszy właściciel, prawdopodobnie przeznaczona dla kobiety – Nanafki (Natalii), imię powtarza się kilkakrot-nie, nie jest oryginalne, kompilacja z różnych wzorów łacińskich, niemieckich i czeskich, tendencja do stosowania środków artystycznych (paralelizm, antyteza, epitety), prostota wyrazu, zręczność stylistyczna kompilatora.
• XVI wiek, Modlitewnik siostry Konstancji – 1527 r., modlitwy, medytacje, przestrogi i wskazówki życiowe.
• Modlitewnik krakowski.
• Modlitewnik Ptaszyckiego.
• Szczyt duszy, czyli Książka do nabożeństwa króla Zygmunta I.
• modlitwy i modlitewniki – schematyczne ujęcie materiału treściowego, opartego najczęściej na wzorcach obcych, rzadka nuta uczuciowości, formalny początek literatury w języku pol-skim dały kazania (konieczna bezpośredniość wyrazu).

II. Kazania.

• rozwój kazań do końca XIV wieku – słaby.
• łacińskie kazania wygłaszane rzadko wobec duchowieństwa i dygnitarzy – bez wpływu na ludność.
• od XIII wieku pojawiły się kazania w języku polskim dla ludu (brak odpowiednio wykształcone-go duchowieństwa – mało powszechne); pierwsze próby głównie franciszkanie i dominikanie.
• wzmianki w XIII wieku – księża „przed ludem kazali”, więc chyba po polsku; w XIV wieku wy-mienia się „kaznodzieję polskiego”; w XV wieku już częste wzmianki o „znakomitym głosicielu Słowa Bożego”.
• najwcześniejszych kazań nie znamy – nie spisywane lub zaginęły, często spisywane po łaci-nie, a wygłaszane po polsku (glosy polskie).
• Kazania świętokrzyskie.
• najstarszy zabytek polski późnego średniowiecza.
• XIII wiek, czasy Łokietka, o takim pochodzeniu świadczą stare formy, rzadkie (imperfe-ctum i aoryst), starodawny język i ortografia.
• odkrycie: 1890 r., Aleksander Brückner, Cesarska Biblioteka w Petersburgu, 13 pasków pergaminowych, użytych do wzmocnienia oprawy łacińskiego Kodeksu teologicznego z XV wieku, dawniej należały do biblioteki klasztoru benedyktynów Św. Krzyża na Łysej Górze.
• zabytek niekompletny: pasków było więcej, w tekst polski wpleciono łacińskie cytaty, w dochowanym urywku 6 kazań, jedno w całości (na św. Katarzynę), inne fragmentarycznie.
• styl pisma – charakter minuskuły, gatunek w XIV wieku – zbite, pełne skrótów, bez wiel-kich liter, ozdób, inicjałów; prawdopodobnie oryginał – pierwowzoru nie odnaleziono.
• znaczenie językowe:
• obok Bogurodzicy najdawniejszy zabytek językowy.
• liczne cechy starodawnej pisowni (np. „Ch” oznacza „c”, „cz”, „ć” – przypomina spo-sób pisania w Bulli gnieźnieńskiej, nieoznaczanie miękkości spółgłosek, oznaczanie dzisiejszego „rz” przez „r”), niezwykła konsekwencja, stałość pisowni.
• staropolskie słownictwo i formy, stosowane swobodnie i naturalnie (oryginalność); uni-katy – archaiczne „wrzemię” (od starego polsko-słowiańskiego rzeczownika „wrzemie-nny” = doczesny) – tu żywotne, a niejasne w epoce Psałterza floriańskiego (przeksz-tałca się w bezsensowne „brzemię”); zachowały się formy imperfektu i aorystu: bie-sze, siedziesze, widziech…
• znaczenie literackie:
• dość długo niedoceniane.
• Brückner: język prosty, przezroczysty, płynny.
• Julian Krzyżanowski: „O artyzmie Kazań świętokrzyskich”: staranny dobór słownictwa, swobodne posługiwanie się synonimami, celowe powtórzenia – spotęgowanie wraże-nia, rytmiczny układ zdań; rymy, misterna budowa – stosunek scholastycznych po-działów i schematów liczebnych, dialektyczne precyzowanie pojęć (opis, uzasadnie-nie, wykład alegoryczny), staranna kompozycja w wewnętrznym układzie – podział trójkowy i czwórkowy, giętkość i poprawność w budowaniu zdań.
• staranne opracowanie tekstu – waga słowa – osiągnięto „efekt retoryczny”.
• Kazania gnieźnieńskie.
• zbiór kazań z końca XIV wieku, Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie, w języku łacińskim – 103 i polskim – 10.
• liczne glosy polskie w kazaniach łacińskich (wygłaszane po polsku); kazania polskie znaj-dują się na początku i na końcu kodeksu – nierówne co do rozpiętości.
• wiele błędów, opuszczeń, przekreśleń – mało staranna kopia?; raczej pomyłki autora – żywa, bezpośrednia praca pisarska przy formułowaniu brzmienia i postaci kazań.
• budowa – niejednolita; krótsze – jakby szkice, dłuższe – rozwinięte; oparcie na schema-tach scholastycznych: temat, treść kazania, podział zawartości na punkty, zakończenie; chętnie stosowanie trójkowego systemu liczbowego (np. w kazaniu na Boże Narodzenie).
• grafika na ogół jednolita; pisarz stosuje często skróty (abrewiacje) oraz ideogramy, jak np.: xc, xpa, xpovi = Kryst, Krysta, Krystowi.
• zabytek wielkopolski.
• język i styl: codzienny, pospólstwa, żywy, bezpośredni, przeładowany retorycznością oraz nadużywanie formuł i ozdób (porównania, epitety, pytania, alegorie) – rozwiązłość wywo-du; pewne cechy charakterystyczne (indywidualne), np. częste używanie w celu wzrusze-nia uczuciowości i wyobraźni elementów legendarnych, apokryficznych: opowieść o Sybi-lli i o jednorożcu.
• wydane po raz pierwszy w Poznaniu w połowie XIX wieku.
• inne zabytki kaznodziejstwa polskiego:
• Kazanie na Dzień Wszech Świętych (tzw. Kazanie praskie):
• połowa XV wieku, obszerne, przypomina uczony traktat; osnute na tle Ewangelii św. Mateusza o rozmaitych rodzajach błogosławieństwa.
• dobre opanowanie tematu, uczoność i siła wyrazu, rzeczowa i spokojna argumenta-cja.
• interesujące słownictwo, brak ozdób, styl poważny, uroczysty, dla urozmaicenia – przypowieści (np. o bogaczu), schematy liczbowe (o pokorze).
• dwa kazania augustiańskie:
• koniec XV wieku lub początek XVI wieku, wpisane w postaci glos w kazanie łacińskie; brak konwencjonalnych podziałów trójkowych.
• Kazanie husyty polskiego:
• łacińskie, połowa XV wieku; postylle niedzielne = objaśnienia lekcji ewangelicznych + uwagi, napomnienia, przestrogi; wygłoszone po polsku – liczne glosy.
• elementy husyckie – potępienie przesadnego kultu świętych, zabobonów, rozwiązło-ści obyczajów – zwłaszcza u duchownych.
• znaczenie dla folkloru – fragmenty o zabobonach – gromnice, które grad rozpędzają, „dyngus”, nocnice – zmory, które nie dają spać dzieciom, obchody Zielonych Świąt, pogańskie pieśni dziewcząt.
• ciekawy materiał historyczno-kulturowy, językowy, polityczno-społeczny.

III. Psałterze.

• w XIII wieku przekład sporządzony dla św. Kingi i jej poświęcony, nie zachował się.
• Psałterz floriański.
• pochodzi z XIV wieku.
• potężny rękopis pergaminowy, prawie 300 kart, pierwsza dochowana księga polska.
• nazwa: biblioteka klasztorna kanoników laterańskich w St. Florian koło Linzu w Austrii; odkryty w 1827 r.; nabyty przez rząd polski w 1931 r., przekazany do Biblioteki Narodowej w Warszawie; w sierpniu 1939 r. złożony w skarbcu Banku Gospodarstwa Krajowego, we wrześniu wywieziony za granicę, niedawno powrócił do kraju.
• psałterz trójjęzyczny (psalterium trilingue): łacińsko-polsko-niemiecki.
• wiele zagadek, m.in.:
• ogromny nakład pracy, ozdoby – przeznaczony dla osoby z polskiej rodziny panującej lub pozostającej z nią w związku dynastycznym; ornamentyka zabytku (herb Anjou, powtarzająca się plecionka z 2 minuskułowych gotyckich liter m)  domysł przezna-czony dla kobiety z rodu Andegawenów (dla kogo?, większość przypisuje go królowej Jadwidze – brak pewności).
• tajemnicza plecionka – monogram Marii, siostry Jadwigi.
• Mater Maria.
• „muserere mei”.
• hasło rodowe Andegawenów: „Montjoie, Sainte Marie”.
• Bernacki: „Psałterz” powstał na Śląsku, w klasztorze kanoników w Kłodzku – mono-gram klasztoru Mons Moniae (brak dowodów).
• Maria i Marta – dewiza życiowa Jadwigi – życie czynne + kontemplacyjne.
• jedna z dewiz dewocyjnych, np. memento mori.
• pochodzenie: język  zabytek małopolski (Kraków?) – odpada hipoteza Bernackiego.
• brak jednolitości: 3 części – praca 3 pisarzy (kopistów-kaligrafów) + niejednolita chronolo-gia, tylko pierwsza część pochodzi z końca XIV wieku, druga i trzecia – początek XV wie-ku; niedokończony.
• pisownia na ogół prosta, jednolita i konsekwentna (zwłaszcza pierwsza część pozbawio-na błędów).
• oparcie się na danym wzorze tekstu polskiego („Psałterz Kingi”?).
• mechaniczność przekładu, dosłowny, np. wpływy łacińskie w składni (ważna wierność wobec oryginału).
• bogaty zasób materiału do badań językowych.
• wpływy czeskie, zwłaszcza w drugiej i trzeciej części.
• Psałterz pułaski.
• kopia z drugiej połowy XV wieku albo początku XVI wieku.
• nazwa: Biblioteka Czartoryskich w Puławach.
• ornamentyka skromniejsza niż w „Psałterzu floriańskim”; charakterystyczne ujęcie redak-cyjne.
• większe wpływy czeskie niż w „Psałterzu floriańskim”, pismo gotyckie.
• psalmy poprzedzone krótkimi „argumentami” – zawierają tytuły psalmów, tłumaczenie ale-gorycznej treści.
• geneza, czas i miejsce powstania, przeznaczenie – nie ustalone; przeważają opinie o środkowo-małopolskim pochodzeniu (ortografia – sieradzkie?) i o drugiej połowie XV w.
• najprawdopodobniej dla kobiety.
• dwie tezy:
• Psałterz opiera się na tym samym tłumaczeniu, co „Psałterz floriański”, lecz później-szym.
• wpływ psałterzy czeskich na redakcję polską.
• znaczenie: głównie językowe.
• mieszanina form dawnych z nowszymi, ciekawe zjawisko ortografii, oznaczenia zmięk-czeń, odróżnianie „ą” i „ę”.

IV. Biblia.

• początkowo – niechęć duchowieństwa do tłumaczeń  niebezpieczeństwo szerzenia się hu-sytyzmu.
• powszechna znajomość Starego i Nowego Testamentu, w Polsce krążyły Biblie czeskie.
• praca nad polskim przekładem rozpoczyna się w XIV wieku, Długosz wspomina, że królowa Jadwiga posiadała w swej bibliotece polski przekład Biblii (głosy sceptyczne), nie dochowała się.
• Biblia szaroszpatacka (tzw. Biblia królowej Zofii – ostatniej żony Jagiełły).
• przełożył ksiądz Andrzej z Jaszowic, kapelan królowej.
• defekty: wiele kart wyrwanych, drugi tom całkowicie zniszczony.
• nazwa: gimnazjum w Szarosz Patak.
• zaginął w czasie wojny.
• wydany po raz pierwszy – lata 70. XIX wieku, drugie wydanie – 1930 r. – podobizna świa-tłodrukowa.
• pismo gotyckie, 2 kolumny, bez ornamentyki i iluminacji, prawdopodobnie niewykończo-na.
• przekład niesamodzielny, dosłowny, z czeskiego, czasami wręcz transkrypcja lub prze-róbka ze staroczeskiego, czechizmy, zależności w zakresie słownictwa, frazeologii i składni; wiele błędów  niejasność myśli; większa swoboda przekładu dopiero na końcu.
• znaczenie tylko językowe.
• drobne fragmenty przekładu Starego Testamentu z XV wieku i urywki Nowego Testamentu.

V. Legendy o świętych.

• próbka staropolskiej legendy prozaicznej – urywkowy Żywot św. Błażeja:
• kopia z połowy XV wieku, choć język starszy, nawiązuje do czasów „Ps. floriańskiego”.
• dwa pasy pergaminowe tworzą in folio, zapisane obustronnie w dwie kolumny (zapewne wyjęte z oprawy kodeksu średniowiecznego).
• słownictwo końca XIV wieku i początku XV wieku, pismo gotyckie.
• przekład wierny, lecz swobodny, przeróbka czy parafraza „Legenda aurea” Jakuba de Vo-ragine.

VI. Apokryfy.

• niekanoniczne opowieści: człowiekowi średniowiecza nie wystarczały księgi „Pisma”, chciał poznać szczegóły życia Zbawiciela, życia codziennego, stosunku do Matki, wiedzieć, jak wy-glądał, jakie cuda sprawił, jakie były jego stosunki z ojcem (Józefem) i innymi ludźmi.
• uzupełnienie luk i niedomówień zwięzłych pism religijnych, tajemnice, opowieści.
• gr. apokryfos = zakryty, tajemniczy.
• Rozmyślanie przemyskie, czyli Żywot Najświętszej Rodziny.
• 852 strony.
• tekst z XV wieku, spisany na początku XVI wieku.
• nazwa: przed II wojną światową przechowywany w Bibliotece Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu, od 1946 r. w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.
• liczne omyłki, przekreślenia, opuszczenia, poprawki, bez ozdób i miniatur, w zakresie du-żych liter duża swoboda (iesus, maria).
• język i pisownia niejednolite: formy nowsze zmieszane ze starszymi, dowolność i niekon-sekwencja; słowa rzadkie.
• jedyny polski zabytek średniowieczny wart „czytania”, pierwszy polski romans duchowny.
• znaczenie: walory literackie, językowe i dokumentalne polskiej kultury średniowiecznej (charakter i umysłowość epoki, psychologia ówczesnego czytelnika, jego poglądy na świat, tęsknoty etc.), duża samodzielność kompozycji, zalety narracyjne; elementy innych ksiąg.
• brak średniowiecznych schematyzmów i alegoryzmów – księga naiwna i prosta, żywa i sugestywna, obrazowa i bardzo ludzka.
• opowiadane sprawy modelowane według człowieka i według życia – wzór życia bierze górę nad wzorami literackimi, antropomorfizm i humanizm, polegający na transponowaniu stosunków i spraw autorowi współczesnych na stosunki ludzkie w czasach Zbawiciela  żywy, bliski i swojski charakter.
• istnieje wzór literacki „Rozmyślań”, ale polskie mówią o uczuciach, przeżyciach człowie-ka, np. obrazki z życia Maryi i Józefa, dorastanie Jezusa.
• wzorce: „Vita metrica”, Comestor (Manducator – Pożeracz ksiąg), ewangelie kanoniczne, pasje.
• nowy, wręcz realistyczny sposób ujęcia tematu: np. reakcja Józefa, zmęczonego pocho-dem, na słowa Maryi mówiącej mu o swojej wizji.
• Józef i Maryja utrzymywali się z pracy rąk; zarobiwszy ciesiołką nieco grosza, Józef kupił zagon, orał i siał.
• opisy wyglądu Maryi i Jezusa – bardzo szczegółowe, pełne porównań.
• opowiadanie o cudach Jezusa (w czasie ucieczki do Egiptu – studnia, uzdrowienia…).
• po raz pierwszy pojawia się przyroda – nie ujęta schematycznie, lecz jako tło związane z człowiekiem i jego sprawami (np. znaki przy narodzeniu Chrystusa i Marii); często przyro-da łączy się w cudownością.
• wspaniała w bogatej zawartości treściowej i kompozycyjnej fikcja literacka: bywa bujna, pełna rozmachu, zwłaszcza w częściach początkowych, słabsze w części dalszej, pasyj-nej (więcej schematyczności, alegoryzmu, dogmatyzmu, narracja przeistacza się nieraz w traktaty i dysputy teologiczne).
• dobra, czysta, wolna niemal zupełnie od obcych domieszek polszczyzna; styl oryginalny; umiejętność żywego, obrazowego przedstawiania rzeczy; zmysł kompozycyjny – zdol-ność samodzielnego układania całości z różnych źródeł kanonicznych i apokryficznych.
• włączenie całych ustępów ewangelicznych – cenne: zastępują zaginione przekłady ewan-gelii z XV wieku.
• znany i rozpowszechniony tekst.
• inne apokryfy:
• List Lentulusa do senatu rzymskiego z opisem postaci Chrystusa – rozpowszechniony w różnych literaturach europejskich, połowa XV wieku.
• Wyrok Piłata – koniec XV wieku.
• Widzenie św. Pawła – początek XVI wieku.
• List ręką Boga pisany – 1521r.
• Kazania Magistra Jana z Szamotuł Paterka.
• Jan Paterek – studia w Krakowie, został bakałarzem, magistrem artystów i doktorem pra-wa kanonicznego; krótki pobyt w zakonie bernardynów (stąd przydomek Paterek), praca nauczycielska i duszpasterska, w 1519 r. na tle sporu o dziesięciny zabity przez szlachci-ca Rusockiego.
• idealny obraz Matki Boskiej, bardzo szczegółowy i wielostronny (wzrost, oczy, brwi, nos, włosy, czoło, usta, wargi, zęby, ręce, chód i usposobienie).
• spisane między 1506 a 1518 r., zachowane w Toruniu.
• opracowanie w duchu średniowiecznym, w dużym stopniu – charakter traktatów budują-cych i polemicznych, przypominają pobożne medytacje, przeniknięte żywiołem apokryfi-cznym.
• język czysty, gładki, swobodny, giętki, brak obcych naleciałości; styl poważny, harmonizu-je z treścią; figury retoryczne rzadkie, częste przykłady historyczne i anegdoty ożywiające wykład.
• kult maryjny.
• Kodeks Wawrzyńca z Łaska.
• rękopis z 1544 r., obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.
• Wawrzyniec to tylko kopista, nie autor.
• błędy (wynikające z niezrozumienia), omyłki.
• kompilacja, źródła łacińskie, niejednolity język, pismo duże, wyraźne, staranne, jednym ciągiem, uczuciowość, fantazja.
• w skład kodeksu wchodzą trzy oddzielne dzieła:
• Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej – pasja polska, opowieść o Męce Pań-skiej splata się z nabożnym rozmyślaniem, modlitwami, licznymi wywodami teologicz-nymi; pierwiastek legendowy i apokryficzny, w pewnych partiach – żywioł liryczny (płacz i skargi Matki Boskiej); opowieść prosta i naiwna, niekiedy rozwlekła i nużąca (powtórzenia szczegółów); wyczuwalna łacina (źródło, w budowie zdań, frazeologii, słownictwie); najlepsze partie – skargi i żale Matki Boskiej – szczerość i siła uczucia; realizm, prawda ogólnoludzka, rzewność nastroju (niepokój Marii, oczekującej Syna; ból na widok Jego udręczeń, rozpacz u stóp krzyża), analogia wobec „Rozmyślań przemyskich” (tożsamość materiału i podobne źródła – może nawet wspólne, zaginio-ne źródło staropolskie?).
• Ewangelia Nikodema (obejmuje Akty Piłatowe i Zstąpienie do piekieł) – źródłem inku-nabuł łaciński (niemal dosłowna zgodność; skróty); bardzo popularna w średniowie-czu.
• Historia Trzech Króli – polski przekład łacińskiej, bardzo popularnej, legendy średnio-wiecznej, „Historia Trium Regum”; mechaniczność przekładu (wyrazy łacińskie), błędy w zakresie języka i składni, kakografia kopisty – bez łaciny niekiedy niezrozumiałe, rozwlekłość opowiadania, brak samodzielności i swobody, brak poczucia językowego, temat ciekawy, egzotyczny, a polskie ciężkie ujęcie, zawiłość, niepoczytność.

Piśmiennictwo świeckie. VII. Powieść historyczna.

• „Dzieje rzymskie” (Gesta Romanorum) – znane w całej Europie, w Polsce – początkowo od-pisy łacińskie, potem polskie; księga dla kaznodziejów nieoceniona – przykłady i anegdoty, ożywienie wykładu.
• Historia Aleksandra (Aleksandreida) – słynna w całej Europie, zachowana w wersji polskiej w rękopisie spisanym w 1510 r., przekład niewolniczy, dosłowny, niedbały i mechaniczny, bez pomocy tekstu łacińskiego niezrozumiały, mimo ciekawej tematyki nieczytany (wykonanie), rękopis zalegał w bibliotece, „Historia” ożyła dopiero w druku.

VIII. Pisma historyczne i polityczne.

• Pamiętniki Janczara (Kronika turecka).
• XV wiek.
• autor Serb Konstanty Michałowicz z Ostrowicy, Bośniak, janczar w wojsku tureckim, w czasie walk dostał się w niewolę chrześcijan, spisał pamiętnik.
• utwór jednolity w koncepcji, konsekwentny w wykonaniu i budowie, interesujący i barwny obraz ówczesnych wydarzeń, wiadomości o Turkach, ich organizacji państwowej i wojs-kowej, sztuce wojennej i obyczajach.
• oryginał serbski zaginął, dzieło zachowało się w licznych i wczesnych przekładach na ję-zyki: polski, czeski i łaciński.
• lektura polityczna, hetmanów, dyplomatów, po wyjściu z druku – szerokie kręgi czytelni-cze.
• dzieło żywe w języku polskim, uchronione od zapomnienia.

IX. Zabytki prawne.

• znaczenie nie literackie, lecz językowe, prawnicze i obyczajowe.
• najstarsze: roty sądowe – formuły przysiąg, wpisywane po polsku do łacińskich ksiąg praw-niczych (przysięga to dowód podstawowy, nie chciano zniekształcać na łacinę), zeznania stron, etc.
• najdawniejsze znajdują się w rękopisie wielkopolskim z XIV wieku: poznańskie i sieradz-kie (późniejsze małopolskie i mazowieckie-warszawskie).
• za formułami kryją się dawne stosunki międzyludzkie: „Mirosław zabił Jana, iż mu odpo-wiadał i kradł ji”; Maciek „nie ukradł Wojnowy krowy, ale ją znalazł”.
• ustawy i statuty – najstarsze przekłady rękopiśmiennych łacińskich kodeksów (spisane za Kazimierza Wielkiego):
• Kodeks świętosławowy.
• Kodeks Działyńskich.
• Kodeks dzikowski…
• tzw. ortyle magdeburskie - orzeczenia, porady, wyjaśnienia prawne, po które miasta pol-skie, osadzone na prawie niemieckim, zwracały się do sądu w Magdeburgu; spisane w języku niemieckim, zbierane w osobne całości, w miarę polszczenia się miast – tłumaczone w XV wieku na język łaciński i polski.

X. Proza okolicznościowa.

• listy miłosne – niewiele zachowanych, odmienne warunki niż na zachodzie Europy (brak in-stytucji rycerstwa w pojęciu zachodnim).

• prozaiczne listy z XV wieku – charakter raczej wzorów i schematycznie ułożonych ćwi-czeń żakowskich niż listów oryginalnych.

• najstarszy – „Ad dilectam” (tj. „Do ukochanej”), „dany w Szamotulech we jśrodę”; zapisa-ny w retoryce łacińskiej Marcina z Międzyrzecza z lat 1426-1429 (rękopis Biblioteki Jagie-llońskiej); rozpoczyna się deklaracją wstępną i zapewnieniem panny o służbie „ustawicz-nej, doskonałej”; list pożegnalny: młodzieniec, zmuszony „precz jechać”, wspomina roz-stanie, prosi o pamięć i miłość; dowód wierności: miał okazję miłować „krasną pannę”, ale pamiętał o ukochanej; prośba o dyskrecję; pozdrowienia dla matki, prawdopodobnie list rzeczywisty, który potem stał się wzorem i formułą, w odpisie został dołączony do rękopi-su retoryki; list ma charakter odmienny od ustalonych wzorów: list pożegnalny, nie – jak zazwyczaj – oświadczynowy.

• krótki list młodzieńca do kochanki z 1444 r. – „Serdeczne pokłonienie…”; forma retorycz-nej prozy rymowanej, schematyczna budowa: na początku pozdrowienie, na końcu ste-reotypowa formuła z zapewnieniem „wiernej służby”.

• list panny (rzekomo) z połowy XV wieku; schemat, elementy treściowe, styl, układ – po-krywają się z formułą listów pisanych przez kochanków do kochanek, np. ustęp opisujący urodę ideału („Ach, mój kwiatku narozkoszniejszy”, porównanie lic do białej lilii z czerwo-ną różą w środku) bardziej pasuje do opisywania kobiety, ale superlatywne zalety i po-chwały – obraz idealnego kochanka; dostosowanie listu do zbioru.

• krótki list „do Kachniczki” (ok. 1480 r.) – charakterystyczne właściwości teorii listów miłos-nych, m.in. tendencje do rymowania (eżci – boleści, udręczyła – zgasiła), urywkowy cha-rakter  brak zasadniczych elementów schematu epistolografii miłosnej.

• niemal wyłącznie treści kościelno-religijne, brak świeckiej, zaskakujące, bo u Czechów powstawała literatura zarówno duchowna, jak i świecka; brak w Polsce instytucji rycerstwa, twórcami prawie wyłącznie księża, literatura dla Boga.

TEKST I. Modlitwy.

1. Modlitwy codzienne.

• Ojcze naszs – „Otcze nasz, jenżeś na niebiesiech, oświęć sie twe [ji]mię, przydzi twe kroles-two, bądź twa wola jako na niebie tako na ziemi, daj nam dzisia chleb nasz wszedni, otpuści nam nasze winy, jako mu otpuszczamy naszym winowatcem, a nie wodzi nas na pokuszenie, ale nas zbaw ote wszego złego. Amen”.
• Zdrowaśs – „Zdrowa Maryja, miłości pełna, Bog z tobą, błogosławiona jeś miedzy wszemi nie-wiastami, błog[o]sławion owoc żywota twego, Jezus Krystus. Amen”.
• Wierzęs – „Wierzę w Bog Otca wszemogącego, tworzyciela nieba i ziemie i we Jezu Krysta, w j[e]go syna jedynego, jen sie począł [z] Ducha Świętego, narodził sie z dziewice Maryje, mę-czon pod Poncskim Piłatem, krzyżowan, umarł, pogrzebion, szedł do piekła, wstąpił na nie-biosa, siedzi u Boga Otca na prawicy, skądże przydzie sędzić żywe i martwe. Wierzę w Świę-tego Ducha, w świętą cyrkiew i w święte obcowanie, grzechow mych rozdrzeszenie, ciała me-go s martwych wstanie a potem w ony wiekui żywot. Amen”.

2. Spowiedź powszechna.

• przeproszenie za zgrzeszenie:
• pięcioma zmysłami: „weźrzenim, słyszenim, ukuszenim, pomy-ślenim, przemówienim”.
• siedmioma grzechami: „w pyszności, w pijaństwie, w łakomstwie, w gniewie, w żarze, w zawiści, w nienawiści, nieczystotą mego żywota i we śnie, i na jawie, w lenistwie, dopu-szczenim złego, opuszczenim dobrego”.
• nie uczyniwszy miłosierdzia: „ubogiego łacznego nie nakarmił ani napoił”…
• wystąpieniem przeciwko Dekalogowi.

3. Salve Regina.

• „Zdrowa, krolewno, matko miłosierdzia, żywot, słodkości i nadzieja nasza zdrowa! K Tobie wołamy wypowiednicy, synowie Jewini”…

4. Książeczka Nawojki.

• prośba o błogosławieństwo i pomoc w ustrzeżeniu się od zła i grzechów.

II. Kazania. 5. Kazania świętokrzyskie.

• Kazanie 1. Na dzień św. Michała – o aniołach Bożych.
• Kazanie 2. Na dzień św. Katarzynys – Bóg wzywa do siebie ludzi, każe im wstać i iść za nim, woła każdego: grzesznego, siedzącego, umarłego, leżącego…
• Kazanie 3. Na dzień św. Mikołaja – całość: „[…]Tymi słowy mędrzec fali świętego Nikołaja [z sk]utka dwojakiego barzo znamienitego i fali ji pirzwiej z jego […]”.
• Kazanie 4. Na dzień Bożego Narodzenias – o narodzeniu Jezusa, idzie Król Zbawiciel – zba-wić od śmierci, idzie ubogi – byś nie narzekała, idzie król pokorny – byś się nie pyszniła, idzie król prawdziwy – krzywdy nie wyrządził nikomu, idzie król – byś z nim na wieki królowała.
• Kazanie 5. Na święto Trzech Króli – cytat z Mt: Gdzie jest nowo narodzony król żydowski?
• Kazanie 6. Na Gromniczną – Symeon: widziały oczy moje zbawienie Twoje.

6. Kazania gnieźnieńskie.

• Kazanie 1. Na Boże Narodzenies – gdy królowi urodzi się syn, po państwie biegają posłowie, gdy narodził się Chrystus, aniołowie śpiewali, okoliczności narodzin, Chrystus światłością.
• Kazanie 3. O św. Janie Chrzcicielu – nie szukajmy na świecie chwały, lecz oddajmy cześć Bogu, okoliczności poczęcia i narodzin Jana Chrzciciela.
• Kazanie 5. O św. Wawrzyńcu – dla Boga bardziej liczy się wiara niż dary, gdy je stracimy, mamy się nie buntować, lecz starać się być świętymi.
• Kazanie 6. O św. Bartłomieju – abyśmy zrzucili z siebie odzienie = grzechy.

7. Kazanie na dzień Wszech Świętych (Kazanie praskie).

• Mat. V – fragment z Ewangelii, błogosławieni ubodzy, niewinni, oczyszczeni z grzechów, w Panu spokój i miłość, droga ku zbawieniu.

III. Psałterze. 8. Psałterz floriański.

• psalm 2s – próżne knowania czlowieka przeciw Bogu, od Boga dana królom władza, mają się bać i szanować Go.
• psalm 3 – Dawid zmuszony uciekać przed synem, Absalomem, zawsze, o cokolwiek Dawid prosił Boga, Ten mu to darował, teraz Dawid prosi o obronę.
• psalm 10 – prośba o wsparcie i odwrócenie niełaski, człowiek bez Boga nic nie znaczy.
• psalm 102 – prośba o pomoc i oddalenie gniewu.
• psalm 136s – wezwanie do wychwalania dobroci Pańskiej.

9. Psałterz puławski.

• psalm 4s – prośba do Boga o pomoc, do nieżyczliwych wezwanie do opamiętania się, ważne czyste sumienie, które znaczy więcej niż ofiary, pewność w Bożą opiekę.

• psalm 8 – opiewa wielkość Boga-Stworzyciela świata. 8 – 9. Psałterz floriański i puławski.

• psalm 1s – błogosławiony, który zwraca swe myśli ku Bogu, sprawiedliwi będą obronieni, źli ludzie potępieni.

• psalm 6 – prośba o zmiłowanie.

• psalm 50 – przymierze z Bogiem.

IV. Biblia. 10. Biblia królowej Zofii.

• Genesiss – stworzenie świata i człowieka w ciągu sześciu dni.
• Exodus XII – plagi egipskie i wyjście Izraelitów do Kanaanu.
• Rut I – Noemi i jej synowe, Orfa i Rut, ta druga towarzyszy Noemi w powrocie do Izraelitów.
• Tobias XI – Tobiasz uzdrawia za pomocą Boga i aniołów niewidomego ojca.

V. Legendy. 11. Żywot św. Błażeja.

• Is – Błażej na prośbę Chrystusa składa Mu ofiarę, uzdrawia umierające dziecko.
• IIs – rozgniewawszy sędziego, Błażej zostaje zbity i wtrącony do ciemnicy.
• III – niewiasty udały, że chcą obmyć zabrudzone pogańskie obrazy, i utopiły je, sędzia skazać je na męki.
• IV – dalsze męki niewiast, skazanie ich na śmierć, modlitwy do Boga, przyprowadzenie przed sędziego Błażeja, który się nie boi.

VI. Apokryfy. 12. Rozmyślanie przemyskie.

• Z księgi pierwszej. O życiu Maryi przy świątyni:
• 12s – o nabożnych dziewicach przebywających koło kościoła, w którym przebywała Mary-ja.
• spośród tych nabożnych dziewic cnotami wybiła się Maryja; „uciecha anielska” Maryi; opis urody Maryi; jej niechęć do małżeństwa; zdziwienie biskupów i książąt.
• Z księgi drugiej. Prolog – zwiastowanie – o młodości Zbawicielowej.
• o życiu Maryi.
• zwiastowanie; poczęcie Jezusa; „zakłopotanie” Józefa; dowód niewinności Maryi.
• narodzenie Jezusa; cuda przy Jego narodzinach; przybycie Trzech Króli.
• ucieczka do Egiptu; cuda; atak smoków; uczynienie studni palcem; oddanie chwały Jezu-sowi przez zwierzęta i drzewa; siedem lat spędzili w Egipcie.
• powrót do żydowskiej ziemi; śmierdzące ziele; naprawa rozbitych dzbanów; noszenie og-nia w ubraniu; wskrzeszenie „zdechłego” dziecięcia; przedłużenie drewna Józefowi; za-wieszanie dzbana na promieniu słonecznym.
• Jezus idzie do szkoły; uczynienie z gliny ptaszków; uratowanie osad przed lwami; wzra-stanie w nauce.
• wyprawa do Jeruzalem, gdy Jezus miał 12 lat; rozmowa z Matką (nauka katechetyczna).
• list króla Abagara do Jezu Krysta z prośbą o ozdrowienie; odpowiedź Jezusa.
• Nauki i cuda Jezusa.
• uzdrowienia w Galilei; sen w łodzi silnie „lelejącej” przez wiatr; Weronika i jej chusta; ura-towanie Piotra od utonięcia; nakarmienie ludzi chlebem i rybami; przypowieść o gospoda-rzu, robotnikach i winnicy.
• narada Żydów i biskupów o umęczeniu Jezusa; przybycie Jezusa do Jeruzalem, wygna-nie kupców ze świątyni; przypowieść o ojcu i dwóch synach, leniwym i pracowitym; Jezus ujęty przez służących księcia żydowskiego; Maria Magdalena prosi Jezusa, by pozostał w Betanii i nie szedł teraz do Jeruzalem; Maryja Go prosi trzykrotnie i trzykrotnie On jej od-powiada przecząco; apostołowie wstawiają się za Maryją u Jezusa; Jezus poleca Maryję Marii Magdalenie, Marcie i „jinem paniam”; zdrada Judasza; Wieczernik.
• Męka Pańska w Ogrojcu – ujęcie Jezusa.
• Jezus w Ogrójcu; Judasz poszukuje Jezusa w Jego domu; Jezus odprowadza na bok Piotra, Jakuba i Jana; modlitwa Jezusa; ukazanie się Gabriela; Jezus upomina aposto-łów; św. Biernat upomina, by się modlić przeciw złu; Bóg ukazuje się Jezusowi; zaśnięcie apostołów.
• Judasz przybywa do Ogrójca; jego pocałowanie; Piotr ucina ucho Malkuszowi; znieważe-nie Jezusa; ujęcie Jezusa; Jezus związany żelaznymi „wrzeciądzmi” (łańcuchami).
• Przed Annaszem, Kajifaszem i Piłatem.
• u Annasza.
• u Kajfasza.
• Żydzi żądają śmierci Jezusa; znieważanie i opluwanie Jezusa; biczowanie potajemne w kościele; list Jana do Marii Magdaleny; Maryja wypytuje Jana, co się dzieje z Jezusem; Maryja wraz z innymi paniami wybiera się do Jeruzalem; Maryja prosi Żydów, by nie mę-czyli jej syna.
• u Piłata; cierpienie Matki Boskiej; mieszczki pocieszają Maryję; Piłat pyta Żydów, kogo ma skazać; Piłat karze posłańca, który oddał cześć Jezusowi; Maryja widzi oplutego Je-zusa; Judasz zwraca pieniądze; samobójstwo Judasza; Piłat wypytuje Jezusa; Herod wy-pytuje Jezusa; Herod naśmiewa się z Jezusa; Barabasz puszczony wolno, Jezus skaza-ny.
• Jezus nago przed ludem; przywiązany „twardo ku słupowi”; biczowanie; Maryja widzi to i bardzo cierpi.

13. Kazania Jana z Szamotuł Paterka.

• opis urody Maryi.

14. Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej.

• przybycie na „Galgatę”; rozdzielone szaty Jezusa; przybicie Jezusa do krzyża, cierpienie i omdlenie Maryi; ofiarowanie Matki Janowi; dwaj łotrzy; śmierć Jezusa.

15. Historia Trzech Króli.

• przybycie królów z Indyjej, Parsyjej i Kaldejej.

VII. Powieść historyczna. 16. Historia Aleksandra Wielkiego.

• I. List posłany Aleksandrowi od Daryjusza – Aleksander nigdy nie dorówna Persom, więc le-piej by było, żeby ich nie drażnił.
• II. Odpowiedzenie dał Aleksander Daryjuszowi – ostrzeżeni przed przyjściem Aleksandra, któremu pomagają bogowie.
• III. Jako gdy Aleksander przyszedł do ostatecznych indyskich, gdzie nalazł słonie, które uga-niał – Aleksander odstraszył słonie „skrzytaniem” wieprzów i trąbieniem.
• IV. Jako gdy Aleksander nalazł żonki brodate – żyją w lesie i żywią się zwierzętami.
• V. Jako gdy Aleksander nalazł ludzie i żonki nago chodząc – ciała mają kosmate jak zwierzę-ta, zabicie rinocefalusów (nosorożców), burza.
• VI. Jako gdy Aleksander nalazł ludzie wielkie jakoby obrzymowie – leśni ludzie uciekli, gdy usłyszeli ludzki głos, Aleksander i jego wojsko pobili ich.
• VII. Jako gdy Aleksander nalazł drzewa, które się rodzili z słońcem – i zachodziły wraz ze słońcem, zdechł rycerz, którego Aleksander posłał po gałązkę z takiego drzewa, nikt do roś-liny tej nie może się zbliżać.

VIII. Pisma historyczne i polityczne. 17. Kronika turecka Konstantego z Ostrowicy.

• rozdział XL: O bitwie i o szykowaniu tureckiem – cesarz walczy między dworzanami, piechota po prawej ręce cesarza, za nimi są wielbłądy i konni, chorągwie, bitwa z „krześcijanami”.

IX. Zabytki prawne. 18. Roty przysiąg.

• roty poznańskie:
• 1386 – 1397.
• 1390 – „Ta krowa, czso Czestkowi ukradziona,tej Jakusz użytk[a] nie ma” (nie używa, nie ma użytkowania).
• roty krakowskie:
• 1398-1399.
• 1399 – „Jakosmy przy tem byli, gdzie Maciek dał Lenartowej dwa policzki i krwawił ją”.
• zapiski i roty polskie z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej:
• 1417-1428.
• „Jako mnie Jan uranił samotrzeć” (we trzech).
• „Jako mnie Włodek winowat XX grosz”.

19. Statuty i ustawy.

• z kodeksu świętosławskiego. 1449 r.
• I. O głupiem braniu rzeczy cudzych – Jidzik zasnął na drodze, Falek zabrał mu miecz i to-bołę, w której były trzy skoćce groszow; miecz i tobołę oddał, ale bez pieniędzy, ukarany.
• II. O ukąszeniu psiem – Jidzik skarży, że pies Falka ugryzł go, bo Falek szczuł zwierzę, ale Jidzik nie mógł tego udowodnić.
• III. O przyczynie uranienia – Jidzik skarży Falka, że w czasie zwady zgasił świeczkę i Ji-dzik nie wie, kto go zranił.
• IV. Kostek nie mają jigrać na zakład.
• z kodeksu Działyńskich.
• V. Pożeżca (podpalacz) ma być spalon.
• z kodeksu dzikowskiego. 1501 r.
• VI. O mężobojstwie statut i o ochromieniu – gdy ktoś zabije rycerza, ma zapłacić 30 grzy-wien, gdy go zrani – 15…, za zabicie kmiecia płaci się 6 grzywien (3 dla żony, 3 dla pa-na)…

X. Proza okolicznościowa. 20. Listy miłosne.

• I. List z 1429 r.
• II. List z 1444 r.
• III. List panny z roku ok. 1450
• IV. List z 1480 r.

21. Testament o skarbie zakopanym z 1455 r.

• autor: Piotr Wydżga.
• z Torunia jedźcie do Krakowa, stamtąd do Nowego Sądcza, do Starego Miasta, do Rytra, pod tym grodem są karczma, młyn i rzeka Roztoka, trzeba pożeglować rzeka, dopłyniecie do łącz-ki, tam jest jaskinia, tam znajdziesz kaganiec i miskę, pomódl się do Boga, nie zapomnij o du-szy zmarłego, „jest dobro jako groch i jako siemię, a rzadko jako bob. A to Panu Bogu pole-cam”.