Aron Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, przeł. Józef Dancygier, Warszawa 1976.

1. Wstęp. „Obraz świata” człowieka średniowiecznego.

• spaczone wyobrażenie na temat średniowiecza – niemal synonim wszelkiej ciemnoty.
• ukształtowały się zalążki współczesnych narodowości europejskich.
• dominują: żywoty świętych, w architekturze – katedry, obrazy religijne.
• wiara w jedność wszechświata, brak zróżnicowania.
• matematyka była językiem myśli estetycznej i sakralnej, symbole matematyczne = teologicz-ne.
• ubóstwo interpretowano jako stanowoprawny podział społeczeństwa lub jako stan wybrany „biedacy Chrystusowi”.
• polisemantyczność języka średniowiecznego.
• 2 modele świata: barbarzyński i późniejszy chrześcijański.
• przedstawiony tu model kultury jest raczej postacią idealną, a nie odtworzeniem rzeczywisto-ści.

2. Czasowo-przestrzenne wyobrażenia średniowiecza.

• przestrzeń trójwymiarowa, geometryczna, rozległa forma, która pozwala się dzielić na wy-mierne odcinki.
• czas to czyste trwanie, nieodwracalna konsekwencja przepływania zdarzeń.
• współcześnie czas jest bardzo wysoko ceniony, a przestrzeń się kurczy.
• wzrost znaczenia ludności miejskiej w późnym średniowieczu stanowi przełom, od epoki bi-blijnej do epoki kupców (zmienia się rytm życia).
• w starożytności, obok linearnego pojęcia czasu, dominował czas cykliczny, w renesansie jest już inaczej. Średniowiecze stanowi pewną wyrwę w wiedzy.

3. Makrokosmos i mikrokosmos.

• dominował sposób widzenia świata właściwy rolnikowi, widział w przyrodzie integralną część siebie.
• rzadkie kontakty między osadami, krajobraz leśny, rozbójnicy, dzikie zwierzęta, niebezpiecz-ne podróżowanie (rozbójnicy) i długotrwałe (stan dróg i środków lokomocji), ludność wiejska – karczowanie lasów, wypalanie.
• uzależnienie barbarzyńców od przyrody, nie umieli oddzielić siebie od natury: świat oznacza-no elementami ciała: głowa – niebo, palce – gałęzie itp.
• własność ziemi była cechą osoby władającej – imię + nazwa dworu w którym mieszka.
• w średniowieczu mierzono przyrodę swoim ciałem, np. stopą, miara związana z określoną działką i z uprawiającym.
• upersonifikowana Natura służebnicą Boga, „Wielkie skupisko symboli”, porządek świata (mu-zyka, polityka, sztuka, nauka), religijno-moralna interpretacja świata, teocentryczny obraz świata.
• stosunek do przyrody jak do podmiotu, a nie przedmiotu.
• świat jest dualistyczny, civitas Dei i civitas terrena (w kierunku diaboli).
• mikro- i makrokosmos leżą u samych podstaw średniowiecznej symboliki.
• porządek świata rozciągano też na politykę, państwo było organizmem, a obywatele jego członkami.
• średniowieczni nie kontemplowali przyrody, bo byli skupieni na Bogu.
• symbolem wszechświata była katedra .
• osiągnięcie świętości pojmowano jako przejście przez drabinę 9 albo do nieba, albo do piekła
• podwajanie świata przez symbole.
• kosmos neoplatońskiego chrześcijaństwa jest zhierarchizowany i stopniowany.

4. „Cóż to jest…czas?”

• w społeczeństwach agrarnych czas określano przeważnie zgodnie z rytmem pracy rolnika.
• w świecie barbarzyńców ważny był kult przodków.
• początkowo czas to ruch okrężny (powtarzalność), a nie linearne ukształtowanie; przeszłość odradzała się w człowieku.
• czas rolniczy był w okresie chrześcijańskim czasem liturgicznym.
• życie regulowano biciem dzwonów kościelnych.
• doba podzielona na godziny dnia i nocy (różnie latem i zimą), instrumenty do mierzenia czasu pojawiają się po XIV w., zegary słoneczne, piaskowe lub wodne, przeważnie kalendarze rolni-cze.
• historia jest historią starych feudalnych rodów i dynastii.
• zainteresowanie dla chronologii (roczniki, chronografie…), „sens historii tkwi w odkrywaniu Boga”, cykliczność czasu – własność Boga, nie oszczędza się czasu wolnego, dla kupców czas jest miernikiem pracy, zegar mechaniczny pojawia się pod koniec XIII w., XIV/XV w. wie-że ratuszowe.
• po zerwaniu z cyklicznością przeżywali czas jako proces eschatologiczny.
• czas wektorowy, linearny, nieodwracalny.
• czas antropologiczny, wg św. Augustyna to wewnętrzna rzeczywistość i tylko duch może jej doznawać.
• św. Augustyn przekształcił pojęcie czasu w wewnętrzny stan człowieka, pesymizm z przemi-jania życia + optymizm z nadzieją na niebiańską szczęśliwość.
• według Arystotelesa czas jest miarą ruchu.
• Tomasz z Akwinu: zbawienie wieczne dokonuje się w toku procesu historycznego.
• według Augustyna historia zna 6 epok: od Adama do potopu, do Abrahama, do Dawida, do niewoli babilońskiej, do narodzenia Chrystusa, do końca świata.  Podobnie w życiu człowieka: niemowlęctwo, dzieciństwo, wiek pacholęcy, młodość, dojrza-łość, starość.
• strach przed końcem świata.
• świat jest stabilny, nie postrzegano go w ruchu.
• miasto – nowy stosunek do czasu, wymyka się on z rąk kleru, po raz pierwszy czas stał się całkowicie prostą linią.

5. Na prawie państwo stoi.

• prawo zwyczajowe, określany status jednostki, stan idealny w przeszłości, prawa odwieczne (autorytet), niezmienne.
• człowiek nie jest postawiony przed wyborem. Wystarczy, że stosuje się do zasad religii, pra-wa i etyki.
• światem rządzi Bóg, ciałem dusza, a państwem władca.
• dokument nabierał urzędowej mocy tylko poprzez magiczny obrzęd.

6. Średniowieczne wyobrażenie o bogactwie i pracy.

• dla starożytnych praca była hańbą, np. Syzyfowa praca – kara, w chrześcijaństwie „kto nie pracuje, ten nie je”.

6. 1. Dar wymaga odwzajemnienia.

• u barbarzyńców brak podarków, tylko wymiana, złoto i srebro miało moc.
• gościnność i hojność (nawet przesada), ważność uczty.
• praca rodzi własność.

6. 2. Grzech chciwości.

• chciwość ludzi doprowadziła do własności prywatnej – pierwsi ludzie nie znali pracy.
• ubóstwo cnotą w chrześcijaństwie.
• być pobożnym = być ubogim, kult biedaka, żebraka.

6. 3. „Służyć” i „rozdawać”.

• u feudałów liczyła się hojność, im więcej poddanych, tym większa potęga.

6. 4. Praca – przekleństwo czy zbawienie?

• bezczynność była złem, liczyła się praca ku chwale Boga, potępienie lichwiarstwa.
• decydujący był cel, dla którego człowiek pracował, teologowie cenili aspekt wychowawczy.
• nie dla bogactwa, ważność pracy umysłowej, praca stała się powołaniem pod koniec średnio-wiecza.
• potem teologia pracy (Bóg był pierwszym robotnikiem).
• pieniądze są złe, jeśli rodzą chciwość.

6. 5. Bóg i mamona.

• konieczny handel w społeczeństwie.
• potępienie lichwiarstwa.

7. Zakończenie. W poszukiwaniu osobowości człowieka

• skoro regulującą zasadą średniowiecznego świata jest Bóg, to wszystkie jego części nabie-rają zabarwienia etycznego.
• czas i przestrzeń są uświęcone.
• prawo jest moralnie solidne, praca jest karą za grzech lub narzędziem zbawienia.
• symbolizm i alegoryczność.
• najbardziej znanym przykładem średniowiecznej mistyki liczb jest „Boska komedia” Dantego i liczby 3, 9, 33.
• świat to napisana Boską ręką księga, w której każda istota jest słowem, pełnym ukrytego sen-su.
• rola społeczna = powołanie.
• ukierunkowanie na powszechność, typowość, uniwersalia, dekonkretyzację przeciwstawiało się uformowaniu jednostki, brak świadomości jednostki.