[b]Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zm., BN I 65, 1980. [/b]

WSTĘP I. Geneza pieśni religijnych w językach narodowych.

• wierszowane utwory słowno-muzyczne wyrażające treści religijne od początku chrześcijań-stwa (przejęte z innych kultur) ściśle związane z obrzędami i liturgią.
• podstawowym gatunkiem – hymn (uroczysta i podniosła pieśń pochwalna).
• Hilary z Poitiers (IV w.), Ambroży (IV w.), Aureliusz Prudencjusz Klemens (IV/V w.).
• pieśniarstwo kościelne: liturgiczne i pozaliturgiczne (paraliturgiczne).
• u ludów romańskich małe zapotrzebowanie na pieśni w językach narodowych (zbliżenie do łaciny).
• tropy we Francji i Germanii.
• w Niemczech: Kirleis, Leise i Rufe.
• na Słowiańszczyźnie – Kyrie eleison  krlesu, do Polski „kierlesz”.

II. U źródeł pieśni religijnej w języku polskim.

• pierwszy śpiew w Polsce łaciński śpiew gregoriański.
• mały udział ludności w nabożeństwach.
• raczej kultura ustna, tylko wyjątkowo spisywano dokumenty.
• dopiero w XII w. udokumentowane istnienie utworów religijnych w języku polskim.
• przed XIV w. recytowane modlitwy  śpiew.

III. Społeczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.

• XII i XIII w. dochodzi do głosu religijność masowa.
• duży wkład zakonu franciszkańskiego w rozwój pieśni ludowych (zwłaszcza upodobanie so-bie obrazu Matki pod krzyżem).
• XVI w. bł. Ładysław z Gielniowa („Żołtarz”, szereg pieśni o Męce Pańskiej i Matce Boskiej).
• śpiewanie pieśni po kazaniu zamiast psalmów łacińskich.
• działalność tercjarzy i świeckich bractw kościelnych.
• XIV i XV w. zmiany ekonomiczno-społeczne: wojny (np. 100-letnia), konflikt chłopów i panów, epidemie, głód ( biczownicy, doloryzm – klęski społeczne ujmowane w kategorii religijnej + patos.
• waganci XIII w. (trubadurzy, w Polsce przeważnie zubożali żacy).
• dramat liturgiczny i misteria religijne (największy rozwój XII i XIII w.).

IV. Główne formy gatunkowe średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.

• tropy: uzupełniają główne teksty liturgiczne.
• Bogurodzica – konglomerat tropów pochodzących z różnych czasów, trzy części – 1. najstarsza XIII w., 2. pieśń wielkanocna, 3. pieśń pasyjna, hymn państwowy (1 i 2 część w XIV w., a 3. przez XV i XVI w., modlitwa za króla).
• tropy wielkanocne:
• Chrystus z martwych wstał jest – ok. XIII w., pod wpływem pieśni niemieckiej, od-działywanie czeskiego, od połowy XV w. dodano 2. i następne zwrotki, ruchomy zestaw tropów, dostosowany do zwyczajów i praktyk poszczególnych regionów, ostatnia, 7., zwrotka na wzór łaciński, wykonywane na przemian.
• Przez twe z martwy wstanie – XIV w., brak wzorów łacińskich, niemieckich i czes-kich, równocześnie z pieśnią wielkanocną Bogurodzicy lub wcześniej, wymienny człon „z martwy wstanie” na „Wniebowstąpienie” i „Ducha zesłanie”.
• Wesoły nam dzień nastał – parafraza łacińskiego tropu i XIV-wiecznej pieśni nie-mieckiej i czeskiej, ok. XV w.
• sekwencje: najbardziej rozwinięty rodzaj tropów, samodzielne utwory, pieśni pochwalne na cześć święta, wezwanie do uczczenia ( modlitwa), zachowanych 6 z setek.
• Żale Matki Boskiej pod krzyżem – wywodzi się z wielkopiątkowych dramatów liturgicz-nych i misteriów pasyjnych, prawdopodobnie fragment widowiska pasyjnego, kunsztowna kompozycja i ludowa prostota, najwybitniejszy utwór polskiej liryki średniowiecznej.
• Posłał przez anjoły – łacińska XII w., polska połowa XV w. na święto Zwiastowania do mszy roratniej, bracia „roratyści” śpiewali ją przez cały rok.
• łacińska „Grates nunc omnes” – niedokładny polski przekład, rozszerzony ok. XV w. „Dziękujmy wszyćcy” i dokładny krótki „Dzięki już wszytcy oddajmy Panu Bogu” XVI w.
• Przydzi, Duchu Święty, k nam – XVI w., przekład łacińskiej sekwencji z XII w., na Zie-lone Świątki.
• hymny procesyjne: pieśni na cześć Boga, według ustalonych wzorów metrycznych, z trady-cji antycznej, ścisłe kanony stylistyczno-językowe, najczęściej fragmenty dramatów liturgicznych.
• Chwała, sława, wszelka cześć – łaciński IX w. na Niedzielę Palmową, bezpośrednie przemówienie Chrystusa Króla do Jerozolimy.
• Idą krolewskie proporce – na Niedzielę Męki Pańskiej, prototyp wielu pieśni pasyjnych – symbolika krzyża, pieśniowe odpowiedniki kulminacyjnego punktu adoracji krzyża w li-turgii Wielkiego Piątku – ostatnia strofa „O crux ave”, czyli „Bądź pozdrowion, krzyżu święty” (swobodny przekład, 2. połowa XV w.).
• Mękę Bożą spominajmy – 1. pieśń Sandomierzanina.
• Duchu Śięty, raczyż przyjdź k nam – najbardziej znany hymn, przekład „Veni, Creator Spiritus”, śpiewany podczas wielu uroczystości kościelnych.
• pieśni godzinkowe: małe oficjum (skrócony brewiarz, zawierający modlitwy dla osób świe-ckich) z godzinkami o Męce Pańskiej i o Najświętszej Maryi Pannie.
• Jezus Chrystus, Bóg człowiek mądrość Oćca swego” – początek XV w., najstarsza pieśń, osobliwa kompozycja: wykorzystanie „czasowych” etapów Męki Pańskiej zgodnych z Ewangelią (jutrznia – pojmanie w Ogrójcu, pryma – sąd u Piłata…, aż do komplety – złożenia do grobu), rozważania pasyjne, pieśń – opanowanie pamięciowe tekstu.
• Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne – 1488 r., czysto ludowy charakter, auto-rem błogosławiony Władysław (Ładysław) z Gielniowa, 15 tematów do „rozmyślań”, odpo-wiednie modlitwy i polskie pacierz.
• Witaj gwiazdo morska – hymn maryjny, początkowo w tzw. małym oficjum o Najświęt-szej Maryi Pannie, potem się usamodzielnił, przekład z łacińskiego wczesnośredniowiecz-nego „Ave maris stella”, pierwszy przekład niedokładny „Zdawać, gwiazdo morska”, drugi dokładny.
• wierszowane historie biblijne i apokryficzne: traktaty teologiczne, symbioza metod rozumo-wania i odczuwania.
• Kwiatek czysty, smutnego serca – wymyślne alegorie, nazwy z zielników i bestiariu-szy.
• historie mające skłonić do rozważań nad Męką Pańską, współczucia i naśladowania, np. Rozmyślania przemyskie (XV w.), Żywot Pana Jezu Krysta, Rozmyślania dominikań-skie (XVI w.);
• ich odpowiednikiem w muzyce były pieśni wielkopostno-pokutne:
• „Daj nam, Chryste, wspomożenie” i „Płaczy dzisia, duszo wszelka” – dolo-ryzm.
• Wspominając Boże słowa – akcent na szczególną rolę Maryi.
• Anna, niewiasta niepłodna – zdarzenia z życia Matki Boskiej, częściowo wy-myślone, abecedariusz, Błogosławiony Ładysław z Gielniowa.
• Nasz Zbawiciel, Pan Bóg Wszechmogący – pieśń misteryjna w widowiskach religijnych, zstąpienie Jezusa do otchłani po zmartwychwstaniu, pomieszanie wąt-ków apokryficznych z ewangelicznymi, motyw rozmowy Chrystusa z Marią Mag-daleną i innymi pobożnymi niewiastami, tzw. Chrystofania (spotkanie z Matką), charakter ludowy.
• wierszowane legendy o świętych: z hagiografii, pieśni-legendy, upowszechnianie wzorów świętości i charakterystycznych dla tego okresu celów i ideałów.
• Legenda o świętym Aleksym – polska z 1454 r., syryjska V lub VI w., Rzym X w., Ale-ksy patronem ubogich, pielgrzymów, pątników i żebraków, w Polsce związany ze świętym Wojciechem, głównymi ośrodkami kultu Łęczyca i Płock.
• Legenda o świętej Dorocie – język polsko-czeski (nieumiejętność uzależnienia tłuma-czenia od czeskiego pierwowzoru).
• Pieśń-legenda o świętym Stanisławie – XV w. 3 zwrotki (całość z XVII w.), opowieść o dziejach zatargu z królem, poćwiartowaniu biskupa i jego kanonizacji, nowość dla kopisty, krótko po 1456 r. „ultra non habeo”.
• Legenda o świętym Krzysztofie.
• Legenda o świętym Jopie.
• Legenda o świętej Katarzynie – z początku XVII w.
• kolędy: z pogańskiej tradycji noworocznej (życzenia, powinszowania), w chrześcijaństwie kolęda – danina zbierana w Boże Narodzenie (XIII w.), potem pieśń na Boże Narodzenie i podar-ki za pieśni (XVI w.); powstawały w 1. połowie XV w., tłumaczenia lub przeróbki łacińskich lub czeskich; dialogi na Boże Narodzenie i misteria bożonarodzeniowe; franciszkanie jasełka (w Pol-sce od XIV w.), najstarsze kolędy to:
• Zdrow bądź, krolu anjelski – 1424 r.
• Chrystus się nam narodził – 1435 r.
• Zstałać się rzecz wielmi dziwna – przekład z czeskiego 1442 r.
• pieśni katechizmowe: wierszowane dekalogi.
• Pirzwa kaźń Tworca naszego – XV w., lekcje na niedziele i święta.
• Nie miej Boga jinego – połowa XV w., kazania niedzielne i na świętego Piotra z Miło-sławia.
• Słuchaj tego wszelika głowo – początek XVI w., franciszkanie, Ładysław z Gielniowa, przykazanie + przykład.
• wierszowane modlitwy: na przełomie XV i XVI w..
• Anjelski chlebie, powitaj – z tzw. Modlitewniku Nawojki z końca XV w., na Boże Ciało, popularne modlitwy do Matki Boskiej Bolesnej (proza rymowana, kult pięciu, siedmiu lub więcej boleści).
• pozdrowienia – np. Wszystkich członków Pana Jezusowych z 1533 r.
• pieśni do czytania: wprawki do poezji religijnej i pozakościelnej (od Odrodzenia). V. Wersyfikacja i strofika.
• na wzorach łacińskich, nie na iloczasie (antyk).
• względna ilość zgłosek, jednostki wierszowe, sylaby, akcenty, przedziały międzywyrazowe, kombinacje barw brzmień końcówek wyrazów.
• rym zarówno w poezji, jak i w prozie.
• stopniowo wyodrębnia się refren (na początku „Alleluja” lub „Kyrie eleison”).
• najczęściej 4-wersowa strofka.
• fundament pod poezję Odrodzenia. VI. Uwagi końcowe.
• dorobek ilościowo nie imponuje.
• materiał fragmentaryczny, w późnych odpisach, twórczość anonimowa.

TEKST (wybór) I. Pieśni pasyjne.

• Jezu Kryste krzyżowany – odpis z początku XVI w.
• Śmierć Krystowę, śmierć swą zawżdy – przekład popularnego dwuwiersza umoralnia-jącego, autorem Jan Sandecki, 6 wersów.
• Krzyżu wierny i wyborny – przekład hymnu łacińskiego „Sław języku”, niezbyt dokład-ny.
• Wszechmogący nasz Panie, dziwnoś swój świat sprawił – o życiu Jezusa, zwiastowa-nie, narodzeniu, wjazd do Jerozolimy, zdrada Judasza, modlitwa w Ogrójcu, sąd, bi-czowanie, Droga Krzyżowa, zmartwychwstanie. II. Pieśni wielkanocne i o Duchu Świętym.
• Bog Wszechmogący wstał z martwy - przekład fragmentu czeskiej pieśni wielkanocnej tłumaczonej z łaciny, zakończenie kazania wielkanocnego.
• Z śmierci wstał ninie Chrystus Pan i Chrystus Pan dzisiaj z martwych wstał – 2 prze-kłady łacińskiego tropu z XIV w., w pierwszym „Hallelujah” – jako refren, dystych.
• Anjeli słodko śpiewali – anonimowa pieśń na Wniebowstąpienie Pańskie, „Alleluja” dwa razy, cały wers refrenem. III. Kolędy.
• Panna, panna porodziła – tzw. „Rotuła kolędowa”, czyli zbiorek łacińskich i polskich pieśni na Boże Narodzenie powstały w połowie XV w.
• Nuż wy, bielscy panowie – „Druga rotuła kolędowa”, dwie wersje, 2. z połowy XVI w.
• Zstała się nam nowina – „Trzecia rotuła kolędowa”.
• Mesyjasz, wierny Chrystus nasz – „Czwarta rotuła kolędowa”.
• Maryja, panno czysta – „Piąta rotuła kolędowa”, zakończenie całości.
• Jezu Chryste, nasza radość – prawdopodobnie na wzór czeski.
• Augustus kiedy krolował – Ładysław z Gielniowa, abecedariusz, Józef i Maryja idą do Betlejem.
• Kiedy krol Herod krolował – z zaginionego kancjonału z 1521 r., niepełny utwór, uzu-pełniony z redakcji późniejszych; o mędrcach, rzezi niewiniątek.
• Wesoły nam dzień nastał, Narodzenia – przekład łacińskiej, już na początku XV w.
• Zdrow bądź, Jezu maluśki, jużeś krol niebieski – z „Nabożnej rozmowy świętego Bier-nata – Bernarda – z Panem Jezusem, nowo narodzonym Dzieciątkiem”.
• Dziecię namilejsze, proszę cie, nie płaczy.
• Z Bożego Narodzenia – rozszerzona parafraza łacińskiej, 3-wersowy refren.
• Kolęda się z Allelują zwadziła. IV. Pieśni Maryjne.
• Maryja, czyste dziewice – tzw. tekst preambuliczny – rymowane wezwanie do modlit-wy podczas kazania, zachęcenie do odmówienia „Zdrowaś Maria”, 1. połowa XV w.
• Radości wam powiedam – o Zwiastowaniu Najświętszej Maryi Panny, ok. 1420 r., dwie wersje.
• Mocne Boskie tajemniczości – Zwiastowanie i Nawiedzenie Najświętszej Maryi Pan-ny, w 1. połowie XV w., dwie wersje.
• Zdrowaś, krolewno wyborna – wierszowana parafraza łacińskiej antyfony „Salve Regi-na” z XI w., prawdopodobnie autorem Ładysław z Gielniowa.
• Pozdrowienie to jest pirwe – 7 radości Najświętszej Maryi Panny, XV w.: zwiastowa-nie, narodzenie Jezusa, odwiedzenie Trzech króli, szczęście ze zmartwychwstania i odwiedzin po śmierci, zesłanie Ducha Św., wniebowzięcie.
• O przenajsławniejsza panno czsyta – 2. połowa XV w., w oryginale brak podziału na wersy.
• Już się anjeli wiesielą – na Wniebowzięcie, Ładysław z Gielniowa, ukonorowanie.
• Świebodność Boga żywego – Wniebowzięcie, franciszkanin autorem. V. Pieśni o świętych (Legendy). VI. Pieśni różne.
• O ciało Boga żywego – na Boże Ciało, XV w., dwie wersje o różnej ilości zwrotek.
• Witaj, miły Jezu Kryste – 1. połowa XV w., przekład z czeskiej.
• Witaj, miłe, święte ciało – o Ciele Pańskim, dwie wierszowane modlitwy na Podniesie-nie.
• Jezu, Zbawicielu ludzki – Ładysław z Gielniowa, XV w., podobna do „Jezusa Judasz przedał…”, każda zwrotka zaczyna się od „Jezu”.
• Jasne Krystowo oblicze – Ładysław z Gielniowa, XV w., 27 zwrotek.
• Racz ukazać mieły Panie – XVI w., prośba o zmiłowanie.
• Jezu miły, oto ja dziś – 1501 r.
• Ten ci jest syn mój, krześcijani mili – Maryja, pieśń do czytania, Hieronim Wietor XV/XVI w., drukarz i księgarz krakowski.
• Owszejki człowiecze, posłuchaj upominania mego – Jezus, to, co w poprzednim utwo-rze, autorem może być też być bliżej nieznany Hieronim Spiczyński, który występuje w podtytule.
• Anno, matko Matki Bożej – rymowana modlitwa do św. Anny, 18 zwrotek 4-wersowych.
• Świata wszego Stworzycielu – rymowana modlitwa do 15 świętych pomocników, tj. do patronów w szczególnych potrzebach, zwanych wspomożycielami, kult piętnastu lub czternastu był bardzo popularny -–obrzędy i praktyki.
• Ma w to wierzyć człek wszelaki 0 rymowana modlitwa do Trójcy Świętej XVI w., 3 części. VII. Dodatek. Modlitwy pisane prozą rymowaną (wybór).
• Panie miły, Boże mocny – modlitwa eucharystyczna z 2. połowy XV w., brak podziału na wersy w oryginale, od wydawcy podzielone, by uwypuklić rymy gramatyczne.
• O święty Krzyżu, bądź pozdrowion – modlitwa pasyjna z 2. połowy XV w.
• Przez twą, Najświętsza Maria, pięć boleści – późnośredniowieczny kult pasyjny, pięć boleści: 1. przepowiednia Szymona, ucieczka do Egiptu i prześladowanie Heroda; 2. zagubienie Jezusa w świątyni, gdy miał 12 lat; 3. zdrada, są, biczowanie, Droga Krzyżowa; 4. śmierć; 5. zdjęcie z krzyża; prośba o szczęście i błogosławieństwo; 7 boleści ustaliło się w XVII w.
• Maryja, Matko Boża, Panno miłościwa – początek XVI w.