[b]Jan Ptaśnik, Kultura wieków średnich, Warszawa 1959. [/b]

I. Kościelny system średniowieczny.

• epoka klasycznego średniowiecza: idea o państwie Bożym, cechuje ją pogarda dla świata, pobożni tęsknią za śmiercią-wybawicielką.
• asceta – bohater wojuje ze swymi namiętnościami (wzór doskonałego człowieka), ten ideał urzeczywistniał głównie stan mniszy, klasztor = ziemia obiecana.
• wyprawy krzyżowe, na ich czele duchowni, papiestwo na czele państwa chrześcijańskiego.
• Początkowo było tylko Państwo Boże (Civitas Dei), poniżony szatan stwarza na ziemi swoje państwo (Civitas Dyaboli).
• św. Augustyn.
• po odłączeniu Kościoła od państwa (1122 r.) Kościół dąży do zapanowania nad tym drugim.
• św. Tomasz.
• walka Państwa Bożego z państwem szatana: Innocenty III mówił, że Chrystus, oddając św. Piotrowi, oddał rządy nad Kościołem i państwem.
• Kościół = dusza, państwo = ciało, Kościół powinien rządzić państwem.
• ascetyczne poglądy na rodzinę i na życie rodzinne: liczy się niewinność i dziewictwo, nie mi-łość, małżeństwo nie jest grzechem, ale Kościół mniej je cenił niż życie klasztorne, poparcie białych małżeństw; nad miłością do rodziców – miłość do Chrystusa, mnich nie miał żadnych zobowiązań wobec ojczyzny i rodziców, zakaz małżeństw poza Kościołem (nie błogosławio-ne, XIII w.).
• praca jest następstwem grzechu pierworodnego, później uważana za środek chroniący przed zmysłowością i skłonnością do grzechu, praca dla korzyści – grzech.
• pierworodny grzech zrodził chciwość, a ta podział na „moje – twoje”, wezwanie do gardzenia dobrami, w zakonach brak własności prywatnej.
• ubogi – wzór Chrystusa (wizerunek, odbicie).
• rozwinęło się jałmużnictwo.
• pieniądze = towar, zakaz lichwiarstwa, pogardzanie handlem.
• Kościół bogaci się przez jałmużny.
• podstawę ustroju stanowiły prawa rzymskie i narodowościowe, prawu kościelnemu podlegało świeckie (ekskomunikowany – zakaz urzędów).
• nauka świecka – próżna i zgubna, nauka i wiedza – zależne od poglądów kościelnych.
• nauka opanowana przez duchowieństwo.
• symbolika religijna.
• przedmiotem sztuki – sceny z życia Chrystusa…, gardzono pięknością. średniowieczny Chry-stus – brzydki, cierpiący za grzechy ludzi, Matka Boska – najpiękniejsza niewiasta (piękno duszy); brak nagości.

II. Choroby religijne i społeczne.

• stopniowe wypieranie pogańskich zwyczajów: wiary w czary, gusła itp. – energiczna walka z pogaństwem – od połowy X w., powstanie inkwizycji.
• uświadomienie sobie tego, że życie na ziemi jest elementem przejściowym.
• duchowni zajmowali się astrologią i alchemią.
• ok. połowy XIV w. – „czarna śmierć” (rodzaje: atak na płuca lub wrzody).
• sekta biczowników (braci krzyżowych).
• początkowo charakter prawdziwej pobożności miały pielgrzymki do miejsc świętych: do Jero-zolimy, San Jago de Compostella, Akwizgran i Rzym, wytworzyli się zawodowi pątnicy (za-stępcy pielgrzymkowi).
• chorobliwa ekstaza religijna w ascezie – asceci stojący lub siedzący całe życie przed kościo-łem, na słupach…

III. Kult świętych i ich cuda.

• świętym robiła opinia publiczna, dopiero od X w. święci są wybierani wspólnie ze Stolicą Apo-stolską.
• kult relikwii – znajdują się w każdym kościele, bogaci mają je w domu, kobiety noszą naszyj-niki-medaliony ze szczyptą świętej pamiątki, , rycerze w rękojeściach mieczy, przysięga na relikwie – święta i najbardziej uroczysta, „cudowne odkrycia” relikwii, np. gwoździ z krzyża…, ok. 560 koron cierniowych itp. – handel relikwiami, oszustwa.
• krytycyzm wobec relikwii i niektórych świętych, wzrost pobożności wraz ze wzrostem kultu re-likwii, kto umrze w Wielki Piątek – święty.
• świętość udowadniają cuda.
• rozpowszechnianie kultu świętych, np. w Polsce św. Idzi (Bolesław Krzywousty, Sieciech).

IV. Legendy o ascezie.

• schematyczne żywoty świętych: sprzeciw rodziny, udanie się do Rzymu, gdy zdobyć pozwo-lenie na głoszenie Ewangelii, cuda świadczące o Bożym posłannictwie, choć często świętość dopełnia śmierć męczeńska.
• wzór legendy o świętej: święte dziewice, wstąpienie do klasztoru, nie rzadko karze się zamu-rować; jeśli żyją w małżeństwie, zachowują czystość, po śmierci męża służą chorym i bied-nym.
• narodzinom świętego towarzyszą znaki, cuda, szybciej dojrzewa niż inni ludzie, od dzieciń-stwa nie lubi płochych zabaw.
• czas rozwoju legend: X – XII w., święci głównie z wysokich rodów.
• święci: Lambert, Korzep, Kinga.
• wiek XIII – rozkwit miast i bogatego mieszczaństwa czyni świętymi ludzi pochodzących z róż-nych warstw społecznych.
• „Kto dziewictwo zachowuje, Boga naśladuje” (św. Wilburga, św. Kinga).
• Mojżesz Węgrzyn jako wzór doskonałej czystości męskiej.
• nie zabraniano spotykać się z kobietami, nie wolno było ich pożądać i ich widzieć (ale patrzeć można było)., świątobliwego widok kobiety napełniał strachem, jakby widział diabła.
• białe małżeństwa: św. Kinga i książę Wstydliwy, siostra Wstydliwego - św. Salome i jej mąż.
• śmierć świętego – cudowna woń ciała, wędrówka duszy do nieba.

V. Rozwój reguł zakonnych.

• pisarze greccy uważali, że asceci to bojownicy.
• zakładanie wspólnych domów, koinobia, by bronić się przed niebezpieczeństwami.
• pustelnicy = anachoreci.
• pierwszy klasztor założył św. Pachomiusz ( 348) wraz z Palemonem z Tebenny (tabenioci); św. Bazyli z Kapadocji – dobrowolne ubóstwo, czystość, bezżeństwo, posłuszeństwo, pokora, ale tylko w czasie pobytu w klasztorze (na tej zasadzie opierały się wszystkie klasztory gre-ckie).
• Europa: św. Benedykt z Nursji (klasztor Monte Casino) – czystość, bezżeństwo, ubóstwo, po-słuszeństwo na całe życie, czarny ubiór (stąd „czarni mnisi”), w szkołach klasztornych uczyli się także świeccy; na czele opat, z czasem klasztory bogaciły się, a mnisi korzystali z życia.
• reformy:
• opat Odo w klasztorze Cluny (kluniacy posiadali ok. 3000 klasztorów na przestrzeni Hiszpania-Polska).
• św. Romuald i Zakon Kamedułów.
• zakon kartuzów w Chartres.
• 1098 r. opat Robert w Citeaux – zreformowany kluniacki.
• 1115 r. w Clairvaux Bernard i cystersi.
• zakon rycerski joanitów – św. Jana w Jerozolimie.
• 1128 r. zakon rycerski templariuszów (francuski) – Zakon pw. Najświętszej Marii Pan-ny.
• zakon trynitarzy – wykup jeńców.
• zakony żebracze:
• św. Dominik Guzman – klasztor prezentujący ewangeliczne ubóstwo, sławy nauk: Tomasz z Aquino i Albertus Magnus.
• św. Franciszek z Asyżu (świecki) – zakon nie mógł posiadać majątku.
• zakony żebracze: na czele (dominikanie) magister generalis lub (franciszkanie) minister ge-neralis; na czele prowincji (d) magister provincialis lub (f) minister provincialis; co roku kapitu-ła generalna – czuwała nad życiem zakonnym.

VI. Apostołowie ubóstwa i równości społecznej.

• Chrystus wzywał do ubóstwa.
• Kościół upaństwowiony stał się potęgą polityczną, zorganizował wzorową skarbowość, przy-czynił się do rozwoju gospodarki pieniężnej, twórca bankierstwa.
• bunt przeciwko Kościołowi jako bogatej instytucji, zakaz głoszenia kazań przez ubogich.
• Arnold z Brescii – nauka o ubogim życiu, przeciw papieżowi (wykluczał kompromis), męczeń-ska śmierć na stosie.
• Joachim z Flori – 1260 r. koniec świata.
• Ubodzy Lyonu i pokrewne organizacje we Włoszech – waldensi (Waldez z Lyonu), za świę-tym Aleksym, zakaz głoszenia nauk.
• franciszkańska formula vitae 1210 r. – strój żebraczy, bose stopy, praca, żebractwo, zakaz posiadania pieniędzy.
• niespełniona ostatnia wola Franciszka, w połowie XIII w. pozory ubóstwa, bracia się bogacą.
• Apostolscy Bracia; Segarelli (rozdał pieniądze nierobom i nicponiom, zginął na stosie) i Dolci-no (jego następca) z siostrą Małgorzatą; Spirytuali (obserwaci zakonni); Petrus Joannis Olivi i Ubertino da Casale (własność indywidualna i wspólna).
• organizacje begardowskie (Niderlandy) – XII w. stowarzyszenia kobiet, później domy rze-mieślnicze (mężczyźni); praca w cechach, rozłam: związanie z Kościołem oraz związanie z poglądami sekty zwanej „braćmi i siostrami wolnego ducha” (Amaryk zBeny, XIII w.).
• Zakon braci wspólnego życia – koniec XIV w., Niderlandy, Gerhard Crost, przepisywanie rę-kopisów, szkoły.
• Lolardzi i John Wiklef (żądał rozdania dóbr ubogim).
• husyci w Czechach – nienawiść do bogatych Niemców.
• Taboryci i nauka Chelczyckiego
• husytyzm w Polsce – nie tak bardzo radykalny jak w Czechach.

VII. Siewcy niemoralności i bezbożności.

• życie łazęgi-żebraka (motto: hulać, pić, jeść, miłować dziewczęta) – nie nawracali na drogę moralności, lecz wyszydzali mnichów i w ogóle duchownych, drwili z sakramentów; XII-XIII w., inaczej waganci.

VIII. Światła i cienie w życiu duchowieństwa.

• kleryk w średniowieczu to człowiek, który potrafi czytać, pisać, rachować i podstawy łaciny.
• tonsura: zwykli katolicy nosili krótkie włosy, klerycy – wycięte kółko.
• pijaństwo, małżeństwa duchownych.
• bezcenność książki.

IX. Demony i demonologia.

• szatan – zbuntowany archanioł Lucyper.
• wyobrażenia demonów: powabne niewiasty, przystojni gachowie…
• Michał Psellos XI w. rozróżnia 6 kategorii demonów: ognia, powietrza, wody, ziemskie, pod-ziemne, ciemności (najgroźniejsze).
• poglądy demonologiczne Wilhelma z Paryża: oblężenie duszy chrześcijańskiej przez diabła.
• np. „widmo” jednego z braci św. Franciszka w Poznaniu kuszącego kobiety (diabeł przemienił się potem w osła), opat cysterski z Wąchocka, Gerhoh z Reichsbergu opowiadał o kobiecie z trzema demonami, Mikołaj z Koźmina wypędza demona ze szlachcianki.
• od XIV w. egzorcyzmy to niemal zabiegi magiczne: w kościele na posadzce rysunek kreślony kredą, opętanego ze związanymi nogami i stułą wokół szyi umieszczony w środku rysunku.

X. Antychryst.

• antychryst to człowiek opętany przez złego ducha; może to być owoc grzesznego stosunku biskupa z mniszką, nierządnicy z demonem, diabeł, matką nie może być dziewica.
• antychryst będzie parodiował czyny Chrystusa, urodzi się w Babilonie z plemienia Dan.
• po nim nadejdzie Sąd Ostateczny; tuż przed końcem świata zapanuje niezgoda, wojny, a na niebie pojawią się znaki: krzyże i miecze, Słońce i księżyc się zaćmią.
• antychrysta ma cechować mądrość, szczodrobliwość, zdolność czynienia rzekomych cudów.
• zwłaszcza z końcem XIV w. i w ciągu w. XV powtarzały się proroctwa o końcu świata.
• Marcin Luter uważał, że herezje są dobre, bo przez nie Kościół wciąż walczy i czuwa, a pokój może tę czujność uśpić.
• wyobrażenia ikonograficzne antychrysta: diabeł szkaradny, bestia ze skrzydłami nietoperza, z łapą z pazurami, ogarniający ramię świętego młodzieńca.
• jednorożec – obrońca Chrystusa.

XI. Kacerstwo i czary.

• kacerze = sekciarze na Półwyspie Bałkańskim, Italii i południowej Francji: albigensi, mani-chejczycy… Bóg ma dwojaką naturę: dobrą i złą, dobry jest Chrystus w niebie, zły zstąpił na ziemię i został ukrzyżowany; nie wierzyli w Trójcę Św. i zmartwychwstanie, unikali obrzędów zewnętrznych.
• „ubodzy Chrystusa” = „ubodzy z Lyonu”: Sandaliaci – uczeni, kapłani, zwani mistrzami (jakby przełożeni); wyznawcy nie pracują, lecz studiują i nauczają; modlitwa kilka razy dziennie, dzielą się na zgromadzenie i rodziny, na kapitule mówią o stanie owej rodziny; „jakby teoria”: nie ma grzechu, wszystko dzieje się z woli Boga, nie ma potępienia wiecznego, wolna wola nic nie znaczy.
• begardzi: uważają, że są tak doskonali jak Bóg, są Królestwem Niebieskim; wolni – nie mu-szą podporządkowywać się władzom Kościoła, kobieta nie musi być posłuszna mężowi, nie przestrzegają koniecznie 10 przykazań.
• Jan z Poznania, mistrz sztuk wyzwolonych i bakałarz dekretów Krakowskiego Uniwersytetu, kierownik parafii w Gostyniu pisze do Lamberta z Kalisza o kazaniu kacerza Szymona: dla każdego (także grzesznika) komunia pod dwiema postaciami, dziewica nakrywa głowę w koś-ciele, brak ozdób i podporządkowania, spowiedź przed Bogiem…
• czary: VI – XIII w. niewiele wyroków skazujących w sprawach o czary; XVI – XVIII w. masa-kra.
• od XII w. czarownica to kobieta zawierająca pakt z diabłem.
• proces w Tuluzie w 1335 r. (pierwszy, o którym wiemy więcej) dwie kobiety, jedna zeznała, że szatan i Bóg mają taką samą władzę.
• XV w. (1424 r.) Rzym czarownica Finicalla zabijała dzieci przy pomocy diabła.
• XIII w. rozwój ścigania czarownic: pod wpływem recepcji rzymskiego prawa karnego.
• w średniowieczu karanie nierządnic.

XII. Upadek systemu średniowiecznego.

• zeświecczony Kościół.
• upadek ascezy, np. w zakonach nowe reguły, upadek moralny – rozbieżność teorii o ascezie i praktyki.
• wyprawy krzyżowe poróżniały narody.
• dusza państwa – nie w Kościele, ale w ogóle obywateli.
• sztuka realistyczna i zmysłowa.