[b]Zbigniew Raszewski, Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1977.[/b]

I. Teatr staropolski – w państwie Piastów i Jagiellonów. od. XIII w. teatr ściśle obrzędowy, liturgiczny – łaciński, w Wielkanoc, słowa z Ewangelii, znalezienie pu-stego grobu, najstarsza instrukcja dotycząca gry scenicznej w X w. w Anglii, „gra” („ludus”), a nie „teatr”.

• w Polsce kolebką kultury Kraków – księga z tekstem „Nawiedzenia grobu” („Visitatio sepul-chri”) z XIII w.
• stopniowo w Wielki Piątek.
• od XIV w. „Nawiedzenie grobu” także w mniejszych parafiach.
• Jezus z ruchomymi ramionach. misterium i moralitet (od XIV w.).
• poszerzenie tematyki i wyłączenie z liturgii.
• języki „ludowe”.
• początkowo grywano w kościołach, potem na cmentarzach i w innych miejscach.
• teatr symultaniczny (wszystkie miejsca naraz, widoczne, wydarzenia ciągłe).
• misteria – ludzie świeccy, głównie mieszczanie z pobożnych bractw.
• „Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka – ok. 1580 r., od pogrzebu do zjawienia się w wieczerniku, wskazówki dotyczące kostiumu i gry.
• moralitet – w centrum grzesznik; z osiągnięcia świetności na potępienie, „Każdy” (Everyman, Hecastus), 1539 r. teatr humanistów (od XVI w.).
• obrządek pogański – konspiracja, potem protektorat papieża.
• w Polsce od XVI w. przedstawienia antyczne – Jan Noskowski i Stanisław z Łowicza, opiekun Zygmunt I.
• klasyczna łacina, wyszukany styl, rzymska retoryka, role kobiece grywali mężczyźni, zamk-nięte pomieszczenie, sztuczne oświetlenie. teatr świecki (od XV w.).
• kuglarze, waganci, rimarii (XVI w.), teatrzyki lalek, cyrki, linoskoczkowie.
• „Sąd Parysa, królewicza trojańskiego” – 1542 r., najstarszy świecki tekst dramatyczny po pol-sku, za pieniądze.

II. W Rzeczypospolitej.  tragedia i komedia.

• „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego 1578 r. – wprowadzenie do renesansowej kul-tury teatralnej.
• „Potrójny” Piotra Cieklińskiego, ok. 1595 r., komedia, z Plauta.
• mecenat Jana Zamoyskiego.  teatr królewski.
• teatry publiczne, opera, dekoracje malowane, zmieniane w ciągu przedstawienia, periaktoi (graniastosłupy).
• XVI/XVII w. teatr angielski – zawodowy aktor, bez masek, bez kurtyn.
• Polska: opera dzięki Władysławowi IV, „komedia” = dramat, wśród wykonawców włoskich tak-że aktorki, np. Margherita Catanea.
• przedstawienia okolicznościowe. komedia rybałtowska.
• od najniższych warstw społecznych, nauczyciele wiejscy, biedni.
• satyry, autoironia, obrazek z życia szkoły, wsi, miasteczka. kultura teatralna kraju (2. połowa XVI w.).
• teatr szkolny – sztuki łacińskie, studenci (w repertuarze szkół średnich).
• bardzo dużo jezuickich.
• jeden afisz polski z 1618 r. w Gdańsku.
• jezuici – bezpłatnie.
• teatralne zabawy szlachty.
• XVII w. szopki (z lalkami), jasełka (nieruchome figurki), pastorałki.

III. Potop i po potopie. życie teatralne wobec nowych prądów (XVII w.).

• sarmatyzm w Polsce, oddalenie od europejskiego teatru.
• rozwój teatru francuskiego, maleje znaczenie teatru angielskiego, Włochy – głównie opera.
• podupadło szkolnictwo parafialne i komedia rybałtowska, zanika komedia szlachecka.
• nadal trwa misterium. misterium „nowe”.
• nowe środki wyrazu.
• w przerwach – orkiestra.
• elementy moralitetu.
• wstawki komiczne. teatr szkolny.
• od połowy XVII w. na rozpoczęcie i zakończenie roku szkolnego, głównie w szkołach jezui-ckich.
• rzadko tematy z Ewangelii.
• brak erotyki.
• brak kobiet na widowni.
• od 1660 r. z jezuitami rywalizują pijarzy.
• działają szkoły innowiercze.
• od XVIII w. u jezuitów tragedie w całości po polsku, wstawki baletowe. rozwój teatru królewskiego.
• związki z Zachodem.
• kurtyna, kulisy wypierają periaktoi, brak masek.
• August II buduje w Warszawie „Operalnię”, otwrta w 1748 r., szlachta i mieszczanie, 4 kon-dygnacje lóż, wstęp bezpłatny. teatry magnackie (od XVII, pełny rozwój XVIII w.).
• osobne budynki, teatry ogrodowe, język obcy tylko w operze.
• teatr nieświeski – zakłada Franciszka Urszula Radziwiłłowa, repertuar, autorka sztuk i prze-kładów na język polski sztuk obcych. na przełomie.
• 1741 r. „Collegium Nobilium” i Stanisław Konarski – propaganda polityczna, przeciw sarma-tyzmowi.
• jezuici dokonują zmian – nastawienie na komedię.
• Franciszek Bohomolec.
• usuwane postaci kobiece.
• nagana cudzoziemczyzny.
• dogorywają misteria, cząstka folkloru na wsi.
• publiczne przedstawienia zawodowe – cyrki, utwory dramatyczne, popisy zręczności, płatne (wkrótce zbankrutowały).

WZROST I UPADEK TEATRU NARODOWEGO (do 1794 r.) I. W ostatnich latach Rzeczypospolitej (1765-1794). powstanie Teatru Narodowego.

• mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego.
• pierwszy teatr 1765 r.
• afisze, zespoły cudzoziemskie, w planach utworzenie polskiego, aktorki.
• Bielawski („Natręci”), Bohomolec.
• siedzibą Operalnia.
• do 1767 r. zespół polskie i włoski.
• francuski 1769 r.
• w 1772 r. Operalnia rozebrana. w stolicy i na prowincji.
• wznowiona działalność teatru publicznego, od 1774 r. do 1778 r. w pałacu Radziwiłłów.
• nowy gmach 1779-1833 naprzeciw pałacu Krasińskich w Warszawie – malowana kurtyna z łacińską dewizą, kulisy do zmian otwartych.
• widownia na stojąco, za miejsce na ławie – dodatkowa opłata.
• w 1773 r. rozwiązany zakon jezuitów, szkolnictwo państwowe, z programu usunięte przedsta-wienia teatralne.
• plebs: teatry marionetek, widowiska cyrkowe i lalkowe.
• społeczny prestiż zawodowego aktora bardzo niski.
• rozwój twórczości dramatycznej (zarobek).
• specjalizacja aktorska, np. amant, niskie gaże.
• wybitne jednostki zakładają własne teatry (np. Bogusławski), które upadały po kilku latach i zamieniały się w zespoły wędrowne. na scenie i na widowni.
• żywiołowa reakcja publiczności.
• orator zapowiadał sztukę na następny dzień, pertraktacje z publicznością.
• Zabłocki od 1781 r., „Fircyk w zalotach” – najlepsza sztuka, ale niewypał.
• odmiany opery komicznej:
• wiejska – temat: chłopi i ich prawo do lepszego losu.
• francuska – adaptacja do polskich warunków.
• włoska – wierne tłumaczenie. decydujące lata.
• obrady Sejmu Wielkiego – duża liczba posłów.
• powrót Bogusławskiego do Warszawy w 1789 r.
• teatr silny i zintegrowany, najwybitniejsi aktorzy.
• „Powrót posła” Niemcewicza i „Szlachcic mieszczaninem” Wybickiego.
• aktorzy: Agnieszka Truskolaska i Kazimierz Owiński.
• sztuki Bogusławskiego:
• „Taczca occiarza” 1790 r.
• „Henryk VI na łowach” 1792 r. – przeciwko targowiczanom.
• „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” 1794 r. – po II rozbiorze, konspi-racja, dla Kościuszki, zmylenie władz, odzywają się chóry, konkret historyczny i obyczajowy w kostiumach.