Po I wojnie światowej mapa Europy zmieniła się znacząco w porównaniu z rokiem 1914. Odbudowały się państwa znajdujące się wcześniej pod zaborem mocarstw europejskich takich jak Austro-Węgry czy Rosja. Powstały też zupełnie nowe twory państwowe. Koniec wielkiej wojny to także okres wrzenia rewolucyjnego w całej Europie, które w konsekwencji doprowadzi do powstania pierwszego państwa socjalistycznego, Rosji Radzieckiej, później przekształconej w Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich [dalej ZSRR]2. Od chwili przewrotu bolszewicy byli zmuszeni walczyć o utrzymanie „państwa proletariuszy” ze zwolennikami caratu czy też rządu tymczasowego i interwentami. Aby móc prowadzić skuteczną walkę musieli znać położenie wojsk wroga i ich plany militarne. Struktury byłego carskiego wywiadu już nie istniały, dlatego pomimo niechęci czynników kierowniczych państwa zmuszeni byli powołać służbę wywiadowczą, która miała pomóc im zwyciężyć kontrrewolucjonistów. Pierwsze próby organizacji pracy wywiadowczej prowadził Oddział Informacyjny Komisariatu Spraw Wojskowych i Wszechrosyjski Sztab Polowy. Działania te miały charakter doraźny i nie mogły zaspokoić potrzeb Armii Czerwonej na informacje o wrogu. Dlatego w maju 1918 roku postanowiono, po wyłączeniu ze Sztabu Dowództwa Armii, stworzyć w nim Wydział Informacyjny zajmujący się zbieraniem informacji wojskowych. Powstał wówczas Oddział Rejestracyjny (Registrot) wchodzący w skład Oddziału Ogólnego.3 Wiktor Suworow podaje, że radziecki wywiad wojskowy powstał wraz z formowaniem struktur armii4, a jednostki wywiadu na poziomie dywizji funkcjonowały od 13 czerwca 1918 roku. Nie istniała wówczas żadna centrala, która mogłaby koordynować działania wywiadowcze, a więc każdy wywiad dywizyjny działał tylko na swoje konto. Autor jako datę powstania Zarządu Rejestrów podaje 21 października 1918 r.5 Początkowo główną część kadry wywiadu wojskowego stanowili byli oficerowie carskiego wywiadu, jednak do 1920 roku zastąpili ich oficerowie „wychowani” w nowych warunkach6. Struktura wywiadu wojskowego Rosji Sowieckiej zmieniła się po zakończeniu wojny z Polską w roku 1921. Wówczas, podczas przejścia Armii Czerwonej na stopę pokojową utworzono 4 kwietnia 1921 roku Zarząd Wywiadowczy (Razwiedrup - Razwiedywatielnoje Uprawlenje) przy Sztabie RKKA (Robotniczo – Chłopska Armia Czerwona). Szefem Zarządu był Naczelnik7, podlegający Komisarzowi Sztabu RKKA. Jemu z kolei podlegała struktura Zarządu Wywiadu Armii Czerwonej, która składała się z Oddziałów: Kierownictwo i Sekretariat, Oddział I Ogólny, Oddział II Wywiadu Wojskowego – Frontowego, Oddział III Wywiadu Agencyjnego składał się z: Sekcja Agentury, Sekcja Techniczno – Dokumentalna, Dobór agentury, Oficerowie służby, Sekcja Ogólna, Oddział IV Informacyjno – Statystyczny dzielił się na: Wydział zachodni, Wydział południowo – zachodni, Wydział południowy, Wydział wschodni. Taka struktura organizacyjna obowiązywała do 1922 roku. Poza tym istniało jeszcze Biuro Prasowe, Biblioteka, Archiwum, Drukarnia8. W centrali pracowało 112 pracowników, w tym 85 oficerów. Następna reorganizacja miała miejsce w maju 1922 roku, kiedy zlikwidowano Oddział II Wywiadu Wojskowego9. Polską zajmować się miał Wydział IV zachodni10. Trochę inną organizację Razwiedrupa w latach 1921-1923 podaję Pierre Villemarest. Według niego centrala składała się z Biura Administracji Ogólnej na czele z Waldemarem Gratowiczem Obuchowem, Wywiadu Wewnętrznego z Koukiem (Kork), Szpiegostwa za granicą z Janem Karłowiczem Bierzinem11, właściwie Kiusis Peteris ( ta dzieliła się na trzy sekcje, te zaś na pięć podsekcji), Informacji i Statystyki: Oswaldem Pietrowiczem Dzienisem12. W roku 1925 Wywiad Wojskowy ZSRR przybrał nazwę IV Zarządu Sztabu Generalnego13. Od 1937 Razwiedrup posiadał nową strukturę wewnętrzną: Oddział I Ogólny, Oddział II Informacyjno – Statystyczny, Oddział III Administracyjny, Oddział IV Wywiadowczy, Oddział Szyfrów, Kancelaria, Oddział i Wydziały służb pomocniczych. Oddział wywiadowczy dzielił się na sekcje pod względem geograficznym. Podlegali mu rezydenci umieszczeni w placówkach dyplomatycznych oraz tzw. „nielegałowie” znajdujący się w państwach obcych. Oddział miał również pieczę nad jednostkami terenowymi wywiadu wojskowego14. Według francuskich służb specjalnych do głównych zadań Wywiadu Wojskowego ZSRR w roku 1926 należało prowadzenie: wywiadu wojskowego i kontrwywiad w obcych państwach, wywiadu politycznego, gospodarczego, dyplomatycznego, współpraca z organizacjami i firmami mającymi filię za granicą, współpraca z przedstawicielstwami dyplomatycznymi ZSRR15 Sieć terenowa Razwiedrupa opierała się na Dowództwach Okręgów Wojskowych. Przy nich znajdowały się oddziały terenowe wywiadu wojskowego. Przeciwko Polsce działania prowadziły jednostki Zachodniego (Białoruskiego) i Ukraińskiego Okręgu Wojskowego. Oddziałów takich było 16, z czasem ich liczba została ograniczona do 10. Strukturą wewnętrzną przypominały Centralę wywiadu, jednak nie posiadały wydziałów a sekcję. Na niższym szczeblu wywiad prowadzono w oparciu o oddziały Armii Czerwonej i wojsk ochrony pogranicza znajdujących się w pasie przygranicznym. Te prowadziły wywiad płytki, czyli w pasie do 50 km od granicy. Polskiemu wywiadowi udało się ustalić strukturę Wydziału Wywiadowczego okręgu na rok 1921. Składał się on z sekcji wywiadu wojskowego, agencyjnej, informacyjno - ewidencyjnej. Sekcja pierwsza organizowała wywiad wojskowy, radiowy i lotniczy oraz zestawianie sytuacyjnych raportów wywiadowczych. Druga dzieliła się na trzy oddziały: agencyjny, techniczny, gospodarczy. Miały one za zadanie organizować agenturę zagraniczną, współpracę z rezydentami poza granicami kraju, werbunek agentów, ich szkolenie i wyposażenie w środki techniczne oraz dokumenty, kontrolę finansów, prowadzenie ewidencji, utrzymywanie łączności z agentami, prowadzenie wywiadu ofensywnego według nakazów Wydziału Wywiadowczego. Sekcja informacyjno – ewidencyjna koordynowała działania wszystkich organów wywiadowczych. Opracowywała również materiały przekazane przez sekcję wojskową oraz agencyjną. Ponadto przekazywała wszelkie materiały do Wydziału Wywiadowczego RKKA, prowadziła prace analityczne nad sytuacją w państwach ościennych.16 Zasadniczymi zadaniami terenowych organów Razwiedrupa były: wywiad agenturalny na szczeblu operacyjno – strategicznym i taktycznym, organizacja działań dywersyjno – wywiadowczych na tyłach wrogiej armii, prowadzenie wywiadu: politycznego, ekonomicznego, dyplomatycznego, prowadzenie wywiadu białego, współdziałanie z innymi organami zajmującymi się wywiadem zagranicznym, przygotowywanie meldunków i informacji dla Zarządu Wywiadu, prowadzenie wywiadu płytkiego, prowadzenie radionasłuchu17 Poza strukturami wywiadu wojskowego znajdował się Komintern, będący elementem struktury wywiadowczej Razwiedrupa. III Międzynarodówka Komunistyczna powstała w marcu 1919 r.18. Zrzeszała ona partie komunistyczne i związki zawodowe z całego świata, zajmowała się udzielaniem im pomocy finansowej, prowadziła również agitację komunistyczną na szeroką skalę. Konspiracyjnie organizowała także wywiad wojskowy i polityczny za pośrednictwem należących do niej partii. W ramach Kominternu działał od 1921 roku Oddział Międzynarodowej Łączności z partiami komunistycznymi [dalej: OMS] (Otdieł Mieżdunarodnych Swiaziej), praktycznie spełniający funkcję centrali wywiadu prowadzonego przez partie komunistyczne na całym świecie19. Przy okazji pomagał przekonywać do współpracy z wywiadem komunistów, którzy nie zawsze chcieli dostarczać informacji bezpośrednio wywiadowi. Komintern powoływał specjalne szkoły, w których kształcono kadry przyszłych armii czerwonych poszczególnych nacji. Uczniów kształcono także w kierunku wywiadowczym, przechodzili m. in. szkolenie dla radiotelegrafistów.20 Działalność szpiegowską polskich komunistów szerzej omówię w następnych rozdziałach. Oprócz wywiadu wojskowego Rosja Sowiecka posiadała wywiad cywilny, w którym w okresie 1918 – 1939 zajmowały się różne instytucje. Jego początki sięgają roku 1917 kiedy to bolszewicy powołali organizację mającą walczyć z kontrrewolucjonistami oraz dbać o bezpieczeństwo nowo powstałego państwa. 7 grudnia 1917 roku na podstawie dekretu Rady Komisarzy Ludowych powołano WCzK (Wsierossijska Czeriezwczajnajaa Komissija), czyli owianą złą sławą Wszechrosyjską Nazwyczają Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem21, popularnie nazywaną Czeka. Jej kompetencje praktycznie były nieograniczone, zajmowała się nie tylko sprawami bezpieczeństwa wewnętrznego, była także sądem, katem, prowadziła wysiedlenia, konfiskaty, ścigała przestępstwa kryminalne, walczyła ze spekulacją, organizowała cenzurę oraz ochronę dla rządu i partii. Od 20 grudnia 1920 roku prowadziła też wywiad zagraniczny. Powołano wówczas INO (Innostrannyj Otdieł). Wydział Zagraniczny był jednostką organizacją Czeki. Składał się z kierownika wydziału i kancelarii, oddziału agenturalnego, biura wiz i oddziałów zagranicznych. Do jego głównych zadań należało zdobywanie cennych informacji dla rządu i wywiadu, śledzenie i inwigilowanie emigracji rosyjskiej oraz komunistycznych decydentów. Praktycznie rzecz biorąc to INO organizował całą pracę wywiadowczą WCzK/GPU/OGPU. Organizacja wewnętrzna Czeki przedstawiała się następująco: Wydział Specjalny, Wydział Transportowy, Wydział Ekonomiczny, Wydział Tajno – Policyjny22, Wydział Zagraniczny Wywiadem zajmował się również Wydział Specjalny. Miał za zadanie organizację wywiadu agenturalnego pod kątem politycznym i wojskowym na tyłach frontu, a także zwalczanie elementów kontrrewolucyjnych w Armii Czerwonej23 . Po zakończeniu wojny z Polską oraz opanowaniu sytuacji wewnętrznej w kraju, kierownictwo Rosji Sowieckiej postanowiło odstąpić od polityki czerwonego terroru na rzecz Nowej Polityki Ekonomicznej. Na fali „odwilży” zlikwidowano 6 lutego 1922 roku Czekę, powołując w jej miejsc Państwowy Zarząd Polityczny (Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenije) GPU. Organizacyjnie podlegało ono Komisariatowi Spraw Wewnętrznych, szef komisariatu był równocześnie przewodniczącym GPU. Centrala mieszcząca się na Łubiance podzielona była na poszczególne oddziały: Oddział Informacyjno – Rejestracyjny, Oddział Kontrwywiadowczy, Oddział Ochronny Linii Kolejowych i Transportu, Oddział Ekonomiczny, Oddział Oddzielny, Oddział Tajny, Oddział Wschodni, Oddział Specjalny, Oddział Pograniczny, Oddział Zagraniczny, Oddział Operacyjny, Korpus Feldjegrów, Dział Administracyjny Po powstaniu ZSRR, GPU przemianowano na OGPU (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny).24 Podlegał on Radzie Komisarzy Ludowych. OGPU kierowało kolegium na czele z prezesem w randze komisarza ludowego. Struktura wewnętrzna nie uległa zmianie w porównaniu z GPU. Oddział Zagraniczny miał podobne zadania jak jego poprzednik istniejący w WCzK. W wydziałach Zagranicznym i Kontrwywiadowczym w sumie pracowało 1000 osób.25 Wydział Kontrwywiadowczy KRO (Kontrrewolucjonnoje Otdielenije) oprócz zwalczania szpiegostwa obcego i politycznej działalności opozycyjnej wobec władzy Sowietów, prowadził także kontrwywiad ofensywny. Polegał on na inwigilacji pracy polskich służb specjalnych, próbach werbowania agentów spośród personelu wywiadu wojskowego i cywilnego oraz przenikania do siatek wywiadowczych znajdujących się na terenie ZSRR. Miało to na celu poznanie struktur Oddziału II i jego metod pracy, ujawnienie działalności szpiegowskiej na terenie własnym, próby inspiracji organów wywiadowczych wroga.26 Wywiadem dodatkowo zajmował się oddział pograniczny, który oprócz zadania ochrony granicy przed przemytem i nielegalnym jej przekraczaniem zajmował się wywiadem płytkim i organizowaniem dywersji na ziemiach wschodnich RP. 9 lutego 1922 roku ustalono zadania, jakie ma realizować OGPU: ochrona instytucji polityczno – gospodarczych ZSRR, walka ze szpiegostwem i bandytyzmem, zwalczanie powstań i buntów przeciwko ZSRR, zbieranie informacji o sytuacji społeczno – politycznej i ekonomicznej w państwie i zagranicą, inwigilacja opozycji i emigracja, kontrola personelu dyplomatycznego, ochrona polityczna i celna granic ZSRR, zabezpieczenie linii komunikacyjnych27. Pod enigmatycznym zwrotem o zbieraniu informacji o sytuacji społeczno – politycznej za granicą kryły się zadania wywiadowcze, jakie stały przed wywiadem cywilnym ZSRR. OGPU w trenie podzielono na 12 okręgów28. Na czele każdego okręgu stał Okręgowy Zarząd Polityczny, którym podlegały Zarządy Gubernialne, tym natomiast rejonowi pełnomocnicy OGPU. Dalsza sieć strukturalna rozciągała się na niższe jednostki Pogranotriadów (PO). Miały one m. in. organizować ochronę granicy, wywiad płytki oraz dywersję i sabotaż. Za wypełnienie tych zadań odpowiadał dowódca PO oraz jego zastępcy do spraw politycznych, operacyjnych i wywiadu. Pełnomocnicy zajmujący się wywiadem podlegali merytorycznie prezesom Zarządów Gubernialnych. Byli oni niezależni od dowódców jednostek jeżeli chodzi o organizację pracy wywiadowczej i kontrwywiadowczej. W lipcu 1934 roku doszło do zmiany nazwy OGPU na GUGB (Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennuj Bielopasnosti). Zarząd Główny Bezpieczeństwa Państwowego został włączony do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD (Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł), na czele którego stał Komisarz Ludowy będący także szefem GUGB. Nie pociągnęło to za sobą żadnych zmian organizacyjnych29. W wyniku rozgrywek w kierownictwie ZSRR w roku 1937, Nikołajowi Jeżowowi30 udało się połączyć na pewien czas funkcję szefa wywiadu cywilnego i wojskowego. Jednak i on padł ostatecznie ofiarą czystek stalinowskich, co spowodowało, że ponownie rozdzielono obie służby.31 Oprócz organów terenowych OGPU posiadał inne podległe struktury, zajmujące się m. in. prowadzeniem wywiadu. Jedną z nich był SOCZ- Tajny Dział Operacyjny. Został utworzony w lutym 1922 roku i działał w składzie Specjalnych Oddziałów Pogranicznych ( Pogranicznyje Osobotdieły) POO. POO były to ekspozytury nadgraniczne GPU, dzieliły się na Sekcję Ogólną i Tajny Dział Operacyjny. Pierwsza składała się z kancelarii, komendantury, komórki szyfrów. SOCZ wewnętrznie dzieliły się na: referaty specjalny do walki z kontrrewolucja i partiami politycznymi, do walki z przemytem i szpiegostwem, zagraniczny, informacyjny, agenturalny, rejestracyjny, do walki z bandytyzmem. Do zadań SOCZ należało: wywiad defensywno - polityczny polegający na rozpoznaniu działalności wywiadowczej ze strony Polski oraz organizacji antysowieckich, wywiad ekonomiczny polegający na walce z przemytem oraz rozpoznaniem zakładów przemysłowych za kordonem, a także wywiad płytki, który polegał na rozpoznaniu polskiego pasa nadgranicznego do 50 kilometrów, ze zwróceniem szczególnej uwagi na rozpracowanie jednostek Wojska Polskiego, Korpusu Ochrony Pogranicza oraz administracji państwowej (głównie jednostek Policji Państwowej). Na niższym szczeblu SOCZ dzielił się na posterunki Pogranicznyje Osobnyje Posty, na jednym odcinku podległemu PO mogło się znajdować od 3 do 6 posterunków. Informacje, które udało się zdobyć aparatowi wywiadowczemu SOCZ, mogły być przekazane do granicznych punktów wywiadowczych PRP. Były to agendy Razwiedrupa działające na granicy, zajmujące się zbieraniem danych wojskowych od SOCZ, a także dokumentów odebranych uciekinierom32. Wzdłuż granicy było 12 oddziałów SOCZ w: Bigisiwi, Połocku, Pleszczenicy, Zasławie, Dzierżyńsku, Tomkowicach, Żytkowicach, Wlewsku, Sław Rucie, Janpolu, Frydrychuwce, Kamieńcu Podolskim33. Strukturę SOCZ w terenie organizowali pomocnicy do spraw operacyjnych, funkcjonujący przy jednostkach wojskowych i pogranicznych znajdujących się przy zachodniej granicy ZSRR. W każdej strażnicy znajdował się szef oddziałowego wywiadu kierujący działaniem agentury po drugiej stronie granicy, która miała zbierać informacje na temat nastroju ludności i żołnierzy oraz spełniać zadania wywiadowcze jak i kontrwywiadowcze.34 Jak podaje A. Pepłoński, SOCZ przekazywał również część swoje agentury do dyspozycji wywiadu wojskowego.35W drugiej połowie lat 30. zniesiono stanowiska pomocników do spraw operacyjnych przy Sztabach, a funkcje te przejęli szefowie sztabów. Mogło dojść w tym czasie do wydzielenia z pracy SOCZ działań wywiadowczych o charakterze wojskowym.36 Niektóre swoje komórki organizacyjne OGPU starała się dobrze zakonspirować. Przykładem może być WiB (Wojenno – Informacjonnoje Biuro), które miało podlegać Wydziałowi Specjalnemu OGPU. Dane o jego istnieniu zdobył wywiad polski w marcu 1925 roku. Centrala WiB – u znajdowała się w Charkowie. W jej skład wchodziły poddziały: rejestracyjny, personalny, techniczny, finansowy, prawniczy, organizacyjny. Ostatni poddział dzielił się na dwie sekcje: zachodnią i południową, a każda z nich posiadała tzw „stoły”, czyli prawdopodobnie referaty narodowościowe: ukraiński, polski, żydowski, niemiecki, czeski, bułgarski, rumuński. WiB posiadał ekspozytury zewnętrzne w Kijowie i Odessie37. Ekspozytura kijowska posiadała referaty: polski, ukraiński, żydowski, niemiecki, czeski oraz 4 punkty wywiadowcze: w Kamieńcu, Połoskirowie, Szepietówce i Olewsku. Zadaniem WiB było organizowanie komórek rewolucyjnych i prowadzenie wywiadu wojskowego, politycznego i ekonomicznego oraz opanowanie stosunków granicznych z sąsiednim państwem. Ekspozytura w Kijowie zajmowała się terenem Małopolski po Kraków. W jej sferze zainteresowań był również Wołyń i Polesie, po Brześć na Bugiem i Lublin.38 Jak podaje A. Krzak, współorganizatorem WiB był Jurko Tjutjuniuk. WiB miało pomagać mu w werbowaniu ludzi do jego oddziałów dywersyjnych, działających na Kresach wschodnich Polski.39 Działalność szpiegowską ZSRR prowadził również przy pomocy Wniesztorgu Ludowego Komisariatu Spraw Handlowych. Było to jedno z ministerstw, które posiadało swoje przedstawicielstwa za granicą działające samodzielnie, bądź w ramach placówek dyplomatycznych. Oficjalnie Wniesztorg miał zajmować się nawiązywaniem i kierowaniem kontami handlowych z innymi państwami. Dodatkowo zajmował się prowadzeniem wywiadu ekonomicznego, a także współdziałaniem z instytucjami wywiadu wojskowego jak i cywilnego. Sieć terenową tworzyły Gubwniesztorgi podlegające kontroli OGPU. Wywiad miał także wpływ na kształt polityki handlowej i poszczególne umowy zawierane przez Ludowy Komisariat Spraw Handlowych.40 Nawet biura Inturist zajmowały się prowadzeniem działalności wywiadowczej. Dzięki umowie zawartej ze skrajnie nacjonalistyczną ONR Falangą, która napadła na warszawskie biuro firmy i zabrała stamtąd dokumenty41, Oddział II mógł udowodnić, że Sowieci działania szpiegowskie prowadzą nawet poprzez swoje biura turystyczne42. Nie może to dziwić w kontekście informacji jakie podaje A. Krzak. W ZSRR została wydana specjalna książeczka dla turystów zawierająca instrukcje wywiadowcze, a także zasady jak sporządzać szkice topograficzne. Mieli oni obserwować lotniska oraz bazy wojskowe, próbować uzyskać od miejscowych cenne informacje podczas spotkań towarzyskich, a nawet w określonych przypadkach podejmować działania sabotażowo – dywersyjne. Jak podawała sowiecka instrukcja, turystyczne „rozpoznanie” jest jedną z powinności mas miast i wsi, w celu poszerzenia obronności państwa proletariatu43. Struktura wewnętrzna służb wywiadowczych Związku Radzieckiego w okresie międzywojennym, świadczy o tym że miały one prowadzić wywiad totalny. Zainteresowane były one wszelkimi aspektami życia krajów kapitalistycznych a szczególnie zagadnieniami związanymi z obronnością. Cześć struktur wywiadu sowieckiego działało pod przykrywką firm handlowych bądź biur turystycznych. Zbieraniem informacji o państwach ościennych zajmowały się również inne organizacja oprócz wyżej wymienionych, lecz ich działania miały raczej charakter rozpoznawczy dla organizowanej działalności dywersyjnej. Zajmę się więc nimi w podrozdziale poświęconemu organizowaniu dywersji przez władze ZSRR.