Celem badań naukowych jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, pewnej, ogólnej i prostej o maksymalnej zawartości informacji (Pilch T., Bauman T., 2001. s. 21). Według H. Komorowskiej, cel badań „jest to rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać” (Komorowska H., 1982. s.77). Zdaniem Z. Skornego wymaga to „uświadomienia sobie, po co podejmujemy badania oraz do czego mogą być przydatne uzyskane w nich wyniki” (Skorny Z., 1984, s., 65) Wśród celów badań wyróżniono: cele teoretyczno-poznawcze oraz praktyczno-wdrożeniowe. Cele teoretyczno-poznawcze wiążą się z poznaniem określonej kategorii zjawisk oraz wykryciem ich związków, zależności oraz prawidłowości. Cele praktyczno-wdrożeniowe łączą się natomiast z wykorzystaniem wyników badań z działalności wychowawczej, produkcyjnej, społecznej, kulturalnej lub w innej formie ludzkiej aktywności (Skorny Z., 1984, s., 65). Problem badawczy jest to zabieg werbalny polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy. Zabieg ten powinien spełniać kilka warunków, jeśli chcemy, aby był on prawidłowy: ­ sformułowane problemy muszą wyczerpać zakres naszej niewiedzy, zawarte w .temacie badań; ­ konieczność zawarcia w badaniach wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. ­ poprawnością problemu badawczego jest jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 44). Zdaniem W. Zaczyńskiego, problemy badawcze to „pytania stające się słownym sformułowaniem dostrzeganych trudności, a jednocześnie dobrowolnie dobranymi zadaniami poznawczymi” (Zaczyński W., 1968. s. 21). Problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska. Wyjaśnienie i zrozumienie fragmentu rzeczywistości (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 44). J. Sztumski biorąc za kryterium przedmiot, zakres i rolę, jaką pełnią problemy, wyróżnia problemy: a) teoretyczne i praktyczne, b) ogólne i szczegółowe, c) podstawowe i cząstkowe (Sztumski J., 1999, s. 51) Zdaniem S. Nowaka „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie” (Nowak S., 1970. s. 214). M. Łobocki podaje, że „problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań” (Łobocki M., 1978, s.56) W odniesieniu do przyjętych problemów badawczych należy sformułować hipotezy. T. Kotarbiński uważa, iż przez hipotezę rozumie się na ogół w metodologii takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczony dotąd zespół faktów będących dotąd problemem (Kotarbiński T., 1961, s. 34). Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (…), na podstawie danych wyjściowych (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 55). Hipotezy stanowią stwierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany wcześniej problem badawczy. Mówi się też wręcz, że są odpowiedzią na pytanie uosabiające problem badawczy (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 57). Dane stwierdzenie może być uznane za hipotezę naukową, jeśli jest sprawdzalne. Hipoteza, której nie można poddać procedurze sprawdzenia empirycznego, nie może pretendować do miana hipotezy naukowej (Brzeziński J., 1984, s.,57). Hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań (Łobocki M., 1978, s. 74). T. Kotarbiński w innym swoim dziele hipotezą nazywa wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczy się dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (…) na podstawie danych wyjściowych (Kotarbiński T., 1960, s.,181). Hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w postawionym problemie badań. Może ona przy tym dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości (Skorny Z., 1984, s.,72-73). Hipotezy są zatem założeniami, domysłami osoby badającej przyjęte na postawione przez niego problemy badawcze. Hipotezy nie dają pewności, że są trafne czy też pewne. Celem badań naukowych jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, pewnej, ogólnej i prostej o maksymalnej zawartości informacji (Pilch T., Bauman T., 2001. s. 21). Według H. Komorowskiej, cel badań „jest to rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać” (Komorowska H., 1982. s.77). Zdaniem Z. Skornego wymaga to „uświadomienia sobie, po co podejmujemy badania oraz do czego mogą być przydatne uzyskane w nich wyniki” (Skorny Z., 1984, s., 65) Wśród celów badań wyróżniono: cele teoretyczno-poznawcze oraz praktyczno-wdrożeniowe. Cele teoretyczno-poznawcze wiążą się z poznaniem określonej kategorii zjawisk oraz wykryciem ich związków, zależności oraz prawidłowości. Cele praktyczno-wdrożeniowe łączą się natomiast z wykorzystaniem wyników badań z działalności wychowawczej, produkcyjnej, społecznej, kulturalnej lub w innej formie ludzkiej aktywności (Skorny Z., 1984, s., 65). Problem badawczy jest to zabieg werbalny polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania i problemy. Zabieg ten powinien spełniać kilka warunków, jeśli chcemy, aby był on prawidłowy: ­ sformułowane problemy muszą wyczerpać zakres naszej niewiedzy, zawarte w .temacie badań; ­ konieczność zawarcia w badaniach wszystkich generalnych zależności między zmiennymi. ­ poprawnością problemu badawczego jest jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 44). Zdaniem W. Zaczyńskiego, problemy badawcze to „pytania stające się słownym sformułowaniem dostrzeganych trudności, a jednocześnie dobrowolnie dobranymi zadaniami poznawczymi” (Zaczyński W., 1968. s. 21). Problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska. Wyjaśnienie i zrozumienie fragmentu rzeczywistości (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 44). J. Sztumski biorąc za kryterium przedmiot, zakres i rolę, jaką pełnią problemy, wyróżnia problemy: a) teoretyczne i praktyczne, b) ogólne i szczegółowe, c) podstawowe i cząstkowe (Sztumski J., 1999, s. 51) Zdaniem S. Nowaka „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie” (Nowak S., 1970. s. 214). M. Łobocki podaje, że „problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań” (Łobocki M., 1978, s.56) W odniesieniu do przyjętych problemów badawczych należy sformułować hipotezy. T. Kotarbiński uważa, iż przez hipotezę rozumie się na ogół w metodologii takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczony dotąd zespół faktów będących dotąd problemem (Kotarbiński T., 1961, s. 34). Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (…), na podstawie danych wyjściowych (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 55). Hipotezy stanowią stwierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany wcześniej problem badawczy. Mówi się też wręcz, że są odpowiedzią na pytanie uosabiające problem badawczy (Pilch T., Bauman T., 2001, s., 57). Dane stwierdzenie może być uznane za hipotezę naukową, jeśli jest sprawdzalne. Hipoteza, której nie można poddać procedurze sprawdzenia empirycznego, nie może pretendować do miana hipotezy naukowej (Brzeziński J., 1984, s.,57). Hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań (Łobocki M., 1978, s. 74). T. Kotarbiński w innym swoim dziele hipotezą nazywa wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczy się dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (…) na podstawie danych wyjściowych (Kotarbiński T., 1960, s.,181). Hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowiedź na pytanie zawarte w postawionym problemie badań. Może ona przy tym dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości (Skorny Z., 1984, s.,72-73). Hipotezy są zatem założeniami, domysłami osoby badającej przyjęte na postawione przez niego problemy badawcze. Hipotezy nie dają pewności, że są trafne czy też pewne.

Po sformułowaniu problemów badawczych oraz hipotez przyjęto zmienne 

i wskaźniki do badań własnych. M. Łobocki. twierdzi, że „zmienne w badaniach pedagogicznych są próbą uszczegółowienia głównego ich przedmiotu, czyli problemów badawczych, jakie zmierza się rozwijać i hipotez, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić” (Łobocki M., 1999, s.131). Według W. Okonia zmienna to „czynnik przybierający różne wartości w badanym zbiorze” (Okoń W., 1975, s. 244). J. Brzeziński twierdzi, że „jeśli o danej własności możemy powiedzieć, że przyjmuje ona różne wartości to jest to zmienna” (Brzeziński J., 1984, s. 22). S. Nowak uważa, że „zmienna określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, którym podlegają, a ponadto jakie typy będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem” (Nowak S., 1985, s. 152). Zdaniem Z. Skornego „zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności” (Skorny Z.,1984, s.48). Wśród zmiennym wyróżniamy zmienne zależne, niezależne i pośredniczące. Przez zmienną zależną W. Okoń rozumie zmienną, „której zmiany są skutkiem oddziaływania jednej lub więcej jakichś zmiennych (niezależnie od pośredniczących)”, natomiast zmienna niezależna to taka, „której zmiany nie zależą od zespołu innych zmiennych występujących w badanym zbiorze” (Okoń W., 1992, s. 244). J. Brzeziński uważa, że „zmienna, która jest przedmiotem naszego badania, której związki z innymi zmiennymi chcemy określić (wyjaśnić), nosi nazwę zmiennej zależnej”. Natomiast „zmienne, od których ona zależy, które na nią oddziaływają, noszą nazwę zmiennych niezależnych” (Brzeziński J., 1984, s. 24). „Zmiennymi niezależnymi są zjawiska wpływające na powstawanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi” (Skorny Z., 1984, s. 51). „Zmienne zależne to te rzeczywiste lub domniemane skutki – uwzględnionych w badaniach zmiennych niezależnych, czyli spodziewane przez badacza wyniki zastosowanych oddziaływań pedagogicznych. Zmienne zależne są bezpośrednim lub pośrednim następstwem zmiennych niezależnych” (Łobocki M., 1999, s. 134). Analizując wskaźniki, które bezpośrednio odnoszą się do zmiennych, warto przytoczyć w tym miejscu ich definicję. Według Nowaka S. „Wskaźnik to pewna cecha, zdarzenia lub zjawisko na podstawie którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje” (Nowak S., 1985, s. 53). „Wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z całą pewnością bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko jakie nas interesuje” (Krzysztoszek Z., 1977, s. 71). Według H. Muszyńskiego pod pojęciem wskaźnika rozumiemy wszelkie takie zjawiska, których zaobserwowanie pozwala stwierdzić, że wystąpiły stany rzeczy objęte zakresami pojęciowymi badanych zmiennych (Muszyński H., 1971, s. 246). Z. Zaborowski uważa, że „wskaźnik jak mówi sama nazwa, wskazuje na określone zjawiska obserwowalne, a często mierzalne, które pozwalają nam stwierdzić, że zaszło zjawisko, które wskaźnik określa” (Zaborowski Z., 1973, s. 150). E. Hajduk podaje trzy rodzaje wskaźników (Hajduk E., 1993, s. 20-21):

1. Wskaźniki empiryczne- dla takich wskaźników przy których teza o zachodzeniu pewnej korelacji między wskaźnikiem a zjawiskiem przezeń wskazywanym jest teza empiryczną, rozstrzygalną na drodze obserwowalnej, określa się terminem wskaźników empirycznych (Nowak S., 1970, s. 203).
2. Wskaźniki definicyjne – kiedy dobór wskaźnika jest zarazem zdefiniowaniem pewnego terminu, ustaleniem jego znaczenia, wskaźniki takie nazywać można definicyjnymi (Nowak S., 1970, s. 204).
3. Wskaźniki interferencyjne – kiedy z zajścia pewnego zjawiska obserwowalnego inferuje się zajście pewnego zjawiska nieobserwowalnego wprawdzie ale posiadającego dla nas znaczenie niezależne od wskaźnika, nazywać można wskaźnikiem interferencyjnym (Nowak S., 1970, s. 205). „W badaniach pedagogicznych dobór i interpretacja wskaźników są szczególnie utrudnione z uwagi na charakter zjawisk i faktów, których dotyczą. Stąd też najczęściej spotykanymi w tego rodzaju badaniach są wskaźniki interferencyjne i definicyjne, a znacznie rzadziej empiryczne (…). Dobór odpowiednich obserwowalnych wskaźników dla badanego zjawiska łączy się z koniecznością ustalenia bądź jednego tylko wskaźnika, bądź też kilku, a niekiedy bardzo wielu wskaźników. Zależy to zarówno od rodzaju badanego zjawiska, jak i trudności wyboru odpowiednio dobranego wskaźnika (lub wskaźników). W niektórych przypadkach odpowiedź na jedno tylko pytanie postawione osobie badanej wydaje się wystarczająca jako wskaźnik bardzo złożonego zjawiska (…). Jest rzeczą jednak zrozumiałą, że w przypadku jednego wskaźnika dostatecznie informującego o badanym zjawisku nie zachodzi konieczność jego uwielokrotnienia (…)” (Łobocki M., 1978, s.107 i nast.) Przez metodę badań rozumiemy „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza zamierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego” (Kamiński A., 1975. s. 65). Czyli jest to sposób wiodący do celu, którym świadomie kierujemy dobierając odpowiednie środki. Według S. Nowaka metoda to „(…) tyle, co określony, powtarzalny i wyuczany sposób- schemat lub wzór-postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu” (Nowak S., 1985. s. 19). Metoda badań według T. Pilcha, to „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej, całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego” (Pilch T.,1995. s.71). Według M. Łobockiego, „metody są z reguły pewnym ogólnym systemem reguł, dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań, skierowanych z góry na założony cel badawczy” (Łobocki. M., 1978. s.115). W. Okoń podaje, że metody badań naukowych to systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do określonego przedmiotu. Jest to pewnego rodzaju charakter działania, jaki podejmujemy dla zdobycia interesujących nas danych (Okoń W., 1975, s.167). Powołując się na T. Pilcha wyróżniono następujące rodzaje metod badawczych: ­ monografia pedagogiczna, ­ metodę sondażu diagnostycznego, ­ eksperyment pedagogiczny, ­ metoda indywidualnych przypadków (Pilch T., 1977, s. 117 i nast.). W badaniach do niniejszej pracy wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Metodę tą T. Pilch określa jako zakres sposobów „gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych – posiadających znaczenie wychowawcze- w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w które badane zjawisko występuje” (Pilch T., 1977, s. 131). Pod pojęciem techniki badawczej rozumieć należy „ czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów” (Pilch T., 1977, s. 116). M. Łobocki. twierdzi, że techniki badawcze ,,odnoszą się do bardziej uszczegółowionych sposobów postępowania badawczego i faktycznie stosowanych w danej nauce. Techniki badawcze są bliżej skonkretyzowanymi sposobami postępowania badawczego. Podporządkowane są metodom badawczym, pełniąc niejako wobec nich wyraźnie służebną rolę. Stanowią jakoby ,,ostatni akord” danej metody badań, która jest dla nich zawsze istotnym punktem odniesienia i obejmuje kilka ich odmian” (Łobocki M., 1978, s. 27). A. Kamiński za techniki badawcze uważa przede wszystkim „sposoby zbierania materiału oparte na starannie opracowanych dyrektywach (dokładnych, ścisłych, jasnych) weryfikowanych w badaniach różnych nauk społecznych i dzięki temu posiadających walor użyteczności międzydyscyplinarnej” (Kamiński A., 1974, s. 54). W typologii T. Pilcha wyróżniono następujące rodzaje technik badawczych: ­ obserwacja, ­ wywiad, ­ ankieta, ­ badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne, ­ techniki socjometryczne (Pilch T., 1977, s. 127-149). „Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającej na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera” (Pilch T., 1977, s. 141). Ankieta, „jako technika badawcza, opiera się na kwestionariuszu będącym podstawowym narzędziem badawczym. Musi być on tak opracowany od strony struktury oraz treści, aby badający mogli i chcieli na nie udzielić odpowiedzi, bez pomocy i pośrednictwa osób trzecich oraz, aby uzyskane informacje o interesującej badacza rzeczywistości były wiarygodne” (Maszke A. W., 2003, s. 167). W. Zaczyński uważa, że „ankieta jest metodą zdobywania informacji przez pytanie wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy pytań zwanej kwestionariuszem” (Zaczyński W., 1968, s. 154). Narzędzie badawcze według Z. Skornego „to środek pomocniczy wykorzystywany przy gromadzeniu materiałów empirycznych przydatnych przy rozwiązywaniu problemu badań. Funkcję tę może spełniać przyrząd, aparat lub inne urządzenie służące do wywołania, zarejestrowania lub dokonania pomiaru danego zjawiska” (Skorny Z., 1984, s.51). Narzędzie badawcze służy do realizacji wybranej techniki badań i jest instrumentem służącym do technicznego gromadzenia danych z badań. Narzędzie często jest mylone z techniką badawczą, jednakże posiada najwęższy zakres i jest podrzędnie zarówno do metody jak i techniki badawczej. Każde narzędzie badań jest inne, ponieważ za każdym razem tworzy się je w celu poznania swoistego problemu badawczego, sytuacji badawczej czy tez konkretnego zjawiska. (Guziuk M., 2005. s.92). Według T. Pilcha „narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań(Pilch T., 1997. s.116). Kwestionariusz ankiety – to formularz z pytaniami dotyczącymi określonych zagadnień, skierowany do większej grupy osób w celu zbadania pewnych zjawisk (Pilch T., 1997. s.117). Kwestionariusz pozwala na zbieranie informacji za pomocą zadanych pisemnie pytań skierowanych do pewnej grupy osób. Pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety powinny być zwięzłe, konkretne, oddające możliwość osiągnięcia założonych celów badawczych (Sikorska-Michalak A., 1998, s.16). Kwestionariusz ankiety zastosowany w badaniach do niniejszej pracy składa się z 24 pytań półzamkniętych. W badaniach wzięli udział uczniowie w wieku od 13. do 16. roku życia, tj. I-III klasy gimnazjum. Badanie obejmowało uczniów z wybranych losowo klas I-III gimnazjum, którzy przebywali w szkole i wyrazili zgodę na wzięcie udziału w niniejszym badaniu. O wyborze grupy wiekowej zadecydowało sformułowanie kwestionariusza w taki sposób, by uczniowie mogli poradzić sobie ze zrozumieniem zagadnień zawartych w pytaniach i byli w stanie pisemnie na nie odpowiedzieć. Wybór terenu badań to nie tylko dobór odpowiedniego miejsca badań, ale również wybranie odpowiedniej grupy respondentów. „Wybór terenu badań, to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie występowanie rejonu grupy zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania” (Pilch T., 1995. s. 194). Właściwy dobór próby jest bardzo ważny dla prawidłowego przebiegu badań. Zdaniem J. Brzezińskiego, badacz stojący przed problemem doboru próby do badań ma trzy możliwe sposoby działania: a) może on sam lub odwołując się do opinii eksperta, wybrać określone jednostki do badań (tzw. dobór celowy); b) może skompletować próbę na podstawie ochotniczych ogłoszeń (Brzeziński J.,1984, s.87).