Sarmatyzm to pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Opierając się na szesnastowiecznych historykach twierdzono, że szlachta polska wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie. W rzeczywistości Sarmaci był to koczowniczy lud irański zasiedlający w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą.

Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru: wrodzoną dumę, waleczność, odwagę, męstwo, wierność. Szlachcie polskiej taka koncepcja własnego pochodzenia i własnych przodków bardzo przypadła do gustu. Zaczęto więc poszukiwać własnych korzeni, tworzyć rodowody oparte na sarmackim pochodzeniu. Powstał jeden ogromny sarmacki mit szlachecki.

Początkowo sarmatyzm utożsamiano z pozytywnymi cechami szlacheckimi jak męstwo czy dzielność. Z czasem nastąpił rozwój zakresu znaczeniowego o kult złotej wolności, mesjanizm, czyli pogląd przypisujący narodowi polskiemu posłannictwo zbawienia ludzkości. Szlachta uważała, iż Polska stanowi tarczę Europy, a jej południowe i wschodnie granice mur nie do przebicia, oraz że jako najdalej wysunięte na wschód państwo chrześcijańskie musi walczyć przeciwko poganom, jest przedmurzem tejże wiary.

Kolejnym aspektem była ziemiańskość. Wykształtowane zostały dwa wzorce kultury: ziemiański i dworski. Pierwszy reprezentowany przez szlachtę, drugi przez magnatów.

Nurt dworski czerpał wzorce zagraniczne, przejmował obce nowinki literackie oraz ideowe, lansował europejską modę, styl, sztukę i naukę.

Zajmę się jednak dokładniej nurtem ziemiańskim, ściśle związanym z sarmatyzmem. Oparty był on przede wszystkim na rodzimej tradycji. Zamykał się przed wszelkimi naleciałościami obcymi (szczególnie w literaturze), swój polski rodowód uważał za najważniejszy. Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja „wsi spokojnej”, cechowały ją kult ojczystych pamiątek oraz zbliżenie do kultury ludu, do jego muzyki, pieśni, zwyczajów, obrzędów i wierzeń.