W XXI wieku obowiązek wychowania dzieci coraz częściej przerzucany jest przez rodziców na szkołę. Tymczasem szkoła nie zastąpi wychowania domowego, może go tylko wspomagać. Jak ? Ciągle aktualne poglądy na ten temat wybitnego pedagoga S. Hessena.

Dzieła pedagogiczne S. Hessena można podzielić na trzy grupy. Jedną stanowią analizy poglądów wybitnych pedagogów i szkół oraz prądów pedagogicznych. Grupę drugą stanowią dzieła rysujące własny system poglądów pedagogicznych zawierające konstrukcje jego własnej pedagogiki. Trzecia grupa to analizy porównawcze rozmaitych systemów szkolnictwa.

Do grupy drugiej należą najważniejsze dzieła pedagoga: „Podstawy pedagogiki” i „O sprzeczności i jedności wychowania”. Zawarł w nich swoje poglądy na temat swobody autorytetu i karności, samokształcenia, przedstawił również swoją teorię wychowania.

Teoria wychowania Sergiusza Hessena:

Filozofia Hessena jest filozofią mającą za główny punkt odniesienia człowieka i jego losy. Jej najbardziej charakterystyczną cechą jest ujmowanie jednostki w rozwoju, w procesie dorabiania się i kształtowania osobowości w związku ze społeczeństwem i tradycją. I dlatego filozofia ta tworzy z pedagogiką stop nierozdzielny. Sam Hessen uważał, że pedagogika jako teoria wychowania dzieli się na teorię wychowania moralnego, naukowego, gospodarczego, religijnego i fizycznego.

Jedną z konstrukcyjnych osi procesu wychowania jest pojęcie swobody, pojęcie wolności jako konstruktywnej właściwości, ale wolność jest to według Kanta „podleganie prawu, które osobnik sam sobie nadał”, a to następuje dopiero po kilku wstępnych okresach rozwoju. Dlatego proces wychowania należy zacząć według Hessena od wychowania moralnego, które jest główną dziedziną działalności wychowawczej. Głównymi środkami oddziaływania nie są tu nakazy i słowa, ale wyłącznie czyny. To czyny właśnie prowadzą do kształcenia osobowości. Wychowanie moralne znajduje kres w ukształtowaniu osobowości w człowieku. Moralność sama nie może być celem, gdyż moralność ujawnia się i hartuje w zdobywaniu innych celów, w rozwiązywaniu zadań. W trakcie podejmowanych w związku z tymi działaniami czynów kształtuje się nasza osobowość.

Przeciwieństwem swobody jest wychowanie szkolne, które jest etapem heteronomicznego rozwoju dziecka. Jego zadaniem jest wprowadzenie w świat praw i obowiązków społecznych, dlatego też wychowanie szkolne musi być przeniknięte zasadami samorządności, które prowadzą do podejmowania określonych czynów. Szkoła nie zyskuje autonomii oddalając się od życia i stając się tylko przygotowaniem do abstrakcyjnego życia. Szkoła ma wchłonąć treści ważne w środowisku społecznym, rozszerzyć się o tę problematykę i w ten sposób stać się związaną z życiem i funkcjonować w jego związkach społecznych. Umożliwi się przez to uczniom podejmowanie czynów mających wpływ na ich kształcenie osobowości, a więc na wychowanie moralne. Hasło ciągle aktualne, mimo upływu lat: mniej słów, więcej czynów.

Sergiusz Hessen kilka prac poświęcił zagadnieniom wychowania gospodarczego. Głównym tematem tych prac jest rozwój szkolnictwa zawodowego wynikły z rewolucji technicznej. Widzi trzy główne zadania wychowania gospodarczego: wychowanie producenta, wychowanie społecznika i wychowanie konsumenta.

W wychowaniu producenta kładzie nacisk na podniesienie poziomu wykształcenia ogólnego jako warunku przygotowania pracownika do współczesnego poziomu techniki. Wychowanie społecznika związane jest z istotą współdziałania, z umiejętnością pracy w zespole. Wreszcie wychowanie konsumenta rozwija umiejętność korzystania z darów techniki, z nowych produktów.

Wyższym poziomem wychowania jest wychowanie naukowe. Chodzi w nim o wychowanie człowieka w całości, a nie tylko jego zdolności umysłowych. Bo przecież cały człowiek w swej pełni, a nie jego rozum, oddzielnie zresztą nigdy nie występujący, powinien być materiałem wychowania naukowego. Człowiekiem naukowo wykształconym jest ten, kto zapoznawszy się z wszystkimi podstawowymi kierunkami wiedzy wpoił sobie dzięki temu tolerancję i zdolność rozumienia naukowej pracy ludzkości w całej różnorodności jej przejawów. Tylko takie wszechstronne wykształcenie naukowe pomoże uczniom dokonać bardziej świadomego wyboru swej naukowej specjalności.

Hessen wyróżnił trzy szczeble wychowania naukowego. Pierwszym z nich jest kurs epizodyczny. Punktem wyjścia jest tu środowisko otaczające dziecko. Jest ono dla dziecka zbiorem nie związanych z sobą wydarzeń, czyli właśnie sumą epizodów. Pożądanym punktem wyjścia nie jest każdy epizod, lecz tylko taki, który może je poznawczo zainteresować. Rzeczą charakterystyczną kursu epizodycznego jest to, że poszczególne przedmioty nie są w nim zróżnicowane w osobne nauki, lecz przeplatają się wzajemnie. Nauczanie epizodyczne przygotowuje do szczebla nauczania systematycznego, gdzie treść nauczania jest rozczłonkowana między poszczególne przedmioty. Jednak podział nauczania między kilku nauczycieli nie powinien doprowadzać do utraty wzajemnego związku poszczególnych przedmiotów. Zadanie tego nauczania polega na opanowaniu przez ucznia metody myślenia naukowego i stosowania tego myślenia do rozwiązywania konkretnych doświadczeń. Kurs systematyczny, poprzez zapoznanie z metodą badań naukowych, przygotowuje do kursu nauczania uniwersyteckiego. Ten ma za główny cel wyzwolenie samodzielnej pracy badawczej.

Pełna teoria wychowania, oprócz wychowania naukowego, nie może pomijać wychowania fizycznego. Polega ono na kształceniu zmysłów poprzez gry ruchowe, sport itp.

Nie można przy tym zapominać o najważniejszych celach procesu wychowawczego, co Hessen przedstawił za pomocą pewnego modelu przestrzennego, wyodrębniając elementy ważne. Poziomą oś tego modelu wyznaczają cztery warstwy wychowania, odpowiadające czterem poziomom bytu, czterem poziomom życia ludzkiego: warstwa biologiczna, społeczna, kultury i wyzwolenia. Pionową konstrukcję Hessenowskiego modelu wychowawczego wyznaczają cele wychowania, wśród których ośrodkami siły rozwojowej są wartości: dobro, prawda, piękno, sprawiedliwość.

Podsumowując, teoria wychowania dzieli się na części odpowiednio do wartości, do których wdrożenie stanowi zadanie wychowania. Teoria wychowania moralnego, naukowego, artystycznego, gospodarczego, religijnego – oto podstawowe jej części.