DANTE ALIGHIERI: BOSKA KOMEDIA, PRZEŁ. E. PORĘBOWICZ, WSTĘP KALIKST MORAWSKI, BN II 187

I. Treść:

1. Pieśń pierwsza:

• Dante rozpoczyna podróż w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek 1300 roku, ma 35 lat,
• poeta znajduje się w ciemnym lesie, nie może znaleźć wyjścia,
• znalazł się u stóp góry,
• spotkał na drodze Panterę (symbolizuje zmysłowość i rozpustę), Lwa (duma, pycha, przemoc) i Wilczycę (chciwość, pożądanie dóbr materialnych),
• zjawia się duch Wergiliusza, który informuje Dantego, że jedyne wyjście z lasu prowadzi przez Piekło, Czyściec i Raj,
• Wergiliusz będzie przewodnikiem przez Piekło i Czyściec, natomiast w Raju Dantemu towarzyszyć będzie jego ukochana – Beatrycze.

2. Pieśń druga:

• Dante boi się trudów czekającej go podróży,
• Wergili mówi mu, że znalazł się w lesie na prośbę Beatrycze, która z Nieba zeszła do Przedpiekła (Limbo), gdzie na stałe przebywa starożytny poeta,
• Matka Boska za pośrednictwem św. Łucji poinformowała Beatrycze o tym, że Dante popełnił wiele błędów, a na świecie panuje zepsucie i zgorszenie,
• Maria, św. Łucja i Beatrice czuwają nad Dantem, ten zaś czuje się podniesiony na duchu.

3. Pieśń trzecia:

• Dante wkracza do Piekła, pokonuje bramę Piekła, na której umieszczony jest napis: Ty, który wchodzisz, żegnaj się z nadzieją,
• poeci zatrzymują się pomiędzy bramą i Acherontem, podziemną rzeką, przed sobą widzą szeroką równinę, którą zajmują dusze istot biernych, pasywnych (nie zasługują one ani na potępienie, ani zbawienie, Dante odnosi się do nich z najwyższą pogardą) i duchy aniołów neutralnych w walce Boga ze zbuntowanymi aniołami, postaci te są nagie, płaczą, biegają chaotycznie za proporczykiem , są kąsane przez muchy i osy,
• panuje straszliwy chaos i hałas – mieszają się płacze, krzyki, jęki, różne języki,
• potępione dusze gromadzą się na brzegu Acherontu, Charon przeprawia je łodzią do właściwego Piekła,
• Dante dostrzega prawdopodobnie postać Celestyna V , poddaje go surowej krytyce,
• Dante pada zemdlony, zostaje przeprawiony na drugi brzeg Acherontu,
• następuje nagłe trzęsienie ziemi, towarzyszą mu grzmoty i pioruny .

4. Pieśń czwarta:

• Dante odzyskuje przytomność, znajduje się w Limbo (Przedpiekle),
• Limbo – miejsce pobytu dusz szlachetnych i wielkich, lecz takich, które nie poznały nauki Chrystusa,
• punkt centralny Limbo – szlachetny zamek, gdzie mieszkają wielcy poeci i myśliciele starożytni, zamek ma znaczenie alegoryczne – jest symbolem filozofii, która zapewnia sławę, siedem murów odpowiada siedmiu cnotom moralnym (roztropność, sprawiedliwość, siła, umiarkowanie – cnoty moralne, inteligencji, wiedzy i mądrości – cnoty spekulatywne), mury mogą także oznaczać siedem gałęzi filozofii: fizykę, metafizykę, etykę, politykę, ekonomię, matematykę, dialektykę,
• zamek był otoczony rzeką, która może symbolizować umiłowanie wiedzy przez umysł, doświadczenie i elokwencję,
• pozostałymi mieszkańcami Przedpiekła są wyznawcy Koranu, judaizmu oraz postaci mitologiczne (inni mieszkańcy Limbo to np. Homer, Horacy, Owidiusz, Lukan, Elektra, Hektor, Cezar, Saladyn , Sokrates, Platon, Tukidydes, Avicenna, Cyceron),
• dusze w Limbo są obarczone bólem psychicznym, związanym z faktem, ze nigdy nie ujrzą oblicza Boga tylko dlatego, że przyszły na świat przed narodzinami Chrystusa,
• z Limbo nie ma wyjścia, jedynymi osobami, które je opuściły i przeszły do Raju byli Adam, Mojżesz, Izaak, Jakub i Rachela (jego żona).

5. Pieśń piąta: -bohaterami pieśni są Francesa da Rimini i Paolo Malatesa,

• Dante wkracza w drugi krąg Piekła, tutaj zaczynają się męki fizyczne,
• wejścia do drugiego kręgu pilnuje Minos , który wyznacza miejsce pobytu potępionym duszom, owijając swój ogon dookoła ciała (liczba zwojów odpowiada numerowi kręgu, do którego udają się potępieńcy),
• istoty, które zgrzeszyły cielesnością gna z miejsca na miejsce silny huragan,
• Minos na próżno przeciwstawia się podróży Dantego przez Piekło,
• przed wędrowcami przesuwają się duchy grzeszników (np. Semiramida, Kleopatra, Dydona, Tristan),
• uwagę Dantego przykuwa nierozłączna para – Francesca da Rimini przedstawia mu historię tragicznej miłości, która połączyła ją z bratem męża – Paolo Malatesą, oboje zostali zamordowani przez męża Franceski, zakochali się w sobie czytając wspólnie książkę o przygodach Lancelota,
• Dantego niezwykle wzruszyła historia nieszczęśliwych kochanków, ponownie pada zemdlony.

6. Pieśń szósta:

• w kolejnym kręgu Piekła znajdują się ci, którzy grzeszyli obżarstwem i rozpustą, grzech łakomstwa jest cięższy, bo Ewa zgrzeszyła łakomstwem,
• potępieńców męczą gwałtowne i stałe opady śniegu, deszczu i gradu, są zanurzeni w błocie; w tym kręgu Piekła znajduje się także Cerber, który warczy i szczeka na skazańców,
• Dante spotyka Ciacciego, mało znanego Florentczyka, który przepowiada walki wewnętrzne we Florencji w 1300 roku i rywalizację Białych i Czarnych, gdzie ci pierwsi wypędzą przeciwników, po trzech latach sytuacja odwróci się i to Czarni wypędzą Białych,
• po zakończeniu rozmowy z poetą Ciacco pada na ziemię i grzęźnie w błocie, tak pozostanie aż do dnia Sądu Ostatecznego, kiedy odzyska ciało, wtedy jego cierpienia wzrosną, bo dusza połączona z ciałem odczuwa męki fizyczne znacznie ciężej.

7.Pieśń siódma:

• krąg czwarty przeznaczony jest dla skąpców i rozrzutników, strażnikiem kręgu jest Pluton – uosobienie gniewu i bezmyślnej złości, Pluton przeciwstawia się podróży Dantego, wypowiada niezrozumiałe słowa (Pape Satan, pape Satan, aleppe), które interpretowano różnie, jednak zazwyczaj przyjmowano, że nie mają żadnego sensu, symbolizują jedynie zezwierzęcenie Plutona,
• duchy pogrążone są w bagnistym Styksie i ciągle walczą z innymi duchami gryząc się i bijąc,
• krąg jest podzielony na dwie części: po prawej stronie znajdują się rozrzutnicy, po lewej skąpcy, są w ciągłym ruchu i toczą ciężary, w pewnym momencie skąpcy i rozrzutnicy spotykają się, biją się, odwracają się, kontynuują bieg, znowu się spotykają i biegną w przeciwnym kierunku,
• Wergiliusz wyjaśnia Dantemu, że duchy te zrobiły zły użytek z darów fortuny, wydając je lekkomyślnie lub bez potrzeby gromadząc,
• w czwartym kręgu Piekła pojawia się także Fortuna,
• poeci stanęli nad brzegiem Styksu.

8. Pieśń ósma:

• Dante i Wergili przechodzą z kręgów dusz grzeszników o słabej woli do kręgów, w których przebywają gwałtownicy,
• przewoźnikiem dusz potępionych przez Styks jest Flegiasz, postać mitologiczna, syn Marsa, który w zemście za uwięzienie mu córki przez Apolla podpalił świątynię w Delfach,
• Styks jest rzeką brudną i krawą, podobnie jak namiętności i uczucia pogrążonych w niej grzeszników,
• Flegiasz nie chce przewieść poetów przez rzekę, nazywa Dantego niegodziwą duszą, ponieważ uważa, że poeta jest duchem potępionym, w końcu jednak ustępuje,
• Dante rozpoznaje wśród tłumu Filippa Argentiego (kolejna mało znana postać z Florencji, wiadomo, że pochodził z potężnego rodu florenckiego), Dante potraktował go wyjątkowo surowo, co spotkało się z aprobatą Wergiliusza,
• poeci znaleźli się u wrót otoczonego murami miasta, które pilnują demony, które grożą Dantemu i chcą go rozłączyć z Dantem, poeci są przerażeni.

9. Pieśń dziewiąta:

• sytuacja staje się coraz groźniejsza,
• na murach grodu Disa zjawiły się trzy Furie, które zwiastują ukazanie Meduzy (jej widok powoduje śmierć), Wergiliusz zakrywa twarz Dantego,
• pojawił się wysłannik nieba, jego przybycie poprzedziły głosy przypominające burzę,
• wysłannik nieba otworzył bramy miasta Disa i przepędził demony, uczynił to na rozkaz Boga,
• poeci wstępują do szóstego kręgu Piekła, które jest miejscem pobytu heretyków,
• szósty krąg wygląda jak płonący cmentarz, w poszczególnych grobach znajdują się przedstawiciele różnych sekt, wrota grobów są uchylone, co umożliwia rozmowę z osobami w nich zamkniętymi.

10. Pieśń dziesiąta:

• poeci kontynuują drogę wśród grobowców,
• Dante spotyka Farinatę degli Ubertiego, florenckiego gibelina, który z dezaprobatą wyraża się o gwelfach, poeta toczy z nią nieprzyjemną rozmowę,
• pojawia się Cavalcante dei Cavalcanti , ojciec przyjaciela poety, Giuda Calvacantiego ,
• Calvacante pyta się o los syna, źle rozumie słowa Dantego, myśli, że jego syn umarł i pogrąża się w grobie,
• Farinata zabiera ponownie głos, przepowiada wygnanie Dantego, poeta prosi go, by zapewnił Cavalcantego o tym, że jego syn żyje,
• Farinata wyjaśnia Dantemu, dlaczego duchy zmarłych widzą przyszłość (tylko takiej Łaski udziela im Świato Boże), ale nie dostrzegają teraźniejszości ziemskiej,
• Dantego zasmuciło proroctwo Farinaty, jednak Wergiliusz pociesza swojego towarzysza mówiąc mu, że w niebie spotka Beatrycze.

11. Pieśń jedenasta:

• poeci pozostają w kręgu heretyków, Dante wspomina papieża Anastazego, który miał sprzyjać herezji monofizytów,
• pieśń ma doktrynalny charakter, opiera się na Etyce Arystotelesa, O obowiązkach Cycerona i na II księdze Summy teologicznej św. Tomasza z Akwinu; Wergili informuje Dantego o strukturze dolnego Piekła,
• siódmy krąg to miejsce pobytu różnego rodzaju gwałtowników, składa się z trzech rejonów, w których pokutują trzy rodzaje gwałtowników: przeciwko bliźnim, przeciwko sobie i przeciwko Bogu,
• krąg drugi dolnego Piekła przeznaczony jest dla oszustów, fałszerzy i podstępnych, w trzecim znajdują się duchy zdrajców i tych, którzy nadużywali zaufania innych,
• Wergiliusz dodaje, że nadużycia w dziedzinie życia fizycznego są mniej surowo karane niż nadużycia umysłowe.

12. Pieśń dwunasta:

• poeci wchodzą do siódmego kręgu Piekła, przeznaczonego dla gwałtowników,
• stróżem kręgu jest Minotaur, potępieńcy zanurzeni są w rzece Flegetont, która wypełniona jest gorącą krwią,
• centauronowie rani strzelbami z łuków duchy starające się wynurzyć ponad dozwolony poziom wrzątku,
• w siódmym kręgu znajduje się Chiron, główny centaur, który opiekował się Achillesem.

13. Pieśń trzynasta:

• krąg siódmy, rejon drugi, znajdują się w nim samobójcy i rozrzutnicy,
• wędrowcy znajdują się w gąszczu krzaków i drzewek, nad zaroślami krążą harpie, nad zaroślami unoszą się jęki potępionych,
• w drzewach zamknięte są dusze samobójców, jedną z nich jest dusza Piera Della Vigny – sycylijskiego poeta, uwięzionego za rzekomą zdradę,
• Dante zerwał jedną z gałązek, okazało się, że w ten sposób zranił jedną z dusz,
• rozrzutników ścigają wściekłe psy, do rozrzutników należy Jakub da Sant’ Andrea, Padewczyk słynący z rozrzutności.

14. Pieśń czternasta:

• poeci znajdują się w miejscu potępienia bluźnierców, którzy leżą na gorącym piasku na plecach,
• potępieńcy nękani są ogniem, stale spadającym na nich z góry , obraz ten przypomina Dantemu wojsko Aleksandra Wielkiego, które miało być w Indiach wystawione na gorący deszcz,
• w trzecim rejonie płynie rzeka piekielna, mająca początek na Krecie, woda pochodzi zaś z łez, które wylewa Starzec Kreteński znajdujący się wewnątrz góry Ida, będący wyobrażeniem czterech wieków ludzkości, w Idzie początek mają rzeki piekielne: Acheront, Styks, Flegeton.

15. Pieśń piętnasta:

• trzeci rejon; poeci spotykają sodomitów, biegających pod ognistym deszczem,
• wśród sodomitów Dante rozpoznaje swojego przyjaciela Brunetto Latiniego , który krytykuje on porządki panujące we Florencji i przepowiada Dantemu wygnanie.

16. Pieśń szesnasta:

• w dalszym ciągu poeci spotykają sodomitów, Dante odnosi się z życzliwością do spotkanych trzech florentczyków,
• w rozmowie z nimi Dante opisuje sytuację Florencji; mieszkańcami miasta owładnęła chęć bogacenia się za wszelką cenę, do Florencji napływa nowa, przeważnie wiejskiego pochodzenia, ludność, co wpływa na pogorszenie poziomu moralnego wśród mieszkańców,
• wędrowcy dotarli do wodospadu wód Flegetonu, Wergiliusz radzi Dantemu rzucić pas, którym był owinięty,
• pas ma władzę nad Gerionem, potworem, który wynurzył się z przepaści.

17. Pieśń siedemnasta:

• poeci spotykają lichwiarzy,
• poeta dosiadł grzbietu potwora, który posiada ludzkie oblicze, lecz z ciałem węża,
• lichwiarze siedzą na ziemi i rękami bronią się przed ognistym deszczem, na szyjach mają torby z wyrytymi herbami rodowymi, dzięki czemu Dante rozpoznaje kilku z nich.

18. Pieśń osiemnasta:

• Gerion przywiózł poetów do kolejnego kręgu, zwanego Malebolge, krąg ten dzieli się na osiem czeluści,
• w pieśni osiemnastej przedstawieni zostali stręczyciele i uwodziciele(pierwsza czeluść), którzy biegną długim szeregiem w przeciwnych kierunkach, pilnują ich diabli, bijący batem grzeszników przerywających bieg,
• obie grupy grzeszników spotykają się podobnie jak skąpcy i rozpustnicy w czwartym kręgu,
• wśród uwodzicieli znajduje się mitologiczny Jazon,
• w drugiej czeluści są pochlebcy, zanurzeni w cuchnącym kale. ;)

19. Pieśń dziewiętnasta:

• trzecia czeluść, przeznaczona dla tych, którzy za życia kupczyli godnościami kościelnymi, także najwyższymi,
• potępieńcy tkwią w dziurach wywierconych w skale, na zewnątrz widać tylko nogi z płomieniami ognia na podeszwach,
• wśród symoniaków Dante dostrzega papieża Mikołaja III, który sądzi, że Dante jest jego następcą Bonifacym VIII, poeta wyprowadza go jednak z błędu,
• Dante krytykuje papieża, jednak przez wzgląd na urząd, jaki pełnił, poeta użyłby ostrzejszych słów,
• Dante wskazuje na tzw. donację Konstantyna (której fałszywość wykazano w renesansie) jako przyczynę symonii i korupcji w Kościele.

20. Pieśń dwudziesta:

• kolejna czeluść to miejsce potępienia wróżbitów i tych, którzy uzurpowali sobie mądrość boską,
• wróżbici płaczą, chodzą tyłem z wykręconą w tył głową (contrapasso),
• Wergili pokazuje swojemu towarzyszowi wielu starożytnych wróżbitów, w tym Manto, wróżkę i założycielkę Mantui, miasta rodzinnego Wergiliusza,
• wprowadzonych zostaje również kilka postaci z XIII w., w tym Michał Szkot, astrolog i filozof żyjący na dworze Fryderyka II.

21. Pieśń dwudziesta pierwsza:

• poeci przechodzą do czeluści będącej miejscem pobytu różnego rodzaju oszustów,
• oszuści są pogrążeni w jeziorze wrzącej smoły, pilnują ich diabli, specjalnie złośliwi i okrutni; diabli nie pozwalają oszustom ani na chwilę wynurzyć się ze smoły,
• jezioro pełne smoły przypomina Dantemu arsenał w Wenecji, gdzie duża ilość smoły potrzebna była do naprawy okrętów,
• diabły wrzucają na oczach poetów do smoły kolejnego grzesznika, pochodzącego z Lukki,
• diabły ironicznie zapewniają, że wszyscy mieszkańcy Lukki są oszustami, jedynie szef tamtejszej partii ludowej, Bonturo Dati, jest uczciwy (Dati uchodził za wielkiego oszusta).

22. Pieśń dwudziesta druga:

• jest kontynuacją poprzedniej pieśni,
• poeci spotykają troje mężczyzn, z których każdy nadużył zaufania swoich protektorów,
• diabły, rozwścieczone tym, że jeden z oszustów uciekł ich ostrzom, biją się między sobą.

23. Pieśń dwudziesta trzecia:

• czeluść szósta, przeznaczona dla obłudników,
• obłudnicy poruszają się powoli, uginają się pod ciężarem kapy z ołowiu,
• Dante wyróżnia dwa typy obłudników: Braci używających życia (Frati godenti) oraz Annasza i Kajfasza,
• Bracia używający życia to zakon powstały w II połowie XIII wieku w Bolonii, jego zadaniem było opiekowanie się słabymi, łagodzenie spraw między partiami; bracia mieli udawać, że pomagają innym, jednak prowadzili zgoła odmienne, egoistyczne i wygodne, życie,
• Kajfaszowi Dante zarzuca obłudę w procesie Chrystusa, Kajfasz kierował się interesem kapłanów i faryzeuszy, wydał na śmierć istotę niewinną; Kajfasz jest przygnieciony ołowianym płaszczem, leży na ziemi i jest deptany przez swoich współtowarzyszy,
• podobna kara spotkała Annasza,
• Catalano (jeden z braci, gwelf) pokazuje wędrowcom drogę do ruiny mostu, która prowadzi do następnej czeluści.

24. Pieśń dwudziesta czwarta:

• siódma czeluść, miejsce wiecznej kary złodziei,
• złodzieje, kąsani przez gady, odzyskują postać pierwotną, potem znów przemieniają się w zwierzęta,
• poeta rozpoznaje Vanniego Fucciego z Pistoi , który przepowiada zwycięstwo Białych w Pistoi, późniejsze zwycięstwo Czarnych i wypędzenie Białych z Florencji.

25. Pieśń dwudziesta piąta:

• Vani Fucci złorzeczy Bogu, został za to ukarany przez węże, które go unieruchomiły i Kakusa , który wczepił się pod potylicę Fucciego,
• Dante obserwuje budzące grozę przemiany złodziei w gady, ma nadzieję, że jego opis przewyższył opis pustyni libijskiej znajdujący się w Farsalia Lukana.

26. Pieśń dwudziesta szósta:

• poeci przechodzą do ósmej czeluści siódmego kręgu, miejsca pobytu doradców-zdrajców, ich dusze są zamknięte w płomieniach,
• Dante prowadzi rozmowę z Ulissesem, który opowiada mu o ostatniej podróży w kierunku Góry Czyśćcowej,
• pieśń zaczyna się ironiczną apostrofą do Florencji: „Hulaj, Florencja, światłowładna pani!” („Godi Fiorenza” – dosł. Ciesz się, Florencjo!),
• płomenie Diomedesa i Ulissesa są rozszczepione, podobnie jak płomienie Polinejkesa i Eteoklesa, braci Antygony,
• Dante wyjaśnia także, w jaki sposób płomienie mogą przemawiać („Tedy róg wyższy starego płomienia / Poszepce i swym szczytem zamigota / Jak płomień świecy z wiatrowego tchnienia. / A jasny kiścień tam i sam się miota / Jakby to język ludzki przezeń gadał […]”)

27. Pieśń dwudziesta siódma:

• jest kontynuacją pieśni poprzedniej,
• główną osobą jest Guido da Monterfeltro, nazywany najchytrzejszym człowiekiem we Włoszech; był zdolnym politykiem, pod koniec życia wstąpił do zakonu franciszkanów, ufał Bonifacemu, który obiecywał mu odpuszczenie grzechów i miejsce w Niebie; Dante nazywa papieża „księciem faryzeuszów”,
• św. Franciszek chciał po śmierci obronić jego duszę, lecz przeciwstawił się temu diabeł i wygrał ten pojedynek,
• odpuszczenie grzechów Guidowi było bezzasadne, ponieważ nie odczuwał on skruchy i żalu za popełnione czyny,
• Guido jest spowity w płomień, podobnie jak Ulisses.

28. Pieśń dwudziesta ósma:

• poeci znajdują się w dziewiątej czeluści ósmego kręgu, przeznaczonej dla schizmatyków i siewców niezgody,
• ich postaci są straszliwie okaleczone, ich rany ustawicznie się odnawiają,
• Dante zastosował bardzo konsekwentnie prawo odwetu (contra passo), kara dotyka bowiem te części ciała, które były głównym narzędziem zła,
• w pieśni występują najwięksi schizmatycy, np. Mahomet, Bertrand de Born, Fra Dolcino,
• Bertrand de Born niesie w dłoni swoją głowę (symbolizuje jego winę, de Born podburzał syna – późniejszego Henryka III przeciwko ojcu – Henrykowi III ) i posługuje się nią jak latarnią.

29. Pieśń dwudziesta dziewiąta:

• poeci wędrują wśród schizmatyków,
• Dante wypatruje w dziewiątej czeluści swojego kuzyna (Geri del Bello),
• okazuje się, że poeta nie zauważył groźnych gestów i pogróżek kuzyna,
• potem poeci przeszli do dziesiątej czeluści, miejsca pobytu fałszerzy pieniędzy i metali, którzy są dręczeni trądem i różnymi wrzodami,
• fałszerze siedzą na ziemi i ustawicznie się drapią, wszędzie czuć straszny smród,
• przedstawiając postać Capocchia, alchemika ze Sieny, Dante krytykuje równocześnie mieszkańców tego miasta, którzy są dumni i zarozumiali.

30. Pieśń trzydziesta:

• w tej pieśni przedstawieni zostali fałszerze własnej osoby tzn. tacy ludzie, którzy dla osiągnięcia korzyści majątkowej, podawali się za kogoś innego,
• Dante przedstawia postać Gianniego Schicchiego, który przebrał się za zmarłego Buoso Donatiego, trupa schowano, natomiast Gianni zajął jego miejsce i w przebraniu zmarłego podyktował korzystny dla siebie testament,
• Myrra – córka króla Cypru, zakochała się w ojcu, udając inną kobietę, zajęła jej miejsce w łożu ojca, z tego związku narodził się Adonis,
• potępieńcy czynią wrażenie oszalałych, Dante porównuje ich do Hekuby i mitycznego króla Atamasa, który zabił swoją rodzinę myśląc, że to lwy,
• wśród fałszerzy pieniędzy Dante wymienia Mistrza Adama, związanego z rodem hrabiów Romena, z namowy których puszczał w obieg fałszywe pieniądze,
• fałszerzem słowa jest natomiast Sinon Grek, który namówił Trojańczyków, by zburzyli część murów miasta i wprowadzili konia wybudowanego przez Greków,
• pieśń kończy bójka pomiędzy Adamem a Sinonem,
• kary grzeszników to choroby np. gorączka (Sinon), puchlina wodna (Adam).

31. Pieśń trzydziesta pierwsza:

• poeci znajdują się miedzy ósmym a dziewiątym kręgiem,
• studnia, w której znajdują się zdrajcy, jest strzeżona przez gigantów, którzy przegrali wojnę z Jowiszem,
• Nemrod, jeden z gigantów, będący pierwszym królem Babilonu, odpowiedzialnym za budowę wieży Babel, zadął silnie w róg, Dante porównuje to do epizodu z Pieśni o Rolandzie; Nemrod mówił niezrozumiałym językiem,
• inni giganci: Elifat (usiłował dostać się na Olimp stawiając góry Ossa i Pelion jedną na drugiej), Briareus (miał sto ramion i pięćdziesiąt ust), Anteusz (jedyny gigant niezwiązany łańcuchami, nie brał udziału w wojnie z Jowiszem, bo urodził się później, został pokonany przez Herkulesa),
• Anteusz na prośbę Wergilego przeniósł poetów na dno ostatniego kręgu.

32. Pieśń trzydziesta druga:

• poeci znajdują się w dziewiątym kręgu Piekła, przeznaczonym dla różnego rodzaju zdrajców,
• krąg ten podzielony jest na cztery rejony: Kaina, Antenora, Tolommea, Giudecca,
• w pieśni trzydziestej drugiej poeci zwiedzili dwa pierwsze rejony,
• potępieńcy zanurzeni są w lodzie aż do policzków, Cocito (lub Kocyt; taką nazwę mają pierwsze dwa kręgi) jest zamarzniętym jeziorem,
• w rejonie Kaina pokutują ci, którzy zdradzili swoją rodzinę i istoty bliskie, Dante uważa, że dla potępieńców z tego rejonu lepiej byłoby urodzić się zwierzętami
• w rejonie Antenora znajdują się zdrajcy polityczni,
• zdrajcy z rejonu Kaina: bracia Napoleone i Alessandro degli Alberti (jeden był gibelinem, drugi gwelfem, antagonizmy polityczne poróżniły ich tak bardzo, że bracia wzajemnie się zamordowali), Mordrec (lub: Mordret, siostrzeniec króla Artura, zginął z rąk wuja, którego chciał zamordować),
• zdrajcy z rejonu Antenora: Bocca degli Abati (Dante przypadkiem go kopnął, Abati zdradził gwelfów, zranił podstępnie chorążego partii, został surowo potraktowany przez Dantego, nazwał go bowiem ohydnym zdrajcą), Ganelon (zdrajca z Pieśni o Rolandzie, spowodował śmierć Rolanda).

33. Pieśń trzydziesta trzecia:

• niemal w całości poświęcona postaci Ugolina opowiadającego historię śmierci własnej i synów,
• Ugolino Della Gherardesca – pochodził z bogatej rodziny gibelińskiej, został oskarżony o zdradę, wraz z dwoma synami i wnukami zostali zamknięci w wieży i skazani na śmierć głodową,
• Ugolino po śmierci z nienawiścią gryzł swojego głównego wroga, Ruggieri, obydwaj znaleźli się w Piekle jako zdrajcy,
• „Pełzam i dwa dni wołam na nieżywe… Potem się życie głodem dokonało” – niegdyś interpretowano te słowa jako stwierdzenie ludożerstwa, dziś przyjmuje się inną interpretację: czego nie dokonało cierpienie, dokonał głód, który zabił synów i wnuków Ugolina,
• Ugolino życzy Pizie, w której żył, aby wyspy leżące u ujścia Arno połączyły się, co spowodowałoby powódź miasta; nieszczęśliwy ojciec nazywa Pizę nowymi Tebami (Teby miały opinię miasta okrutników),
• Ugolino zadaje pytanie, dlaczego jego przeciwnicy skazali na mękę jego niewinnych synów,
• poeci przechodzą do kolejnego rejonu – Ptolomei, która jest miejscem pobytu tych, którzy nadużyli zaufania innych, zwłaszcza gości,
• nazwa kręgu pochodzić może od imienia rządcy Jerycho, który zamordował swojego teścia lub od imienia króla Egiptu Ptolemeusza XII, który zamordował Pompejusza,
• potępieńcy leżą na wznak, jedynie twarz mają odsłoniętą,
• Dante wyróżnia Alberiga z Faenzy i Branca d’Oria (w 1300 roku żył jeszcze, ale diabeł zamieszkał w jego ciele, dusza została natomiast zesłana przed fizyczną śmiercią do Piekła),
• Alberigo był przywódcą gwelfów z Faenzy, należał do zgromadzenia Frat godeti, zaprosił na ucztę swoich krewnych udając, że chce się z nimi pogodzić, jednak do Sali wpadli siepacze i zabili biesiadników,
• Branca d’Ora – zaprosił na ucztę swojego teścia Michele Zanche i kazał go zabić, by przywłaszczyć sobie jego majętności,
• Branca prosił Dantego, by ten zdjął lód z jego oczu, poeta odmówił.

34. Pieśń trzydziesta czwarta:

• poeci schodzą do ostatniego rejonu, który nazywa się Giudecca, jest to dno Piekła, miejsce pobytu zdrajców dobroczyńców,
• króluje tu Lucyfer, pogrążony całkowicie w lodzie,
• nazwa rejonu pochodzi od Judasza (Giuda),
• Lucyfer – jest nazywany cesarzem, Piekieł, jest antytezą Boga, którego Dante określił mianem cesarza,
• Lucyfer przedstawiony jest jako szkaradny potwór o trzech paszczach, w których znajdują się najwięksi zdrajcy: Judasz, Kasjusz i Brutus (zdradzili Cezara), trzy oblicza Lucyfera to antyteza atrybutów Świętej Trójcy; zamiast potęgi widzimy bezsilność, zamiast mądrości – głupotę, zamiast miłości – nienawiść,
• poeci znajdują się w centrum Ziemi, tam bowiem panuje Lucyfer,
• skoro Lucyfer jest szkaradny, to zgodnie z zasadą contrapasso przed upadkiem musiał być niezwykłej urody,
• jezioro Kocytu tworzą łzy Lucyfera, ruch jego skrzydeł wywołuje wiatr powodujący zamarzanie jeziora,
• przez tunel poeci przechodzą na drugą półkulę, ku wyjściu, do Góry Czyśćcowej,
• poeci znaleźli się pod południową półkulą; w średniowieczu wierzono, że wszystkie ziemie skoncentrowane są na półkuli północnej, a południową pokrywają morza,
• Wergiliusz i Dante opuścili Piekło, udali się do Góry Czyśćcowej.

II. Wstęp.

1. Dante i jego epoka.

• Dante urodził się we Florencji, w maju 1265 roku,
• trudno odtworzyć jego życiorys, należy opierać się głównie na życiorysach i wzmiankach w kronikach,
• w okresie życia poety toczyły się burzliwe walki pomiędzy mieszczaństwem i szlachtą feudalną, miasto bogaciło się szybko i przyciągało ambitnych ludzi z innych rejonów Włoch,
• wiek XII – kulminacja trwającej od dwóch wieków walki cesarstwa z papiestwem, we Włoszech utrwalił się podział na procesarskich gibelinów i propapieskich gwelfów,
• w 1250 roku umiera Fryderyk II, 18 lat po jego śmierci dynastia Hohenstaufów kończy swoje panowanie,
• symboliczną datą rozpoczęcia wojen domowych we Florencji jest 1215 rok, kiedy miała miejsce krwawa zemsta za zerwanie zaręczyn, walka dotyczyła rodów Buondelmontich i Amideich,
• spory rodzinne przekształciły się w rywalizację polityczno-społeczną,
• we Florencji dochodziło do sporów pomiędzy bogatym i drobnym mieszczaństwem, do walki dołączyli także przedstawiciele osiedlającej się w mieście bogatej szlachty, która razem z burżuazją florencką chciała odzyskać wpływy,
• Florencja toczy jednocześnie walki z rywalizującymi z nią miastami toskańskimi, przed wszystkim z Pizą,
• bogate mieszczaństwo umocniło swoją pozycję, obsadziło główne urzędy, wkrótce szlachta została pozbawiona wszelkich praw politycznych (1293),
• pod warunkiem zapisania się do którejś z korporacji zawodowych szlachta mogła brać udział w życiu publicznym miasta,
• gwelfizm rozpadł się ostatecznie na dwa stronnictwa: Białych (umiarkowanych, odnoszących się nieufnie do polityki papieża) i Czarnych (szukających oparcia w Rzymie); Biali bronili niezależności Florencji wobec papieża, Czarni natomiast wierzyli, że przy pomocy Rzymu zdobędą nowe rynki zbytu dla gospodarki florenckiej,
• losy Dantego są silnie związane z sytuacją polityczną miasta,
• rodzina poety była rodziną szlachecką, tradycyjnie gwelficką, niewiele wiemy o ojcu i matce poety,
• gdy Dante był dzieckiem, zaręczono go z Gemmą Donati; nie wiemy, kiedy małżeństwo zostało zawarte, ani czy był to związek szczęśliwy,
• gdy Dante miał dziewięć lat, spotkał Beatrice, która była jego rówieśniczką i córką zamożnego sąsiada, Folco Portinariego, poeta zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia,
• po śmierci Beatrycze Dante związał się z inną kobietą, nie wiemy, kim była,
• Dante uczęszczał prawdopodobnie do szkół zakonnych, dużo czytał, zapadł na chorobę oczu,
• jako swojego mistrza Dante wymienił Brunetta Latiniego, znanego encyklopedystę, autora poematu dydaktyczno-alegorycznego Tesoretto,
• Dante wcześnie zaczął pisać liryki, nawiązał współpracę z poetami włoskimi, najważniejszym z nich był Guido Cavalcanti, przedstawiciel nowej szkoły poetyckiej – dolce stil nuovo (nowy słodki styl),
• pierwszy utwór – powstał pomiędzy 1292 a 1294 rokiem – Vita nuova, na ten okres przypada także przyjaźń z Forese Donatim oraz cykl wierszy poświęconych różnym kobietom o imieniach: Lisetta, Pargoletta, Donna Pietra, Violetta,
• niektórzy dantolodzy uważają, że po śmierci Beatrycze poeta prowadził hulaszcze życie, inni natomiast widzą w tych wierszach jedynie wprawki stylistyczne,
• można jednak z całą pewnością stwierdzić, że po śmierci Beatrycze poeta załamał się, miłość do pocieszycielki, Donny Gentile, nazywana jest w Vita nuova przeciwniczką rozumu,
• z zachowanych dokumentów wynika, że w latach 1295 – 1301 Dante brał aktywny udział w życiu politycznym miasta, zapisał się do korporacji farmaceutów i medyków, co było formalnym warunkiem umożliwiającym zasiadanie w różnych radach,
• Dante sprawował wiele różnych funkcji, m.in. był członkiem tzw. rady stojącej u boku capitano del popolo, był członkiem Rady Stu, organu nadzorującego rachunki i działalność finansową różnych urzędów, w tym czasie Dante zaciągnął wiele pożyczek,
• w 1300 roku Dantego wysłano jako ambasadora do San Giminano,
• potem poeta sprawował krótko najwyższy urząd we Florencji – został priorem, poeta objął ten urząd w wyjątkowo trudnym okresie dla Florencji – gdy polityka papieża Bonifacego VIII godzi w niepodległość miasta,
• niedługo potem na wygnanie został skazany przyjaciel poety – Guido Calvacanti,
• po upłynięciu kadencji Dantego, poeta nadal brał udział w życiu politycznym miasta i wciąż zasiadał w wielu radach i zgromadzeniach, powrócił np. do Rady Stu,
• Dante został jednym z ambasadorów posłanych do Bonifacego VII, ambasadorzy ci mieli prowadzić negocjacje z papieżem,
• Karol Valois, brat Filipa IV Pięknego został zaproszony do Toskanii, by przygotować zbrojną interwencję przeciwko Florencji,
• papież zatrzymał Dantego na dworze, w tym samym czasie Czarni przy pomocy Karola Valois odnieśli zwycięstwo nad przeciwnikami,
• Czarni ustanowili nowe władze w mieście, przedstawiciele opozycyjnego stronnictwa skazani uwikłani w proces sądowy, Dantemu zarzucono nadużycia finansowe i liczne oszustwa,
• Dante i inni florentczycy skazani zostali na karę śmierci, Dante uciekł z miasta w 1302 roku,
• druga część życia Dantego to okres wielkiej twórczości literackiej, z wyjątkiem Vita nuova oraz liryków, wydanych później pod ogólną nazwą Rime, wszystkie dzieła poety powstały po 1302 roku,
• pierwsze lata wygnania – usiłowania powrotu do Florencji, Dante przyłączył się do Białych, organizował sprzymierzeńców i ewentualną akcję zbrojną,
• Dante przybywał kolejno w San Godenzo (na zebraniu Białych), Forli, Weronie,
• wkrótce zmarł papież, a Biali zdecydowali się na podjęcie walki z Czarnymi, walkę tę przegrali,
• Dante zerwał ze stronnictwem Białych w 1304 roku, odtąd jego życie będzie upływać pod znakiem licznych wędrówek, przebywał w Weronie i Toskanii, gdzie zakochał się w bliżej nieznanej kobiecie i napisał tzw. Montana canzon (Pieśń z gór),
• wiadomości o kolejnych etapach podróży Dantego są fragmentaryczne i niepełne, niektórzy dantolodzy twierdzą za Boccacciem, że Dante przebywał we Francji, gdzie miał kontynuować swoje studia,
• poeta stworzył popularyzujący wiedzę traktat Convivio, napisany między 1306 a 1308 rokiem, zarówno Convivio, jak i traktat o języku włoskim De vulgari eloquentia są dziełami niedokończonymi,
• Boccaccio wspominał także, że Dante przebywał w Bolonii (silny ośrodek studiów prawniczych) i w Oksfordzie; ta druga lokalizacja wydaje się mało prawdopodobną,
• tymczasem do Italii wkroczył nowy władca niemiecki Henryk VII Luksemburski, który dążył do uzyskania korony cesarskiej,
• dwuznaczne stanowisko papieża – z jednej strony popierał oficjalnie Henryka, z drugiej zaś – potajemnie sprzyjał przywódcy gwelfów, królowi Neapolu Robertowi,
• do wrogów cesarza należała także Florencja,
• Henryk podporządkował sobie Mediolan, Cremonę, Brescię, Bergamo i Genuę; kontynuował swoją wyprawę do Rzymu po koronę cesarską,
• Dante przebywał w Italii w czasie podbojów Henryka, był jego gorącym entuzjastą i zwolennikiem, swoje poglądy częściowo skonstruował w Convivio, pogłębił natomiast w traktacie łacińskim O monarchii i licznych listach świadczących o tym, ze poeta zaangażował się czynnie w walkę między gibelinami a gwelfami, ¬- listy: • List do królów, książąt i ludów Włoch zapowiada nadejście nowej ery sprawiedliwości i pokoju za sprawą cesarza, • List do występnych florentczyków zawiera krytykę polityki rodzinnego miasta, • List do cesarza Henryka wzywa go do energicznej akcji przeciwko buntownikom,
• Henryk z trudem dokonał koronacji na cesarza, bowiem bazylika Św. Piotra była wypełniona jego przeciwnikami, postanowił więc wrócić do Toskanii i zająć Florencję, oblężenie miasta przerwał w listopadzie 1312 roku, w sierpniu 1313 roku niespodziewanie zmarł,
• w latach 1311 – 1315 Dante kontynuował prace nad Boską komedią, Piekło i spora część Czyśćca były już gotowe; w tym czasie Dante prowadził ożywioną korespondencję z zaprzyjaźnionym poetą Cino da Pistoia, wysłał też list do kardynałów włoskich biorących udział w konklawe w 1314 roku, po śmierci Klemensa II, nawołując ich do położenia tamy szerzącemu się zepsuciu,
• sytuacja gwelfów ulega pogorszeniu, stronnictwo przegrało bitwę pod Montecanti w 1315 roku, w mieście otworzyły się nowe możliwości dla emigrantów: pod warunkiem zapłacenia kary i poddania się upokarzającej ceremonii w baptysterium św. Jana, mogli uzyskać prawo powrotu do ojczystego miasta, Dante odrzucił jednak tę propozycję, w liście do nieznanego przyjaciela wyraża oburzenie, twierdzi też, że nie wróci do Florencji w tak upokarzający dla niego sposób,
• w związku z konfliktem dotyczącym Ludwika Bawarskiego (następca Henryka VII) i nowym papieżem Janem XXII oraz faktem, że Czarni skazali Dantego i jego synów w październiku 1315 roku na śmierć, powrót do Florencji okazał się niemożliwy,
• ostatnie lata życia poeta spędził w Weronie na dworze Can Grande Della Scala, ostatecznie jednak osiedlił się w Rawennie, często wyjeżdżał na pobyty do innych miast; w Rawennie i Weronie poeta cieszył się sławą znakomitego poety i uczonego,
• zmarł 14 września 1321 roku, został pochowany w kościele Franciszkanów w Rawennie.

2. Vita nuova.

• jest pierwszym większym dziełem Dantego i zapisem historii miłości do Beatrice,

• zapowiada Boską komedię,

• dziełko ma formę mieszaną: podstawę stanowią liryki młodzieńcze, do których autor ułożył prozaiczny komentarz, forma taka nie jest zresztą nowością: podobny kształt występuje np. w dziele Boecjusza (Consolatio philospohie),

• Dante zaznacza na początku, ze w jego wspomnieniach najważniejszy jest moment, gdy rozpoczęło się jego nowe życie, momentem tym było spotkanie z Beatrice, -treść: • Dante spotyka Beatrice, • Poeta ponownie spotyka ukochaną, po 9 latach, • Wizja Dantego – widzi ukochaną na rękach Amora, • Dante zachorował na skutek emocji, jakie wywołuje w nim uczucie do Beatrice, • By zamaskować swoje uczucia do Beatrice, poeta udaje miłość do innej kobiety, zwanej Donna Schermo (Kobieta-Tarcza), • Po wyjeździe tej drugiej Dante pozoruje swój smutek, pisze na ten temat sonet, • Jeden z sonetów poświęca także zmarłej przyjaciółce Beatrice, • Opuszcza Florencję, by odnaleźć Donnę Schermo, • Spotkany po drodze Amor, występujący pod postacią pielgrzyma, radzi mu wybrać inną Donnę Schermo, poeta zastosował się do rady, • Dante udaje miłość tak ostentacyjnie, że wywołuje to smutek Beatrice, • Beatrice odmawia pozdrowienia Dantemu, • Zrozpaczony poeta widzi w śnie młodzieńca, który sugeruje mu ułożenie poematu wyjaśniającego ukochanej motywy postępowania i prawdziwe uczucia, • Dante spotyka Beatrice na bankiecie, pisze szereg wierszy gloryfikujących postać kobiety, • Beatrice umiera; zrozpaczony Dante pisze list do władców ziemi, pozbawionej największego skarbu, oddaje zmarłej hołd w kilku kanzonach, • Upłynął rok, Dante poznał inną kobietę, młodą i piękną, zwaną Donna Gentile, • Miłość ta okazała się jednak krótkotrwała, Beatrice ukazała się Dantemu we śnie, • Pod wpływem nowej, nieznanej wizji poeta postanowił tak długo nie pisać o Beatrice, aż nie będzie w stanie uczynić tego w sposób godny ideału.

• w poemacie momenty autobiograficzne i wizje poetyckie splatają się w jedną całość,

• problem Vita nuova polega na tym, że nie wiadomo, czy chodzi w nim o miłość do realnej kobiety, czy też poemat jest gloryfikacją abstrakcyjnego ideału,

• większość dantologów widzi w poemacie upoetyzowaną autobiografię, sprowadzają oni do minimum lub wręcz odrzucają istnienie sensu alegorycznego młodzieńczego utworu Dantego,

• Vita nova ¬to przede wszystkim wspomnienie przeżyć miłosnych, dantolodzy zwracają także uwagę na wyjątkowo realistyczny charakter tła obyczajowego i kulturowego poematu,

• nie mniej prawdziwie wygląda kwestia analizy uczuć miłosnych poety, związanych z nimi stanów egzaltacji lub depresji oraz wspomnienia śmierci Beatrice,

• realne aspekty posiada także spotkanie z Donną Gentile: poeta odczuwał przyjemność z przebywania w jej towarzystwie, a jednocześnie podświadomie zarzucał sobie niewierność, zdradę pamięci Beatrice,

• w związku z tym, że większość badaczy Dantego uznaje młodzieńczy poemat autora Boskiej komedii za upoetyzowaną biografię przyjmuje się, że Beatrice była realną kobietą (pełne nazwisko: Beatrice Portinari), którą Dante kochał i dla której pisał poematy,

• powyższą tezę wzmacniają wzmianki z Czyśćca: Dante mówi o Beatrice jako o kimś, kogo stracił przez śmierć, a którą później odnalazł w nowych warunkach jako ideał doskonałości duchowej,

• Beatrice Portinari i Beatrice z Vita nuova to dwie odmienne postaci: • Vita nuova nie jest pamiętnikiem ani autobiografią, • Punktem wyjścia jest niewątpliwie realna postać kobiety florenckiej, jednak jej postać i uczucia żywione wobec niej podlegają nieustannej sublimacji, w dużym stopniu pod wpływem poezji prowansalskiej i dolce stil nuovo, • Oba kierunki dążyły do uczynienia z kobiety postaci nadziemskiej, anielskiej, dla której pobyt na ziemi ma charakter przemijającego epizodu.

• wpływ dolce stil nuovo na ukształtowanie postaci Beatrice:

• Dante przedstawia Beatrice w podobny sposób, jak czynił to główny przedstawiciel dolce stil nuovo Guido Guinizelli, który otaczał kobietę glorią niebiańską, zasłaniającą jej realny kształt, kobieta Guinizelliego miała cechy postaci anielskiej, • Prawdziwa miłość, zdaniem bolońskiego poety, nie była dostępna dla każdego, nie jest zjawiskiem banalnym, bo wymaga współdziałania odpowiednich danych umysłowych i moralnych, które są właściwe dla wyjątkowych osób, • W tych warunkach kobieta przekształca się w istotę nadziemską, zdematerializowaną staje się emanacją majestatu Boga, • Miłość staje się zjawiskiem mistyczno – filozoficznym, • Środki poety, na co zwraca uwagę i Giunizelli, i Dante, są niewystarczające, by opisać i odtworzyć piękno ukochanej oraz wyrazić ogrom uczuć, które poeta żywi do ukochanej, • Kancony Giuda Calvacantiego, przyjaciela Dantego, rozwijają niektóre koncepcje Guinizillego, nadając im nierzadko podbudowę psychologiczną i filozoficzną, • Cavalcanti zwraca także uwagę na to, że istnieje tragiczny konflikt między stroną duchową i zmysłową: duch ludzki dąży bowiem do zdobycia prawdy, zmysłowość natomiast rodzi namiętność i nieokiełznane instynkty, • Obaj poeci uznają, że miłość jest potrzebą natury ludzkiej, potężnym elementem, z którym należy się liczyć.

• drugi wzorzec – liryka prowansalska:

• Najstarsze przykłady liryki miłosnej z Prowansji dotyczą XI w., • Liryka trubadurów przeszła drogę od liryki sławiącej doznania zmysłowe do liryki wyidealizowanej, związanej przeważnie z anonimową damą, • Liryka prowansalska – szablonowa, skrajnie konwencjonalna, zwłaszcza w poezji wysoko cenionego przez Dantego Arnauta Daniela, • Ostatnia faza liryki prowansalskiej, przypadająca na czasy po 1215 (krucjata przeciw albigensom) nosi piętno religijno – mistyczne, kult kobiety zastępuje kult Matki Boskiej, akcenty zmysłowe stają się coraz rzadsze, miłość jest wolna od cielesnych motywacji i jest źródłem uczuć czystych, bezinteresownych, wszystko zamyka się w sferze przeżyć duchowych, stanowisko takie jest właściwe wizji miłości przedstawionej w Vita nuova.

• miłość Dantego i poetów dolce stil nuovo jest pojmowana jako pragnienie dobra, ustawiczna chęć doskonalenia się; w tym kontekście kobieta traci cechy istoty ziemskiej stając się tworem doskonałym, istotą nadziemską, podobną do anioła,
• choć Vita nuova jest dziełem oryginalnym, to jednak związane jest silnie z charakterystycznymi dla XIII wieku prądami religijnymi, artystycznymi i filozoficznymi.

3. Rime.

• w skład Rime wchodzą liczne liryki, dziś wydawane właśnie pod tym tytułem,
• początkowe liryki sięgają okresu Vita nuova, poszczególne liryki różnią się, zarówno jeśli chodzi o styl i język, jak też i tematykę,
• liryki Dantego charakteryzuje silniejsze niż w przypadku wierszy poetów dolce stil nuovo zabarwienie indywidualne; na ich podstawie możemy także śledzić stopniowe uniezależnianie się poety od konwencjonalnych wzorców poetyckich i poszukiwanie własnych, oryginalnych rozwiązań w dziedzinie formy i treści,
• pomimo oryginalności, Dante nie uwolnił się od wpływów literackich, jego liryki mają wiele wspólnych cech z poezją Guittona d’Arezzo:
• spotykamy u Dantego nieregularne rymy, nieregularny dwudziestowierszowy sonet, grę słów, wykorzystanie homonimów, cechy charakterystyczne dla poezji Arezzo,
• głośnym sonetem jest Guido, i’vorerei (Guido, chciałym), w którym poeta kreśli obraz szczęśliwej podróży barką w nieznane z przyjaciółmi (Calvacanti, Lapa Gianni) w towarzystwie trzech najpiękniejszych dam; głównym celem podróży miałoby być oderwanie się od rzeczywistości, ucieczka w krainę miłości i wzniosłych uczuć,
• wpływ Cavalcantiego na młodzieńcze liryki Dantego jest niezaprzeczalny: obaj poeci rysują różnice pomiędzy miłością naturalną, przemijającą i miłością uszlachetniającą; obaj też biorą za punkt wyjścia realne uczucia do realnych kobiet, które przekształcają stopniowo w ekstazę mistyczną,
• niezwykle trudno poddać klasyfikacji liryki wchodzące w skład Rime, można jednak wydzielić liryki: • poświęcone Beatrice:  powstawały z reguły w okresie Vita nuova,  uzupełniają one wrażenie swoistego uroku kobiety jak osoby pięknej, młodej, wywierającej dodatni wpływ na otoczenie. • Poświęcone innym kobietom:  Charakteryzują się elegancją, swobodą wypowiedzi i tonem swoistego optymizmu,  Fioretta, Violetta i inne bohaterki noszą znamiona realnych istot, przejściowo obdarowanych przez Dantego zainteresowaniem i uczuciem,  Ciekawą postacią jest Pargoletta, którą wspominać będzie Beatrice, czyniąc zarzuty Dantemu: początkowo jest postacią zbliżoną do anioła, potem staje się bezwzględna i okrutna dla poety,  Nieznana kobieta wywołała natomiast nowe uczucia u Dantego, mowa o tym w jednym z kanconów, miłość łączącą ją z Dantem nosi cechy realnego przeżycia, ma charakter gwałtownej namiętności, paraliżującej wolę i działanie poety,  Lisetta – dantolodzy nie są pewni, czy chodzi o realną postać czy alegorię,  Donna Pietra (dosł. Kobieta-Kamień, enigmatyczna postać, występuje w czterech utworach, które wyrażają miłość silnie zmysłową, niemal brutalną; utwory te mogą być wyrazem faktycznych uczuć poety, mogą też być alegorią lub naśladownictwem liryki Arnauta Daniela,  Najbardziej prawdopodobne jest, że miłość do Donny Pietry miała realny charakter, świadczą o tym np. opisy krajobrazów w różnych porach roku, dokładny portret bohaterki, analizy uczuć i ciągle zmieniający się stan ducha poety. • liryki okolicznościowe:  ciekawym przypadkiem jest Tenzone con Forese Donati, sześć sonetów, z którym 3 są autorstwa Dantego, pozostałe zaś – Donatiego; poeci czynią sobie złośliwe i poważne zarzuty: Forese zarzuca przyjacielowi małoduszność, zaniedbanie poszczenia krzywdy (bliżej nieznanej, wyrządzonej ojcu), Dante jest też niewdzięczny w stosunku rodziny Donatich, która pospieszyła mu z pomocą materialną; Dante odpowiedział przyjacielowi dwuznacznymi uwagami nt. pożycia małżeńskiego przyjaciela, który zaniedbuje żonę, zarzuca mu obżarstwo i opilstwo; Tenzone przekształciła się zatem w dość trywialną wymianę inwektyw,  wymiana poezji z innymi lirykami (np. Giovanni Quirini, Dante da Maiano – wymiana liryków, których tematem jest wizja młodej dziewczyny, Cino da Pistoia – tematem liryków jest miłość i trudności życiowe).

• Liryki doktrynalne:  Przedstawiają alegorycznie różne poglądy Dantego, obok uczuć religijnych występują w nich także poglądy filozoficzne, mające podwójny sens (dosłowny – przestawienie wyidealizowanej miłości, alegoryczny – krąg zagadnień etycznych, filozoficznych,  Są świadectwem istniejących w umyśle poety różnych, choć niewykluczających się koncepcji miłości,  Dwie kobiety u szczytu mego umysłu – sonet przedstawia dwie kobiety, pierwsza z nich – uosobienie mądrości i cnoty, druga – reprezentuje szeroko pojęte piękno,  Tre donne interno al cor mi son venute – trzy piękne, zaniedbane przez ludzkość damy skarżą się na upadek moralności i deklarują solidarność z ofiarami panoszącego się zła, kancona pochodzi z początkowego okresu wygnania, ok. 1304 rok; trzy niewiasty – sens alegoryczny, oznaczają różne odmiany duchowości,  Drittura – poetycki obraz zawierający hołd dla prawa naturalnego, moralnego, ludzkiego,  liryki doktrynalne – pomost pomiędzy liryką miłosną dolce stil nuovo a erudycyjnym charakterem następnego dzieła, warto pamiętać także, że problem liryków Dantego jest skomplikowany i nie wszystkie sprawy sporne (np. dot. tego, czy Dante rzeczywiście był autorem wszystkich tych liryków, które mu się przypisuje) wciąż nie zostały wyjaśnione.

4. Convivio.

• autorstwo nie budzi wątpliwości, o dziele mówi np. Pietro Alighieri, najstarsze rękopisy pochodzą z XIV wieku,
• data powstania: pomiędzy początkiem 1307 roku a początkiem 1309,
• Convivio – nowy etap twórczości poety, zwrot ku erudycji, efekt humanistycznych zainteresowań Dantego, uważnej lektury dzieł starożytnych i średniowiecznych filozofów,
• dzieło świadczy o szacunku, jakim Dante otaczał starożytnych pisarzy i myślicieli, humanistycznym aspektem Convivio jest propagowanie dobrodziejstw kultury, która uwalnia od ignorancji, podnosi poziom moralny jednostek i całego społeczeństwa,
• Dante posługuje się metodą scholastyczną, właściwą dla św. Tomasza z Akwinu, lecz równie wysoko stawia Arystotelesa,
• Dante napisał ów traktat po włosku, by udostępnić go osobom, które nie znają łaciny,
• forma – przypomina Vita nuova: wstęp + (w zamierzeniu) komentarz do 14 kancon, Dante skomentował jednak tylko 3 kancony, objaśnił ich alegoryczne znaczenie i przy okazji zaprezentował własne poglądy na kluczowe zagadnienia: ideę władzy, sprawy języka, istotę szlachectwa, stosunek wiary do rozumu, problem najszerzej skomentowany,
• rozum – uzależniony od Boga, stwórcy rzeczy materialnych i niematerialnych,
• filozofia – nacechowane miłością użycie wiedzy,
• cnota – ułatwia korzystanie z objawień rozumu, Dante tworzy katalog jedenastu zasadniczych cnót, są nimi: odwaga, umiarkowanie, hojność, wspaniałomyślność, wielkoduszność, umiłowanie honoru, łagodność, uprzejmość, umiłowanie prawdy, opanowanie i poczucie sprawiedliwości,
• kwestie polityczne – Dante wykazuje tendencję do uogólnień, pragnie stworzyć wzór doskonałego władcy u państwa; idealny model państwa – cesarstwo, zapewniające szczęście rodowi ludzkiemu w oparciu o zdobycze cywilizacyjne; władza powinna być silna, uniwersalna, obejmująca swym zasięgiem cały świat, Dante ma na myśli cesarstwo rzymskie, które należałoby odbudować w formie odpowiadającej potrzebom epoki; cesarstwo rzymskie nie powstało bowiem z przypadku, było dziełem Opatrzności dla zapewnienia pokoju na świecie,
• cesarstwo jest dla Dantego gwarantem walki z rozkładem moralnym, starożytny Rzym – wzorem godnym naśladowania, kontrastem dla cesarstwa są rozdarte konfliktami państewka włoskie,
• istota piękna – piękno i moralność pozostają w ścisłej zależności, piękno polega na harmonii wewnętrznej poszczególnych elementów dzieła oraz jasnym formułowaniu myśli, o wartości utworu decyduje treść, postulatem zasadniczym jest harmonijna zgodność treści i formy, piękno uzależnione jest od formy, forma – od języka dzieła,
• w Convivio Dante po raz kolejny przedstawił Donnę Pietosę, którą nazwał alegorią filozofii – pocieszycielką ziemską, Beatrice pozostaje jednak nadal najwyższym ideałem mądrości, piękna i wszelkiej dobroci, Donna Pietosa jest wyłącznie uosobieniem kultu wiedzy, który nie wyklucza uwielbienia dla Beatrice,
• Convivio to dzieło niedokończone z niewiadomych powodów,
• nowością traktatu jest chęć stworzenia możliwie obszernego kompendium wiedzy, dostępnego możliwie jak największej liczbie czytelników; z traktatem wiąże się także przeświadczenie o roli poety – przewodnika ludzkości na drodze do postępu i szczęścia, z którym złączone jest umiłowanie piękna, starożytności i tęsknoty do idealnych form.

5. De vulgari eloquentia.

• powstał mniej więcej jednocześnie z Convivio,
• traktat napisany w języku łacińskim,
• Dante rozróżnia język narodowy (vulgaris locutio) od języka wtórnego (locutio secondaria), opartego o ścisłe prawidłowości gramatyczne, podczas gdy język narodowy nie podlega żadnym regułom,
• traktat musiał powstać kilka lat po wygnaniu, bo poeta wykazuje dobrą znajomość włoskich narzeczy,
• traktat jest niedokończony, urwany w drugiej części (miały być 4) w środku zdania,
• pierwsza księga – przedstawienie początków mowy ludzkiej i jej historii,
• druga księga – poświęcona jest ustaleniu form i reguł poezji włoskiej z szerokim uwzględnieniem przykładów dostarczonych przez poprzedników i współczesnych twórców,
• dalsze wywody: Dante twierdzi, że hebrajski to najstarszy język ludzkości, mówił nim Adam i jego potomkowie aż do momentu wybudowania wieży Babel, jedność języka została wtedy zniweczona i powstały języki romańskie, grupa, którą mówią Niemcy, Węgrzy, Anglicy i Słowianie oraz język grecki,
• Dante swe wywody opierał na św. Augustynie, Biblii, Piotrze Lombardczyku i Izydorze z Sewilli, nie brak też licznych styczności z teoriami św. Tomasza z Akwinu,
• Dante kreśli także zarys stylistyki, wartościuje poszczególne dialekty (najwyżej ceni dialekt boloński) i zajmuje się wersyfikacją, na której traktat urwał się,
• Dante pragnął stworzyć volgare ilustre, wzorcowy model języka włoskiego, taki, którym posługiwaliby się przedstawiciele włoskiej elity umysłowej, mamy jednak zbyt mało danych, żeby sprecyzować jego postać.

6. De monarchia.

• kolejny traktat, ponownie napisany w języku łacińskim, zajmuje ważne miejsce w literaturze politycznej XIV wieku,
• jego zasadniczym tematem jest rola cesarstwa i papiestwa w dziejach świata, zwłaszcza najnowszych,
• Dante zwraca uwagę na specyfikę wzajemnych stosunków cesarza i papieża; argumentami traktatu posługiwano się w sporach pomiędzy kuralistami i antykurialistami,
• traktat został napisany w 1312 roku, w okresie podbojów Henryka VII, składa się z trzech ksiąg,
• pierwsza księga – przytacza logiczne argumenty, zapożyczone od Arystotelesa, za punkt wyjścia Dante przyjmuje jako aksjomat, to że zasadniczym celem ludzkości jest osiągnięcie szczęścia i jedności, co wymaga rządów jednego władcy, będącego najwyższym i bezstronnym autorytetem,
• w księdze drugiej – stara się udowodnić, że ideał jedności został zrealizowany przez rzymskie imperium, a panowanie Rzymu nad światem było zgodne z wolą Boga,
• w księdze trzeciej – dowodzi, że władza cesarska i papieska są równorzędne i niezależne od siebie, władza świecka zawdzięcza istnienie Bogu, a nie Kościołowi, autor zajmuje się także słynną donacją Konstantyna – fałszywym dokumentem, który był podstawą roszczeń Rzymu w zakresie świeckiej władzy; Dante starał się udowodnić, że cesarz działał wbrew prawu, gdyż imperium nie było jego własnością; cesarz jest winien papieżowi jedynie szacunek,
• w traktacie Dante najchętniej powołuje się na starożytną filozofię, myśl historyczną (Liwiusz, Wergiliusz) i prawniczą (Cyceron), niewiele miejsca zajmują filozofowie średniowieczni,
• koncepcja Dantego była utopią, czymś niemożliwym do zrealizowania, ponadto Dante uzależnia od rozwoju kultury szczęście jednostki, twierdzi także, że władza świecka i duchowna mają inny zakres uprawnień: tak pierwsza zapewnia pokój i doczesny dobrobyt, Kościół natomiast zapewnia cel nadprzyrodzony – zbawienie,
• w traktacie pojawia się wyraźna tendencja do laicyzacji życia publicznego, dość szeroko wyrażana w XIII wieku.

7. Pomniejsze utwory łacińskie: Epistolae, Eclogae, Questio de aqua et terra, Il Fiore.

• pomniejsze utwory Dantego stanowią cenne uzupełnienie skąpych wiadomości o życiu poety oraz jego zainteresowaniach naukowych,
• Listy (Epistolae): • Dantemu należy przypisać autorstwo 10, maksymalnie 13 listów (jeśli uwzględnić trzy listy napisane przez Dantego w imieniu hrabiny Battifole adresowane do cesarzowej Małgorzaty, • Pod względem formy listy zachowują zależność od reguł ars dictandi, często spotykamy zwroty zapożyczone z liturgii, • Listy potwierdzają umiłowanie Dantego do sprawiedliwości i pokoju (wspomniane wyżej listy do kardynałów, list do Florentczyków), • Tematy listów: tęsknota za Florencją, miłość do nieznanej kobiety, trudy finansowe i materialne, kwestie polityczne. -Sielanki (Eclogae):

• Odnoszą się do ostatnich lat życia poety, spędzonych w Rawennie, • Jest to wymiana korespondencji między Dantem a Giovannim del Virgilinio, retorem i literatem bolońskim, • Eklogi I i III – są autorstwa Virgilina, II i IV – Dantego, • Giovanni proponował poecie przeniesienie się do Bolonii, ten jednak odmówił.

• Questio da aqua et terra:

• Przez długi czas uważano, że jest to apokryf przypisywany Dantemu przez zakonnika Moncetti, który wydał traktat w w 1508 roku, rzekomo na podstawie rękopisu Dantego, • Wielu wybitnych dantologów uważało, że była to forma reklamy dziełka stworzonego przez Moncettiego, • Odnaleziono jednak wzmianki z tego traktatu w niewydanych rękopisach Dantego.

• Il Flore: • Jest to utwór z XIII w., jego autorem jest Ser Durante (rozszerzona wersja imienia Dante), • Tekst stanowi parafrazę francuskiego Romansu o róży, • Większość dantologów nie wiązała dziełka z osobą Dantego, lecz od pewnego czasu to się zmieniło, • Badacze opierają się na badaniach języka poematu, wykazującego cechy florenckie, • Il Flore byłoby antytezą Vita nuova i Boskiej Komedii oraz świadectwem kryzysu moralnego poety, zamiast miłości subtelnej zawiera uczucia frywolne, sarkastyczne, zaprawione zmysłowością.

8. Boska Komedia.

8.1. Myśl przewodnia:

• punktem wyjścia dla BK jest ostatn