Terroryzm samobójczy, który w nowoczesnej formie narodził się na początku lat 80. w Libanie, w ciągu ponad ćwierćwiecza rozprzestrzenił się na inne regiony i kontynenty, znajdując swoją dotychczasową kulminację – pod względem liczby ofiar – w atakach z 2001 r. Zanim przejdziemy do analizy mechanizmów psychologicznych tego zjawiska należy je zdefiniować. Pojęcie terroryzm samobójczy stosowane jest w wąskim rozumieniu, m.in. przez Marthę Crenshaw, przyjmującej, że zjawisko to oznacza akty terroryzmu, w których śmierć sprawcy jest koniecznym warunkiem ich przeprowadzenia . Terrorystyczny atak samobójczy to, zgodnie z definicją Yorama Schweitzera, politycznie motywowany akt przemocy popełniany przez samoświadomą jednostkę (lub jednostki), która aktywnie i z premedytacją powoduje własną śmierć z zamiarem zniszczenia określonego celu. Śmierć sprawcy jest przy tym koniecznym warunkiem powodzenia jego misji . Adekwatne są także definicje Boaza Ganora, piszącego o metodzie operacyjnej, w której sam akt jest uzależniony od śmierci sprawcy, oraz Rohana Gunaratny, definiującego go jako poświęcenie własnego życia w akcie zniszczenia lub próbie zniszczenia danego obiektu, aby przyspieszyć osiągnięcie celu politycznego. Psychologicznie i fizycznie wyszkolony terrorysta dąży do własnej śmierci jednoczesnej ze zniszczeniem wrogiego celu . Definicje te pokazują, że akty terroryzmu samobójczego zakładają, iż śmierć sprawcy jest koniecznością, a nie efektem ubocznym czy skutkiem danego zamachu. Terroryzm samobójczy implikuje rzeczywiste samobójstwo, nie zaś śmierć będącą wynikiem stawianego siłom bezpieczeństwa oporu czy nieopuszczenia na czas strefy rażenia. Akcje o wysokim lub bardzo wysokim stopniu ryzyka dla sprawcy/sprawców, jakkolwiek bywają określane jako akcje samobójcze, nie są traktowane jako akty terroryzmu samobójczego, nawet gdy sami terroryści tak je postrzegają. Jako ataki samobójcze nie kwalifikują się też operacje, w których trakcie terroryści przygotowani są do zdetonowania rozmieszczonych na ciele lub w pomieszczeniu ładunków wybuchowych, na wypadek gdyby operacja przebiegała nie po ich myśli. Dany atak możemy określić jako samobójczy jedynie wówczas, gdy terrorysta zdaje sobie sprawę, że zamach nie będzie miał miejsca, jeśli on sam nie zginie podczas jego przeprowadzenia . Ataki samobójcze uważane są za wyjątkowo skuteczną broń w arsenale terrorystycznym. Nie tylko są szczególnie zabójcze (np. w czasie pierwszej intifady stanowiły one mniej niż 1% wszystkich ataków, powodując ponad 50% ofiar), ale uważane za wyjątkowo efektywne oraz skuteczne taktycznie i strategicznie – dzięki atakom samobójczym doprowadzono m.in. do wycofania się Zachodu z Libanu oraz załamania się izraelsko – palestyńskiego procesu pokojowego. Zamachy tego typu stanowią efekt końcowy długiego łańcucha wydarzeń: poprzedza je co najmniej 6 działań/operacji: wybór celu, zbieranie informacji rekrutacja, szkolenie fizyczne i psychologiczne, przygotowanie materiałów wybuchów oraz transport do strefy ataku . Teorie samobójstwa a terroryzm samobójczy Zdaniem Ariela Merariego, dostępne dane wskazują, że do wyjaśniania terroryzmu samobójczego nie są użyteczne ani koncepcje osobistej traumy jako czynnika motywującego, ani koncepcje psychopatologii. Nie ma też sensu rozpatrywać tych ataków przez pryzmat indywidualnych skłonności samobójczych. Bowiem nie odnotowano żadnego z przyjętych w psychologii zwiększonych czynników ryzyka samobójczego, takich jak zaburzenia afektywne ze szczególnym uwzględnieniem depresji, nadużywanie alkoholu, narkotyków lub leków, wcześniejsze próby samobójcze. Teorie psychologiczne samobójstwa nie wydają się dobrze opisywać ataków samobójczych. Na przykład teorie psychodynamiczne postrzegają samobójstwo jako formę autoagresji, rezultat „nieświadomej identyfikacji jaźni z inną osobą, która jest zarówno kochana, jak i nienawidzona. Dlatego staje się możliwe traktowanie siebie lub jakiejś części siebie […] jako obcego i jako wroga”. Nie istnieją żadne dowody na to, że tego typu mechanizm wyjaśnia ataki samobójcze, nie można w ten sposób również wyjaśnić koncentracji zjawiska na pewnych obszarach i w kontekście niektórych tylko konfliktów politycznych. Inne teorie psychologiczne, które kładą nacisk na czynnik desperacji postrzegają samobójstwo jako najlepszą metodę zakończenia nieznośnego bólu wewnętrznego generowanego przez frustrację. Dominujące ma tu być poczucie bezradności i braku nadziei. Również tego typu cech nie wykryto u terrorystów samobójców. Oczywiście jest możliwe, iż frustracja w tych wypadkach ma charakter społeczny, nie indywidualny. Badania nad samobójstwami wykazują jednak, że w okresach tego typu presji społecznej (wojna, okupacja) wskaźnik samobójstw raczej się obniża, niż rośnie. W wypadku najlepiej zbadanego kontekstu palestyńskiego u poszczególnych zamachowców nie odnotowano poczucia frustracji, zmęczenia życiem, bezradności i braku nadziei. Ataki stanowiły raczej projekcję siły niż wyraz bezradności, będąc wyrazem woli walki, a nie ucieczki . Na gruncie badań socjologicznych najbardziej adekwatną do omawianego fenomenu koncepcją wydawać by się mogła klasyczna typologia Emila Durkheima, który wyróżnił trzy rodzaje samobójstw:

1. Egoistyczne (porzucenie życia pod wpływem traumy lub choroby, akt „prywatny”). Specjalną kategorię stanowi tu samobójstwo anomiczne, występujące na skutek utraty/zerwania więzi społecznych oraz izolacji.
2. Fatalistyczne (samobójstwo na skutek presji, „pakty samobójcze” w izolowanych grupach, presja jest tak silna i wszechogarniająca, że jednostka w zasadzie nie ma wyboru).
3. Altruistyczne (wynik bardzo mocnej integracji ze wspólnotą i jej wartościami, często akt publiczny, o „opcjonalnym samobójstwie altruistycznym” mówimy, gdy akt samobójczy traktowany jest jak wyróżniający przejaw cnoty, nie zaś obowiązku wymuszonego przez społeczność). Większość indywidualnych samobójstw to samobójstwa egoistyczne. Samobójstwa zbiorowe w sektach religijnych to typowe samobójstwa fatalistyczne. Terrorystyczne zamachy samobójcze to najczęściej opcjonalne samobójstwa altruistyczne, rzadziej noszące znamiona samobójstw fatalistycznych, bardzo rzadko egoistycznych. Różnice między typami samobójstw obrazuje tabela 2.

Tab. 2 Rodzaje samobójstwa Egoistyczne Altruistyczne Fatalistyczne Relacja jednostki ze społeczeństwem Izolacja Integracja Separacja Relacja jednostki z małymi grupami Izolacja Partycypacja Immersja Pogląd społeczeństwa na akt Nieakceptowane Wychwalane Nieakceptowane Okoliczności samobójstwa Prywatne, samotne Publiczne, samotne lub grupowe W izolacji, kolektywne Motyw Ucieczka od osobistego cierpienia Promocja wspólnego dobra Konformizm grupowy Przykład „Zwyczajne” samobójstwo Terroryzm samobójczy Samobójstwo sekciarskie Źródło: Bolechów B., Terroryzm. Aktorzy, statyści, widownie, Warszawa 2010, s. 173. Użyteczność teorii opcjonalnego samobójstwa altruistycznego w omawianym kontekście jest jednak z kilku powodów poddawana w wątpliwość przez niektórych badaczy. Durkheim zajmował się społeczeństwem, nie jednostkami. Badał różnice w poziomach samobójstw poprzez pryzmat różnic w cechach społeczeństw – np. samobójstw altruistyczne mają charakteryzować społeczeństwa wysoko zintegrowane/spójne, które wywierają silną presję na swych członków. Tymczasem terroryzm samobójczy zdarza się w bardzo różnych społeczeństwach i społecznościach. Można tu sięgnąć po zasady dynamiki grupowej i argumentować, że czynnikiem decydującym nie jest duża grupa społeczna, lecz mikrospołeczeństwo grupy terrorystycznej, które generuje postawy samopoświęcenia, jak w teorii Durkheima. Struktury terrorystyczne są wysoce rygorystyczne i spójne, wytwarzają własne reguły i normy. W zasadzie jednak nie ma dowodów, że skłonność do stosowania terroryzmu samobójczego przez daną grupę jest wprost proporcjonalna do jej poziomu zdyscyplinowania i spójności wewnętrznej. Mimo rozpowszechniania się tej formy działania, nadal jedynie mniejszość grup terrorystycznych stosuje takie ataki . Jakie korzyści płyną z takiego czynu? Walter Laqueur określił ironicznie poświęcenie islamskich terrorystów samobójców jako męczeństwo w wersji de lux. Boaz Ganor wylicza trzy rodzaje korzyści, jakie spodziewa się odnieść palestyński terrorysta samobójca: • osobisty image (terrorysta postrzegany jest w swej społeczności jako religijny męczennik, bohater i patriota); • osobiste korzyści (wieczne życie w raju, możliwość ujrzenia oblicza Boga, towarzystwo 72 hurys); • korzyści dla rodziny (polepszenie jej socjalnego i materialnego statusu oraz obietnica życia wiecznego dla 70 wybranych krewnych zamachowca). Palestyńscy terroryści samobójcy mogą liczyć na wsparcie materialne, jakie zostanie udzielone ich rodzinom po dokonaniu zamachu. Nie należy jednak sądzić, że stanowi ono główny czynnik motywacyjny. W istocie badania nad palestyńskimi terrorystami samobójcami wykazały, iż ubóstwo nie ma znaczącego wpływu na ich decyzje – istotniejsze w kontekście poparcia dla terroryzmu i ewentualnej gotowości czynnego zaangażowania okazuje się być subiektywne poczucie zubożenia i utraty perspektyw, odczuwane przez wykształconych Palestyńczyków pozbawionych możliwości znalezienia zatrudnienia . Czynniki kulturowe w oczywisty sposób wpływają na decyzję o zastosowaniu zamachów samobójczych, perspektywy ich skuteczności oraz możliwości rekrutacyjne grup terrorystycznych. Wielu specjalistów dowodzi, że niektóre społeczności wytworzyły specyficzną kulturę afirmacji śmierci. Na przykład zdaniem libańskiego socjologa Wajiego Kosraniego, który w latach 80. pisał o szyickiej działalności zbrojnej w Libanie, kultura islamska wytworzyła psychologiczną atmosferę woli walki i poświęcenia własnego życia. Wśród libańskich nastolatków można dostrzec permanentną wolę śmierci dla dobra grupy społecznej. Szyiccy zamachowcy samobójcy czerpią z charakterystycznej dla tego odłamu islamu tradycji męczeńskiej śmierci. Jak stwierdził jeden z członków Hezbollahu (wykształcony w USA inżynier budownictwa), patrzycie na to wszystko przez pryzmat waszej zachodniej mentalności. Uważacie tego rodzaju czyny za nieusprawiedliwione. My z drugiej strony, traktujemy je jako jeszcze jeden środek prowadzenia walki oraz jako ten, który pozostaje w zgodzie z naszą tradycja i religią. […] My dysponujemy tylko tym, co najpotrzebniejsze, ale nie martwi nas to zbytnio, gdyż zawsze jesteśmy w stanie poświęcić siebie, gdy wystąpi taka potrzeba. Członkini powiązanego z Hezbollahem Stowarzyszenia Kobiet ujęta tę kwestię w następujący sposób: W naszej wierze męczennik to człowiek, który osiągnął szczyt swojego człowieczeństwa. Wierzymy, że poprzez swoją śmierć przenosi się on do wiecznego, szczęśliwego świata. Ajatollah Chomeini mówił z kolei o składaniu ofiary z własnego męczeństwa oraz że to męczennicy stanowią o historii. Podobne, niezwykle żarliwe oświadczenia można usłyszeć na kasetach VHS pozostawianych przez wielu zamachowców, a także w wywiadach z przyszłymi terrorystami samobójcami. Martha Crenshaw upatruje atrakcyjności terroryzmu samobójczego – abstrahując od jego czysto instrumentalnej wartości – w swoistym zespoleniu dwóch ważnych elementów. Potęga bomby połączona zostaje z potęgą męczeństwa. Samopoświęcenie staje się sposobem legitymizacji Sprawy, inspiruje naśladowców i zawiera obietnicę osobistej chwały. Koncepcja samopoświęcenia jest zakorzeniona kulturowo […] jednak nie jest wyłączna dla żadnej konkretnej kultury . Współczesne społeczeństwo palestyńskie, podobnie jak społeczność libańskich szyitów niewątpliwie charakteryzuje się wysokim stopniem akceptacji ataków samobójczych. Zamachowcy uważają się za bohaterów i są za takich uważani. Urządza się na ich cześć przyjęcia, ich rodziny są z reguły dumne z ich czynów, opiewa się ich w mediach, szkołach, meczetach i na ulicach . Same zamachy samobójcze wywierają bardzo istotny wpływ na oblicze palestyńskiej kultury i palestyńskiego społeczeństwa oraz na oblicze konfliktu izraelsko – palestyńskiego. Przemoc nie jest przy tym postrzegana jako działalność antyspołeczna, lecz przeciwnie jako zachowanie zwiększające i zabezpieczające społeczną spójność. Badania stosunku Palestyńczyków do terroryzmu, w tym również samobójczego, wskazują na to, że siła i zakres owego wsparcia są uzależnione w znacznej mierze od odczuwanej przez tę społeczność intensywności zagrożenia ze strony Izraelczyków i Izraela i wahały się w zależności od losów procesu pokojowego. Badania dotyczące poziomu poparcia ataków samobójczych wśród Palestyńczyków wykazały także, iż generalnie wsparcie to jest wprost proporcjonalne do poziomu wykształcenia oraz odwrotnie proporcjonalne do wieku. Warto w tym miejscu zauważyć, że w populacjach, w których wyłania się terroryzm samobójczy, można często odnotować wysoki udział dzieci i młodzieży . Badania z ostatnich lat wykazują, że po pierwsze, gwałtownie wzrosła liczba zamachów i kampanii terroryzmu samobójczego. Po drugie, widoczna stała się ogromna przewaga ilościowa stosujących ten typ terroryzmu grup religijnych (konkretnie islamskich) nad grupami świeckimi. Ponad 80% wszystkich zamachów samobójczych wydarzyło się po atakach z 11 września – z 35 stosujących je grup aż 31 było religijnymi grupami islamskimi . Zdaniem Scotta Atrana, szerokim celem i kontekstem społecznym ataków samobójczych może być pragnienie zwiększenia poparcia grupy referencyjnej przez struktury organizujące takie zamachy. Na przykład ataki Hamasu doprowadziły do ponownej okupacji terytoriów palestyńskich przez Izrael w czasie drugiej intifady (a nie do wycofania się),jednak Hamas uzyskał dzięki nim zwiększone poparcie, przydatne w kontekście rywalizacji wewnętrznej z Fatahem. Na podobnej zasadzie ataki z 11 września doprowadziły do zwiększonej, a nie zmniejszonej skali okupacji terytoriów islamskich . Na zakończenie omawianego zjawiska warto odnieść się do dwóch kategorii: diaspory oraz sieci społecznej. Wspomniane już badania wykazały, że znaczna większość znanych zwolenników dżihadu salafickiego żyje obecnie w diasporach, tworząc zdecentralizowane sieci społeczne oparte w większej mierze na więziach przyjacielskich, a mniejszej (relacja ok. 70 do 20%) na więziach rodzinnych. Ważnym źródłem inspiracji dla tych wyobcowanych młodych ludzi poszukujących ścisłych więzi społecznych na „obcym” kulturowo obszarze jest Internet, coraz chętniej wykorzystywany przez salafitów – dżihadystów. Dzięki Internetowi sieci salafickie funkcjonują w przestrzeni globalnej, nie będąc już dłużej związane z konkretnym terytorium czy konfliktem. Sytuacja ta będzie najprawdopodobniej współkształtować w znacznej mierze przyszłość terroryzmu. samobójczego . Wykres 3 Średnia roczna liczba zamachów samobójczych w poszczególnych dekadach

Źródło: Bolechów B., Terroryzm. Aktorzy, statyści, widownie, Warszawa 2010, s. 181.