Gerhard Lohfink, Rozumieć Biblię. Wprowadzenie do krytyki form literackich, przeł. Bogusław Widła, Warszawa 1987.

WSTĘP

• dziecko pyta matkę o niebo, może zapytać o Zwiastowanie.

I. Stałe formy w życiu codziennym i w literaturze.

1. List do cioci Pauliny.

• list Marka Tulliusza Cicero do Kwintusa, w listach antycznych często brak miejscowości i daty (jeśli już jest, to na końcu), stała formuła: „Cicero pozdrawia swego brata Kwintusa” lub: „Ga-jus do Tytusa”, brak podpisu, tylko „Vale! – Bądź zdrów!”.

2. Przepis kulinarny starego Katona.

• w dziele „O gospodarstwie wiejskim” zawarł przepis na sernik, zwięzłość, forma przepisów nie zmieniła się przez wieki.

3. Nekrologi.

• współczesny Jana Kowalskiego i z 1651 r. Marii Bülgin z Detwang.
• na nekrologu XVI-wiecznym: nazwisko zmarłej, krótka charakterystyka, wiek, data śmierci i jej charakterystyka (śmierci), życzenie, by dusza zmarłej dostąpiła zbawienia.
• autor stwierdza, że forma nekrologu przez wieki też nie uległa zmianie.

4. Kazanie.

• uroczyste rozpoczęcie kazania.

5. Rozmowy po pracy.

• rozmowy po wyjściu z biura.

6. Powitanie na pustyni arabskiej.

• na pytanie „co nowego?” opowiada się same dobre rzeczy.

7. Od wiersza do powieści.

II. Co to jest krytyka form?

• odkrywanie i opisywanie stałych form określonego rodzaju w życiu codziennym, w literaturze, słowie, piśmie, przedstawianie zamiaru słownego tych form i ich kontekstu życiowego (Sitz im Leben).

1. Odkrywanie stałych form.

• prognoza pogody.
• objawienia biblijne.
• 1930 r. Andre Jolles „Einfache Formen” – legenda, saga, przysłowie, bajka.

2. Opisywanie stałych form.

• określone zwroty – rozpoznajemy gatunek (list, nekrolog) – styl gatunkowy określonej formy.
• trzeba zbadać, czy odnośna forma rozpoczyna się od typowych, stale występujących elemen-tów formalnych (miejsce, data, zwrot do adresata, itp.).

3. Pojęcie intencji wypowiedzi.

• „Jak leci?” „Dobrze” – zawarcie / umocnienie komunikacji.
• w dziejach Kościoła – wiele zamieszania i cierpienia z powodu niewłaściwego określenia ga-tunków i form. Biblijne teksty nastawione na przepowiadanie brano za informacje, teksty no-wotestamentalne zmierzające do napomnienia uważano za przepisy prawne.

4. Tak zwany kontekst życiowy (Sitz im Leben).

• Herman Gunkel wprowadził krytykę form jako metodę do biblistyki nowożytnej.
• Sitz im Leben – siedlisko życiowe, uwarunkowanie miejsca i czasu, środowisko życiowe, kontekst życiowy.
• hymn ma swój kontekst w kulcie świątynnym.
• Martin Dibelius – twórca nowotestamentalnej krytyki form, reprezentował pogląd, że teksty (takie jak o zachowywaniu postów Mk 2, 18-20), zanim wprowadzono do Ewangelii, były prze-kazywane ustnie jako przykłady kaznodziejskie. Formę zwięzłego dydaktycznego opowiada-nia, zawierającego w punkcie centralnym słowa Jezusa, nazywa on „paradygmatem” (opo-wiadanie służące jako przykład).
• niemal wszystkie teksty starotestamentalne, kiedy posługujemy się nim dzisiaj, mają nowy kontekst życiowy. Bowiem przeminęły instytucje Izraela niegdyś z nimi związane.
• saga, dramat, bajka, pieśń miłosna.
• pieśń pogrzebowa:
• 2 Sn 1, 19-27 Dawid śpiewa nad Saulem i Jonatanem.
• pieśń pogrzebowa staje się pieśnią satyryczną – Iz 14, 4-21, śpiewa o śmierci obcego im-peratora za jego życia – przykład świadomej zmiany kontekstu życiowego określonej for-my.
• studenci portugalscy puścili w obieg ulotkę z prowokacyjną wypowiedzią na temat Jezusa.
• określenie samej tylko formy nie wystarcza w krytyce form. Należy określić także funkcję da-nej formy i jej aktualny kontekst życiowy. Forma może być użyta w zupełnie innym celu, dla-tego że może być ona przedmiotem manipulacji, może otrzymać całkowicie nową funkcję i zupełnie nowy kontekst życiowy.

III. Stałe formy w Biblii.

1. Wielość gatunków i form biblijnych.

• większość książek zawiera zawsze (bez wyjątków) tylko jeden gatunek literacki.
• w Biblii znajdują się teksty z różnych stuleci i różnych autorów, należące do najróżniejszych gatunków: Ewangelie, listy, zbiory listów, księgi prorockie, pisma apokaliptyczne, pisma dyda-ktyczne, księgi mądrościowe, śpiewnik, księgi historyczne. Wielkie gatunki obejmują gatunki pomniejsze: relacja historyczna, saga, mit, bajka, baśń, paradygmat, kazanie, napomnienie, wyznanie, opowiadanie dydaktyczne, przypowieść, parabolę, alegorię, sentencję proroka, sentencję prawniczą, sentencję mąrościową, przysłowie, zagadkę, mowę, wykład, spis, mod-litwę, pieśń.
• stara Biblia Eckera (do 1957 r. służyła Niemcom do nauki religii i katechizm) – księgi dydakty-czne i prorockie na plan dalszy, w ogólnym spisie dziejów są fragmenty nie znajdujące się w Biblii (św. Paweł po uwolnieniu na Wschód).

2. Owieczka biedaka.

• przypowieść o siewcy MK 4, 3-9.
• przypowieści opowiadają o wydarzeniach typowych i codziennych lub jednorazowych i niezwykłych (parabole), np. o synu marnotrawnym, roztropnym rządcy, owieczce biedaka.
• są przypowieści, które można rozpoznać jako przypowieści już po wstępie lub po typie ich tre-ści, oraz takie, które ukrywają z początku swój gatunek, posługują się świadomie formą relacji i można je zindentyfikować jako przypowieści dopiero na podstawie sytuacji i okoliczności to-warzyszących.
• przypowieści biblijne mówią o faktach rzeczywistych, ale nie w sposób historyczny, lecz obra-zowy.

3. Jonasz i jego Bóg.

• opowiadanie dydaktyczne ma na celu pouczenie, autor posługuje się typizacją.
• księga kończy się pytaniem, na które słuchacz / czytelnik sam musi odpowiedzieć: „czy słusz-nie się oburzasz?” (dotyczy jednostki).

4. Saga o ofiarowaniu Izaaka.

• staratestamentalista Gerhard von Rad nazywa księgę Rodzaju „najdoskonalszą pod wzglę-dem formy i najbardziej treściwą ze wszystkich”.
• opowiadanie poucza i przedstawia autentyczną historię.
• prawdziwe opowiadanie przekazywane początkowo ustnie.
• fragment historii rodzinnej.
• saga – tekst, który zmierza do ukazania historii narodu za pomocą historii jednostki i jej rodzi-ny, który odzwierciedla wielorakie doświadczenia całego narodu, który zanim został spisany, przekazywany był ustnie.

5. Bunt Absaloma.

• opowiadanie historyczne.
• historia sukcesji tronu Dawida – wtórnie kanoniczna.
• opowiadanie obszerne, większa liczba osób, konkretne szczegóły, brak typizacji, historia do-czesna.
• prawdziwa historia z całym splotem jej jednostkowych bohaterów, grup i sił społecznych z jej „nielogicznością”; z tym wszystkim, co w niej przypadkowe.
• historyk rzymski Salustiusz „Sprzysiężenie Katyliny”.
• klasyczne opowiadanie musi wciąż poddawać rzeczywistość stylizacji, musi wiele opuszczać, upraszczać. Zezwala pośrednio na wyrażenie opinii autora. Nie podaje źródeł, koloryt, życie, dramatyzm, poglądowość, potrafi zaabsorbować i skłonić do myślenia.

6. Kronika dworska i dziennik podróży.

• spis (królów, podbitych miast, przodków), dziennik, rocznik / annał.
• kronika prywatna: na małej przestrzeni duża liczba rzeczowo uszeregowanych faktów, wy-mienione są fakty niezależne od siebie, pozbawione ewentualnej przydatności dla wątku epi-ckiego.
• dziennik – podróże Pawła.

7. Aresztowanie Jezusa.

• opowiadanie historyczne poddaje interpretacji ówczesne zdarzenia, logicznie porządkuje po-jedyncze fakty, tym samym je interpretując, nie cofa się przed włożeniem w usta Jezusa słów naświetlających i interpretujących historyczne zdarzenie.
• komentarz i interpretacja mogą uwydatnić głębię historii, jej tajemnicę i wewnętrzny sens.

8. Zwiastowanie narodzin Jezusa.

• schemat zwiastowania:
• pojawienie się istoty niebiańskiej.
• zapowiedź narodzin syna.
• określenie jego imienia.
• objawienie jego przyszłości – sens główny.
• schemat powołania:
• Bóg wypowiada słowa powołania – sens główny.
• powołany wyraża wątpliwości.
• Bóg rozprasza te wątpliwości, udzielając odpowiednich wyjaśnień.
• na potwierdzenie wyjaśnień Bóg daje znak.
• punkt kulminacyjny (główny sens).
• opowiadanie chrystologiczne, opowiadanie-wyznanie.

9. Mowa objawiająca.

• gatunki, które nie opowiadają o wydarzeniach, lecz odtwarzają słowa i mowy.
• samoprezentacja i obietnica Jezusa u Jana.
• schematy kaznodziejskie.
• paralelizm obietnicy i groźby
• mowa objawiająca Odkupiciela – stanowi późniejszą kompozycję pojedynczych wypowiedzi, pierwotnie istniejących oddzielnie. Poszczególne wypowiedzi należą do różnych gatunków: wypowiedź prorocka, przepowiednia, przypowieść.
• mowa prorocka – dominuje w trzech pierwszych Ewangeliach.
• Ewangelia św. Jana – własna tematyka, własny styl, kompozycja wczesnochrześcijańskiego teologa, rozwija obraz.

10. Słowa o rozwodzie.

• sama krytyka form i gatunków nigdy nie może rozstrzygać problemów historycznych, ma ona pomóc odczytać cel i intencję danego tekstu.
• Jezus stawia kobietę i mężczyznę na równi (partnerstwo).
• język prawniczy.
• oddalenie żony to cudzołóstwo, które zaczyna się od pierwszego pożądliwego spojrzenia.
• prowokacja do realizacji prawdziwej woli Bożej.

„Pieta” z Muzeum Niemieckiego w Nürnbergu (pocz. XV w.) i „Pieta” artysty współczesnego – Maxa Waltera, Vasbühl. podziękowanie dla Maxa Waltera za godziny spędzone przed dziełami sztuki.

IV. Jak odczytywać formy biblijne?

• Reinhold Schreider „Ukryty dzień” – Biblii nie można czytać jak ćwiczeń św. Ignacego. Można ją tylko wprowadzić w czyn.
• Ćwiczenia I, II, III:
• formę danego opisu określa zawsze jego cel.
• listy Pawłowe – zakończone wystylizowanym błogosławieństwem.
• opisując stałą formę językową trzeba uwzględnić jej główną intencję: informacja, opis, po-lecenie, zakaz, wyznanie, napomnienie, wezwanie, ogłoszenie.
• wiele gatunków świata starożytnego miało swój kontekst życiowy w instytucjach społecz-nych.