Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida, przeł. Tadeusz Karyłowski, oprac. Stanisław Stabryła, wyd. 3 zm., BN II 29, 1980.

WSTĘP I. Wergiliusz i jego czasy.

1. Republika rzymska od początku I w. p.n.e. do pryncypatu Augusta.

• nowy porządek społeczny.
• ostra walka między popularami a optymatami.
• reformy Grakchów.
• reforma wojskowa Mariusza.
• wojna Mariusza i Sulli.
• I triumvirat.
• ustawy agrarne Cezara.
• wojna domowa Cezara i Pompejusza.
• zamordowanie Cezara w 44 r.
• II triumvirat.
• wojna domowa Antoniusza i Oktawiana.
• Oktawian jedynowładcą, „princeps senatus”, „Augustus”.

2. Ogólne cechy rozwoju kultury rzymskiej w epoce schyłku republiki.

• wstrząsy polityczne nie zahamowały rozwoju kultury i sztuki.
• tradycje italsko-rzymskie oraz hellenistyczne.
• mówcy: Cyceron, Kwintus Hortensjusz Hortalus, Gajusz Juliusz Cezar, Marek Juniusz Brutus.
• historyk Gajusz Sallustiusz Krispus, prace naukowe: Marek Terencjusz Warron.
• Lukrecjusz, Waleriusz Katullus.
• najwybitniejsi: Wergiliusz i Horacy.
• rozwój architektury.

3. Sytuacja literatury rzymskiej w czasach Wergiliusza.

• w utworach odgłosy walk.
• akcenty ugodowości.
• uformował się mecenat literacki: Mecenas, Azyniusz Pollion, Waleriusz Messala.
• poezja narzędziem propagandy.
• „moda” na pisanie wierszy.
• Wergiliusz, Horacy, Gallus, Lucjusz Wariusz Rufus, Propercjusz, Tibullus, Owidiusz.
• gatunki: elegia, liryka, sielanka, epopeja, satyra, poemat dydaktyczny, list poetycki; zastój w dramacie.
• wymowa straciła na znaczeniu; obumarcie publicystyki, historiografia – idealizacja odległej przeszłości.

4. Życie Wergiliusza: dzieciństwo, młodość i pierwsze próby poetyckie.

• ur. 15,10,70 we wsi Andes, niedaleko Mantuy, ojciec garncarzem lub posłańcem.
• rodzice zamożni – nauka w Kremonie.
• po 55 r. do Mediolanu, ok. 52 r. w Rzymie, pierwsze próby poetyckie, przyjaźń z neoterykami.
• młodzieńcze próby poetyckie – „Appendix Vergiliana” („Dodatek do Wergiliusza”) – prawdo-podobnie część oryginalnych, ale to zbiór utworów różnych poetów.

5. Dzieła wieku dojrzałego: „Bukoliki” i „Georgiki”.

• wywłaszczenie majątku rodzinnego 42/41, odzyskanie dzięki Polionowi.
• „Bukoliki” – poezja o tematyce wiejsko-pasterskiej; 10 utworów, wpływ Teokryta, motywy ak-tualne (I, IX i IV); głęboka i niefałszowana miłość do ziemi, pasterstwa i prostego życia na wsi.
• „Georgiki” – 36-29 r., poemat typu dydaktycznego, wpływ Hezjoda („Prace i dni”), dzieła astronomicznego Aratosa (III w.), Nikandra z Kolofony (II, „Georgiki”), pism rolniczych Warro-na i Katona; wykład dotyczący poszczególnych dziedzin pracy na wsi, wyraz zaangażowania w aktualne sprawy narodu i dążeń ideowych poety oraz jego linii politycznych.

6. Ostatnie lata Wergiliusza: „Eneida”. Analiza treści.

• pisana w latach 29-19.
• podróż do Grecji, by pogłębić swoją wiedzę w zakresie kultury i filozofii, Oktawian August, spotkany w drodze, namówił Wergiliusza na powrót, poeta zmarł po wylądowaniu w Brundi-zjum 21,09,19, zwłoki wysłane do Neapolu, pogrzebany przy drodze do Puteali, tekst z grobo-wca: „Urodziłem się w Mantui, porwali mnie Kalabrowie, dziś więzi Partenope; opiewałem pa-stwiska, wieś, wodzów”.
• znaczny majątek, dzieło nie spalone, mimo prośby Wergiliusza, już w 17 r. ukazało się publi-cznie.
• treść poszczególnych ksiąg.

7. Miejsce Wergiliusza w literaturze rzymskiej.

• najwybitniejszy, obok Horacego, poeta epoki augustowskiej.

II. „Eneida” – narodowa epopeja rzymska.

1. Epika rzymska przed Wergiliuszem.

• grecka epika mitologiczna i rzymska epika historyczna.
• „Bellum Poenicum” Newiusza, III w.
• „Annales” Enniusza, II w.
• „Bellum Histricum” Hostiusza, k. II w.
• „Annales” Furiusza.
• „Bellum Sequanicum” Warrona Atacinusa, ok. poł. I w.
• „De rerum natura” Lukrecjusza.
• Lucjusz Wariusz Rufus, Rabiriusz, Albinowanus Pedon.
• zagrożenie dla poetów epoki augustowskiej – jawny panegiryzm w stosunku do Augusta.

2. Tendencje ideowe epoki i cele poematu Wergiliusza.

• dążenie do stworzenia w postaci Eneasza symbolu idealnego władcy.
• pozytywny stosunek do jedynowładztwa.
• naród rzymski nieśmiertelny, niezniszczalny, zasługuje na panowanie nad światem.
• stoicyzm, a nie epikureizm „Bukolik” i „Georgik”.

3. Patriotyzm i duma narodowa Wergiliusza.

• przedstawianie wielkości Rzymu – patriotyzm Wergiliusza i literacki odpowiednik linii politycz-nej Augusta.
• raczej nie szowinizm – sympatia dla Dydony, Ewandra i Pallasa.

4. związki „Eneidy” z rzeczywistością społeczno-polityczną Rzymu czasów Augusta.

• mimo osadzenia akcji w odległej, mitologicznej przeszłości, wyraźne powiązania z aktualną rzeczywistością społeczną i polityczną, np. przegląd dusz nienarodzonych jeszcze bohaterów Rzymu (VI), opis tarczy Eneasza (VIII).

III. Świat poetycki „Eneidy”.

1. Legenda o Eneaszu przed Wergiliuszem i w „Eneidzie”.

• w „Iliadzie” Homera: na równi z Hektorem (V), nazwany bogiem (XI), walka z Achillesem (XX).
• Stezychor z Sycylii (VI w.) – pierwsza wzmianka o osiedleniu się Trojan w Italii.
• grecki poeta Hellanikos z Lesbos (V w.) – Eneasz dotarł do Lacjum.
• Kefalon z Gergis (IV w.) – Rzym założony przez Romulusa, syna Eneasza.
• Timaios (III w.) i Newiusz – zarys legendy o Eneaszu.
• chaotyczna legenda o wędrówkach Eneasza – ogromna ilość nowych epizodów wprowadzo-nych przez Wergiliusza.

2. Światopogląd i idee religijne Wergiliusza.

• oscylowanie między epikureizmem a stoicyzmem.
• wskrzeszenie pierwotnej religii italskiej, mniej sympatii dla bóstw państwowych.

3. Hierarchia wartości etycznych w „Eneidzie”.

• najważniejsza miłość do najbliższych, ojczyzny i bogów (pietas).
• miłość rozumiana jako uczucie mężczyzny do kobiety nie mieściła się w pojęciu pietas.
• virtus w połączeniu z humanitas.

4. Miłość, przyjaźń, gniew i nienawiść.

• u Wergiliusza miłość to nie przemożna siła, która całkowicie pochłania mężczyznę.
• poza historią Dydony i Eneasza, bardzo blado pozostałe wątki erotyczne.
• gwałtowna i pełna poświęceń miłość Turnusa do Lawinii, piękny wizerunek miłość małżeń-skiej Andromachy.
• ważna przyjaźń.
• pozytywne uczucia zmieniają się w negatywne: u Dydony miłość w nienawiść, u Eneasza współczucie dla pokonanych w nienawiść i chęć mordu (Turnus).

5. Krajobraz i przyroda.

• jedynie tło, które ma uwypuklić prawdziwy sens pewnych zdarzeń.
• w porównaniu z Homerem stosunkowo mało opisów krajobrazu.

6. Eneasz – bohater poematu.

• ogólna bierność, marionetka w rękach bogów i Przeznaczenia.
• całe jego życie służy wypełnieniu posłannictwa.
• uległość wobec bogów, często niezgodna z poczuciem honoru osobistego.
• czułość i brak egoizmu w stosunku do rodziny i najbliższych.
• brak wyrazistych rysów indywidualnych.
• ideał Rzymianina.

7. Eneasz a inni bohaterowie.

• dwie grupy bohaterów: ci, którzy przyczyniają się do zrealizowania misji Eneasza, oraz ci, którzy utrudniają ją.
• sugestywny sposób przedstawienia Dydony i Turnusa, którzy przeciwstawiają się Przezna-czeniu, dlatego też giną.

8. Świat bogów i świat ludzi.

• inspiracja homerycka.
• konflikt Junony i Wenus.
• między boginiami Jowisz – mocodawca czy wykonawca przeznaczenia?
• mitologia italska.

9. Realizm i fantastyka świata poetyckiego „Eneidy”.

• szeroki, panoramiczny obraz świata + legendarny świat pierwotnych plemion italskich.
• realizm w przedstawianiu stosunków międzyludzkich i obyczajów społecznych wyparty przez idealizację.
• element fantastyczny: świat bogów + system znaków, wróżb, snów proroczych.

IV. Struktura poematu.

1. Koncepcja kompozycyjna: fuzja „Iliady” i „Odysei”.

• księgi I – VI – „Odyseja”, „pieśni klęski, nieszczęścia, cierpienia”, wojna jest źródłem wszel-kich nieszczęść ludzkich i gniewu bogów (tułaczka Odyseusza i Eneasza).
• księgi VII – XII – „Iliada”, „pieśni walki, żywotności i zwycięstwa”.

2. Dwie główne zasady kompozycji: jedność i symetria.

• ośrodkiem akcji i nośnikiem jej zasadniczych tendencji ideowych – Eneasz.
• jedność: męstwo Rzymian, rola przeznaczenia.
• struktura epizodyczna.

3. Fabuła i akcja.

• fabuła: 7 lat od zburzenia Troi do pokonania plemion italskich; właściwa akcja dzieje się w ostatnim roku tego siedmiolecia.
• celowość.
• metoda retardacji.

4. Narrator i narracja.

• dystans epicki między narratorem a światem przedstawionym – silniejsza obiektywizacja tego świata.
• koncepcja narratora o ograniczonej wszechwiedzy – wezwanie do Muzy.
• naoczność i plastyczność narracji.
• narracja oszczędna, skrócona.
• Wergiliusz zaznacza subiektywny stosunek do opowiadanych czy opisywanych spraw.
• żywość i przejrzystość opowiadania.

5. Język, styl i metrum poematu.

• poetycka łacina współczesności Wergiliusza.
• formy czy wyrażenia archaiczne, dążenie do maksymalnej „gęstości” znaczeniowej przy moż-liwie największej ekonomice słów.
• emfatyczność i sybiektywność stylu.
• silne zretoryzowanie.
• brak pompatyczności czy pedanterii.
• elastyczny heksametr.

6. Wzory literackie „Eneidy”.

• „Iliada” i „Odyseja”.
• epopeje cykliczne, tzw. nostoi (poematy o powrotach bohaterów spod Troi).
• „Argonautyka” Apolloniosa z Rodos.
• epika rzymska.

7. Oryginalność i artyzm „Eneidy”.

• nie rywalizacja ani naśladowanie poematów Homera.
• dramatyczność akcji i liryzm.
• wydoskonalenia kunsztu poetyckiego.
• dzieło niedokończone, pozbawione rewizji autorskiej, błędy, niekonsekwencje.

V. „Eneida” u współczesnych i potomnych.

1. Recepcja „Eneidy” w Rzymie.

• zainteresowanie już w okresie powstawania dzieła – Propercjusz, Tacyt.
• powodzenie i szybka kariera w szkołach rzymskich.
• cytaty z dzieła na ścianach domów i łaźni.
• wpływ na Owidiusza i Tytusa Liwiusza, satyryków i historyków.
• krytyka m.in. Agryppy.
• komentarze od II w., np. Serwiusza i Fulgencjusza.
• popularność w kręgach chrześcijańskich: podziw dla Wergiliusza wyrażony przez Augustyna.

2. Średniowiecze, Renesans i czasy nowożytne.

• ogromna liczba fantastycznych opowieści ludowych o Wergiliuszu, np. w „Gesta Romanorum”
• obecność dzieł Wergiliusza w szkołach.
• wpływ na „Boską komedię” Dantego, „Africa” Petrarki…
• z końcem XV w. uzupełnienia do „Eneidy”.
• oddziaływanie Wergiliusza i jego epopei słabnie w XIX w.
• wcześnie przekłady na języki narodowe: przed 1400 r. na gaelicki, XV w. francuski, hiszpań-ski, XVI w. niemiecki, angielski.
• XX w. prawdziwa powódź tłumaczeń, zarówno wierszowanych, jak i prozaicznych.

3. „Eneida” w Polsce.

• już w XV w. Grzegorz z Sanoka na Akademii Krakowskiej.
• zainteresowanie nieco słabnie w XVI w., ale wciąż autor szkolny.
• wpływ u Jana z Wiślicy, Marcina Bielskiego, Biernata z Lublina, Kopernika, Jana i Andrzeja Kochanowskich, Sarbiewskiego, Twardowskiego, poetów oświeceniowych i romantycznych.
• pod koniec XIX w. oddziaływanie Wergiliusza słabnie, Wyspiański, Jastrun.
• tłumaczenia:
• Andrzej Kochanowski, 13-zgłoskowcem.
• Jacek Idzi Przybylski, 1786-1787, druk 1811 r, 13-zgłoskowcem.
• Franciszek Wężyk, 1804-1827.
• ks. Tadeusz Karyłowski, druk 1824, 1950., 13-zgłoskowcem.
• prozaiczne Wandy Markowskiej, 1970.
• heksametryczny Ignacego Wieniewskiego, 1971.
• niekompletne przekłady: Stanisław Trembecki, Marcin Molski, Franciszek Ksawery Dmocho-wski, Euzebiusz Słowacki, Walenty Gurski…

4. Tradycja rękopiśmienna.

• rękopisy ze schyłku starożytności (IV – V w.), rękopisy z epoki tzw. odrodzenia karolińskiego (IX w.) oraz późniejsze rękopisy średniowieczne.

TEKST

• Księga I. rozpoczyna się od wstępnej ekspozycji zawierającej niejako zwięzły zarys treści utworu. Poeta zapowiada, że tematem jego dzieła będą przygody Eneasza, który - ścigany gniewem bogini Junony - od wybrzeży trojańskich zdążał po lądach i morzach do Italii, gdzie dowiózłszy ojczystych bogów po ciężkich walkach i trudach zbudował miasto, skąd wywodzą się późniejsi założyciele Rzymu. Kolejny czterowiersz stanowi prośbę do Muzy, aby przypom-niała poecie przyczyny, dla których królowa bogów Junona prześladuje Eneasza taką niena-wiścią. Dalej następuje epizod na temat umiłowanej przez Junonę Kartaginy i nienawiści bo-gini do Trojan. Właściwą akcję uruchamia Junona, która z oburzeniem spogląda na flotę Ene-asza zdążającą z Sycylii ku wybrzeżom Italii; bogini w zamian za obietnicę oddania za żonę bogu wiatrów, Eolowi, pięknej nimfy Deiopei nakłania go do rozpętania gwałtownej wichury i burzy, która rozproszy i zniszczy okręty Eneasza. Zrozpaczonemu bohaterowi trojańskiemu przychodzi z niespodziewaną pomocą bóg morza Neptun, który obrażony naruszaniem jego królestwa poskramia wiatry i pozwala okrętom trojańskim zawinąć do wybrzeży libijskich. Tymczasem Wenus, matka Eneasza, wyjednuje u Jowisza obietnicę, iż zgodnie z wolą przez-naczenia z pokolenia Eneasza narodzą się władcy Rzymu i sam cezar August. Jowisz chcąc okazać swą życzliwość dla Eneasza posyła Merkurego do Kartaginy, aby wyjednać rozbitkom życzliwe przyjęcie u Dydony, królowej kartagińskiej. Kiedy Eneasz wraz z wiernym druhem Achatesem udaje się na zwiady, spotyka drodze matkę, Wenus, przebraną za łowczynię; do-wiaduje się od niej o losach Dydony, o jej ucieczce z Tyru i założeniu Kartaginy. Królowa łas-kawie przyjmuje zarówno druhów Eneasza, jak i później jego samego. Podczas uczty, na któ-rą Dydona zaprasza Trojan, Eneasz na prośbę królowej opowiada koleje swoich dotychcza-sowych przygód.
• Księga II. zawiera opowieść Eneasza o zdobyciu i zburzeniu Troi. Grecy wyczerpani długolet-nią walką o Troję przygotowują podstęp z drewnianym koniem, w którego wnętrzu ukrywają się najdzielniejsi bohaterowie. Pomimo przestróg Laokoona Trojanie dają się zwieść zdra-dzieckim wyjaśnieniom Greka Sinona i wprowadzają konia do miasta. Nocą Sinon wypuszcza ukrytych w koniu Greków; rozpoczęła się krwawa, ostatnia noc Troi. Wśród pożaru, krzyku mordowanych i szczęku oręża Eneasz próbuje zorganizować opór, udaje mu się odnieść na-wet pewne sukcesy, ale na widok śmierci Priama z ręki okrutnego Pyrrusa i wobec ogromnej przewagi Achajów rezygnuje z walki i biegnie do domu, aby ratować swoich najbliższych. Na własnych barkach wynosi ojca Anchizesa, za rękę prowadzi syna Julusa, a z tyłu podąża jego żona Kreuza; poleca towarzyszom zebrać się za miastem w świątyni Demetry. W czasie ucie-czki z Troi znika mu z oczu Kreuza, wraca, aby ją odszukać, spotyka tylko jej marę, która ka-że mu udać się do Hesperii (Italii), gdzie czeka go tron i królewska małżonka.
• W księdze III. pomieszczone zostało opowiadanie o przygodach Eneasza i jego towarzyszy podczas wędrówki. Po zebraniu floty Eneadzi płyną do Tracji, gdzie zakładają miasto u ujścia rzeki Hebrus, lecz głos Polidora, zamordowanego przez Greków syna króla Priama, odradza im osiedlenie się w tym kraju. Żeglują więc na wyspę Delos, gdzie Anchizes otrzymuje od Apollona wyrocznię, aby szukał dawnej ojczyzny (antiquam exquirite matrem). Przypuszcza-jąc, iż idzie o wyspę Kretę, udają się tam, zakładają nowe miasto, ale nie mogli tam pozostać z powodu szerzącej się zarazy. Na rozkaz bożków Penatów płyną dalej na zachód aż do Wysp Strofadzkich, gdzie walczą z Harpiami, półkobietami-półptakami. Jedna z nich, Celeno, wróży im, że odnajdą nową ojczyznę dopiero wówczas, gdy z głodu zjedzą stoły. Uciekają te-raz do Epiru, gdzie spotykają syna Priama, Helenusa, oraz jego małżonkę, Andromachę, wdowę po Hektorze. Helenus wróży Eneadom, że ich ojczyzną będzie Italia, zapowiada też nowe trudy i niebezpieczeństwa i poleca Eneaszowi zasięgnąć rady u Sybilli w Kume. Okręty Eneasza zdążają teraz ku Sycylii, przepływają przez Scyllę i Charybdę, zatrzymują się w pob-liżu Etny na wybrzeżu Cyklopów, gdzie Trojanie zabierają ze sobą Achemenidesa, Greka opuszczonego przez drużynę Odyseusza, a następnie płyną do Drepanum na północno-za-chodnim brzegu wyspy. W Drepanum umiera Anchizes, ojciec Eneasza.
• Księgę IV. wypełnia romans między królową kartagińską Dydoną a Eneaszem. Zakochana w trojańskim przybyszu królowa zwierza się ze swego uczucia siostrze Annie, która namawia ją do zaniechania bezsensownej wierności wobec zmarłego męża i do małżeństwa z Enea-szem. Bogini Junona sprzyjając Dydonie zwraca się do Wenus, aby zgodziła się na ten zwią-zek: Wenus przyjmuje propozycję Junony pozostawiając jej inicjatywę w skojarzeniu małżeń-stwa. Podczas polowania, w którym brał udział Eneasz i Dydona, wybucha za sprawą Junony gwałtowna burza: królowa wraz z bohaterem trojańskim chronią się w górskiej jaskini, gdzie następuje pierwsze zbliżenie zakochanych. Upersonifikowana Wieść (Fama) powiadamia o związku Eneasza z Dydoną króla Getulów Jarbasa, który modli się do Jowisza o zemstę na szczęśliwym rywalu. Jowisz poruszony prośbą Jarbasa wysyła Merkurego, aby przypomniał Eneaszowi o jego misji i obowiązkach wobec syna oraz skłonił go do wyjazdu z Kartaginy. Eneasz po kryjomu przygotowuje się do odpłynięcia, a zrozpaczona królowa próbując od-wieść go od tego zamiaru, czyni mu gorzkie wyrzuty. W końcu prosi Annę, aby skłoniła boha-tera trojańskiego do odłożenia wyjazdu na później. Kiedy jednak Eneasz nie chce zmienić swego postanowienia, Dydona decyduje się popełnić samobójstwo. Udając chęć oczyszcze-nia się ze zgubnej miłości, każe zbudować na dziedzińcu pałacowym ogromny stos i oczeku-jąc świtu jeszcze raz zastanawia się, czy zemścić się na niewiernym Eneaszu, czy też ode-brać sobie życie. Tymczasem Eneaszowi we śnie zjawia się Merkury i powtórnie nakazuje mu wyruszyć, przestrzegając go przed podstępem ze strony Dydony. Kiedy o świcie okręty Enea-sza wypływają z portu, królowa, obłąkana z miłości, przeklina kochanka i jego cały ród, a nas-tępnie przebija się mieczem - darem Eneasza.
• W księdze V znajduje się relacja o pobycie Eneadów na Sycylii w gościnie u króla Acestesa. Eneasz zmuszony przez burzę do zatrzymania się na Sycylii postanawia uczcić rocznicę śmierci Anchizesa złożeniem ofiar oraz igrzyskami. Program igrzysk obejmuje zawody żeglar-skie, wyścigi w biegach, walkę na pięści, strzelanie z łuku oraz popis konnicy. W trakcie za-wodów Junona wysyła do kobiet trojańskich bogini Iris w przebraniu Trojanki Beroe, aby je podburzyć i skłonić do podpalenia floty trojańskiej i w ten sposób zmusić Eneasza do pozo-stania na Sycylii. Płonące statki ocala dopiero Jowisz przy pomocy deszczu zesłanego z nie-ba na prośbę Eneasza. Wieszczek Nautes, a także zjawa Anchizesa, przypominają Eneaszo-wi o jego misji, o obowiązku zejścia do podziemia pod przewodem Sybilli; Anchizes doradził mu również, aby pozostawił na Sycylii część kobiet i niezdolnych do dalszych trudów towarzy-szy oraz założył dla nich miasto. Po spełnieniu tych poleceń Eneasz z resztę! druhów rusza w dalszą drogę do Italii. W czasie podróży ginie znakomity sternik Palinurus, uśpiony i strącony do morza przez bożka snu.
• Księga VI rozpoczyna się od opisu wylądowania Eneasza w Kume, gdzie przywódca trojański odwiedza świątynię Apollona, a następnie udaje się do groty Sybilli; po złożeniu należnych ofiar wysłuchuje proroctw Sybilli dotyczących przyszłych losów Eneadów. Następnie prosi wróżbitkę, aby mu towarzyszyła do podziemia. Zanim jednak będzie to możliwe, Eneasz musi spełnić pewne konieczne warunki: zdobyć jako dar dla królowej świata podziemnego Prozer-piny złotą gałązkę oraz sprawić pogrzeb jednemu ze swoich towarzyszy, Misenusowi. O świ-cie, po złożeniu ofiar, Eneasz zstępuje wraz z Sybillą do podziemia, gdzie spostrzega w przedsionku upersonifikowane Choroby, Starość, Strach, Głód, Nędzę, Śmierć, Mękę, Sen, Rozkosz, Wojnę, Eumenidy, Niezgodę, a także mityczne potwory, jak centaury, Scyllę, Bria-reusa itd. Charon, przewodnik dusz, ujrzawszy magiczną złotą gałązkę zgadza się przeprawić ich przez Styks; gdy Sybilla zdołała uśpić Cerbera, wkraczają do pierwszej części podziemia, gdzie w osobnych rewirach mieszkają dusze niemowląt, niewinnie skazanych na śmierć, sa-mobójców, nieszczęśliwych kochanków, poległych w boju bohaterów. Są to dusze ludzi przedwcześnie zmarłych, które jeszcze nie mogą wejść do właściwego podziemia; wśród dusz nieszczęśliwych kochanek Eneasz spotyka Dydonę, ale daremnie próbuje ją przebłagać czy pocieszyć; dreszczem grozy przejmuje Eneasza widok Deifoba, syna Priama i jednego z najmężniejszych bohaterów trojańskich. Z kolei Eneasz wkracza wraz ze swoją przewodnicz-ką do Tartaru, gdzie rządzi surowy król Radamantys i gdzie odbywają kary zbrodniarze: tyta-ni, Salmoneus, Iksjon, Peiritoos, oszuści, złoczyńcy, cudzołożnicy itd. Kiedy przybywają przed pałac Plutona, Eneasz składa na progu złotą gałązkę: stąd otwiera się już droga do Elizjum, krainy szczęśliwych. Bohater trojański spotyka się tutaj z ojcem, który po wzruszającym powi-taniu wyjaśnia synowi, że niektóre dusze doznawszy oczyszczenia z win wracają na ziemię. Po tym wykładzie pitagorejskiej nauki o wędrówce dusz-palingenezie Anchizes ukazuje Enea-szowi dusze przyszłych potomków - bohaterów rzymskich, jak Silvius, królowie albańscy, Ro-mulus, Cezar, Pompejusz, August, Decjusze, Torkwatus, Kamillus, Marcellus i inni. Na ko-niec, przed pożegnaniem Anchizes wspomina Eneaszowi o wojnach, jakie czekają jeszcze Trojan w Lacjum, a następnie wypuszcza go z podziemia wraz Sybillą przez Bramę Snów z kości słoniowej.
• Księga VII rozpoczyna się od pogrzebu niańki Eneasza, Kajety, na wybrzeżu, które później wzięło swą nazwę od jej imienia. Opuściwszy przylądek Circea statki Eneasza wpływają do ujścia Tybru. Po inwokacji do muzy Erato o pomoc w przedstawieniu wojny w Lacjum poeta przystępuje do opisu sytuacji w tym kraju: panował tam król Latinus, którego córka Lawinia miała według wyroczni poślubić jakiegoś przybysza, pomimo iż matka chciała wydać ją za mąż za króla Rutulów, Turnusa. Po wylądowaniu na wybrzeżu latyńskim Trojanie zgodnie z wróżbą zjadają stoły (placki służące za rodzaj tac), co zwiastuje im przybycie do celu wę-drówki; pojawiają się także inne znaki, które to potwierdzają. Kiedy następnego dnia Eneadzi udają się do pałacu Latinusa, król przyjmuje ich bardzo życzliwie i ofiarowuje Eneaszowi rękę swej córki. Wzbudza to złość Junony, która postanawia zerwać przymierze między Trojanami a Latynami: w tym celu wysyła furię Allekto do żony Latinusa, Amaty, i Turnusa, aby ich pod-burzyć przeciwko Eneaszowi. Powodem krwawej bójki między Latynami a Trojanami był zraniony przez Julusa oswojony jelonek. Za sprawą Junony i wbrew oporowi Latinusa bójka przeradza się w wojnę: po jednej stronie stoją Latynowie sprzymierzeni z Rutulami oraz kilko-ma innymi szczepami italskimi, po drugiej wygnańcy trojańscy. Księga kończy się przeglądem sił italskich.
• Księga VIII stoi pod znakiem mobilizacji sprzymierzeńców po obu stronach: przeciwnicy Tro-jan wysyłają do Diomedesa poselstwo z zaproszeniem do udziału w wojnie, a Eneasz za radą boga rzeki Tybru udaje się do Pallanteum, gdzie władał król Arkadyjczyków Ewander. Kiedy bohater przybywa tam dwoma statkami, odbywa się składanie ofiar ku czci Herkulesa; Ewan-der opowiada przybyszowi o przyczynie tej dorocznej uroczystości, która stanowi wyraz wdzięczności dla Herkulesa za zabicie potwora Kakusa, a także o założeniu przez siebie Pal-lanteum, o matce Karmencie i o Kapitolu. Podczas gdy Eneasz spędza noc na Palatynie, bo-gini Wenus uzyskuje od Wulkana obietnicę, iż boski kowal przygotuje zbroję dla bohatera tro-jańskiego. Następnego dnia Ewander doradza Eneaszowi, aby zwrócił się o pomoc do króla etruskiego Tarchona, który zamierza podjąć walkę przeciwko Mezentiusowi, wygnanemu z powodu okrucieństwa i sprzymierzonemu obecnie z Turnusem, dawnemu królowi Etrurii. Po-nadto Ewander sam wspiera Eneasza konnicą, którą dowodzi jego syn Pallas. W gaju pod Cere bogini Wenus wręcza Eneaszowi zbroję wykutą przez Wulkana; opis tarczy wypełnia końcowe wiersze tej księgi: znajdują się tu sceny z historii rzymskiej, a mianowicie wilczyca karmiąca Romulusa i Remusa, porwanie Sabinek, śmierć Mettiusa Fufetiusa, oblężenie Rzy-mu przez Porsennę, napad Gallów na Kapitol, Katylina i Katon Utyceński w podziemiu, zwy-cięstwo Oktawiana pod Akcjum, jego powrót do Rzymu, przegląd pokonanych ludów.
• W księdze IX Turnus z inicjatywy Junony, która wysłała do niego boginię Iris, przystępuje do ataku na obóz trojański pod nieobecność Eneasza, a równocześnie podpala flotę oblężonych. Z pomocą flocie trojańskiej przychodzi bogini Kybele, która zamienia okręty w nimfy, ratując je w ten sposób przed zniszczeniem. Podczas przerwy w walkach dwaj młodzi bohaterowie tro-jańscy, Nisus i Eurialus, wyruszają na nocną wyprawę, aby poprzez obóz italski dotrzeć do Eneasza: chcą donieść wodzowi o przebiegu wydarzeń i o sytuacji, w jakiej znaleźli się Trojanie. Dokonawszy rzezi w uśpionym obozie wrogów, niespodziewanie spotykają oddział Wolsenusa, który rozpoczyna za nimi pościg. W czasie ucieczki Eurialus zostaje otoczony przez wrogów, ale Nisus wraca i z ukrycia zabija rzutem oszczepu Sulmona; z kolei Wolse-nus morduje Eurialusa, a Nisus chcąc pomścić jego śmierć ginie przeszyty włóczniami wro-gów. O świcie Turnus na czele wojsk przypuszcza szturm do obozu trojańskiego, każąc przo-dem nieść na dzidach głowy Eurialusa i Nisusa; matka Eurialusa widząc zwłoki syna mdleje z rozpaczy. Ataki Rutulów na obóz trojański okazują się jednak bezskuteczne. Turnus podpala wieżę obronną, wdziera się do obozu przez otwartą bramę i dokonuje tam spustoszenia. Wre-szcie zmuszony jednak przewagą Trojan ratuje się skokiem do rzeki; fale wyrzucają go po-między towarzyszy.
• Księgę X rozpoczyna scena zgromadzenia bogów, którym Wenus żali się na prześladowanie Trojan przez Junonę; Jowisz, chcąc pozostawić bieg wypadków przeznaczeniu, zakazuje bo-gom brać udział w bitwach aż do czasu, kiedy Rzym będzie zmagał się z Kartaginą. Tymcza-sem Eneasz zawarłszy porozumienie z Tarchonem płynie w kierunku obozu. Nocą statki Ene-asza zostają zamienione w nimfy; jedna z nimf, Cymodoce, przedstawia bohaterowi położe-nie w obozie trojańskim. Turnus widząc nadchodzącą odsiecz, dzieli swoje wojsko na dwie części: jedna przystępuje do ataku na obóz, druga staje do walki z nadciągającą flotą Enea-sza. W bohaterskiej walce na wybrzeżu ginie z ręki Turnusa Pallas, syn Ewandra; Eneasz, chcąc pomścić jego śmierć, zabija wielu nieprzyjaciół, lecz nie udaje mu się dosięgnąć Turnu-sa, który dzięki opiece Junony uchodzi z pola walki. Jego miejsce na czele wojsk rutulskich zajmuje teraz Mezentius, który ginie wraz z synem Lauzusem z ręki Eneasza.
• W księdze Xl obie walczące strony zawierają dwudniowy rozejm dla pogrzebania zabitych; Eneasz odsyła ojcu zwłoki Pallasa. Na zgromadzeniu starszyzny zwołanym przez Latinusa dla wysłuchania sprawozdania z nieudanego poselstwa do Diomedesa niechętny Turnusowi Drances popiera wysunięty przez Latinusa projekt zawarcia pokoju z Trojanami. Przeciwko temu z gwałtownym przemówieniem występuje Turnus, który pała żądzą walki. Zanim jednak powzięto ostateczną. decyzję, nadchodzi wiadomość o zbliżaniu się wojsk trojańskich pod wodzą Eneasza. W walce pod murami Laurentum po stronie Latynów bohaterskich czynów dokonuje Kamilla w otoczeniu italskich Amazonek, aż wreszcie ginie z ręki Arrunsa. Latyno-wie przerażeni śmiercią Kamilli uciekają do miasta: na wieść o klęsce Latynów Turnus opusz-cza zasadzkę, jaką zastawił na Eneasza; obaj przeciwnicy spotykają się pod murami miasta, ale nie dochodzi jeszcze do walki z powodu zapadających ciemności.
• Księga XII zawiera rozstrzygnięcie konfliktu latyńsko-trojańskiego. Turnus postanawia wal-czyć z Eneaszem w pojedynku na śmierć i życie: nie powstrzymają go ani perswazje Latinu-sa, ani prośby królowej Amaty. Pojedynkowi obu wodzów przyglądają się ze wzgórza obydwa wojska. Jednak Juturna, siostra Turnusa, wznieca za wolą Junony ogólną bitwę obydwu stron. Latinus chroni się w mieście, a Eneasz daremnie próbuje zapobiec walce, wreszcie ra-niony w ramię opuszcza pole bitwy. Krótkotrwałą przewagę Latynów i Turnusa przerywa po-wrót Eneasza do walki, którego uleczyła w cudowny sposób jego matka Wenus. Eneasz za-mierza podpalić miasto Latinusa. Amata na wieść o tym popełnia samobójstwo, a pozostali członkowie rodziny królewskiej wpadają w rozpacz. Turnus wbrew prośbom siostry wychodzi naprzeciw Eneasza. W pierwszej potyczce pęka miecz pożyczony przez Turnusa od woźnicy, ale Juturna natychmiast podaje mu jego własny. Wenus natomiast przychodzi z pomocą Ene-aszowi: wyrywa jego włócznię tkwiącą w drzewie oliwnym i wręcza ją synowi. Tymczasem przed ostateczną walką Eneasza z Turnusem sprawa Trojan i Latynów staje się przedmiotem negocjacji na Olimpie pomiędzy Jowiszem a Junoną; ostatecznie Junona zgadza się położyć kres swej nienawiści do Trojan w zamian za obietnicę Jowisza, że imię Troi zaginie, a jego miejsce zajmie Lacjum i Roma. Jowisz składa takie przyrzeczenie, ale pod warunkiem, że na-ród latyński zostanie utworzony przez połączenie Trojan z Latynami. Jowisz odwołuje teraz Juturnę z pola walki, a Eneasz natychmiast osiąga przewagę w walce z Turnusem: bohater trojański ulegając błaganiom wroga był już bliski darowania mu życia, ale ujrzawszy na Tur-nusie pas, który książę rutulski zrabował Pallasowi, zadaje śmiertelny cios.