Antologia literatury sowizdrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. Stanisław Grzeszczuk, wyd. 2 zm, BN I 186, 1985.

WSTĘP I. Rodowód społeczny polskich sowizdrzałów.

• nurt staropolskiej literatury plebejskiej.
• dwa dialogi o przygodach Szwejka-klechy Albertusa: „Wyprawa plebańska” 1590 r., „Albertus z wojny” 1596 r., anonimowe, dały początek długiej serii tzw. albertusów (bohaterem jest ucieszny klecha), np. „Komedia rybałtowska nowa” 1615 r.
• zbiory wierszy Jana z Kijan: „Nowy Sowiźrzał abo raczej Nowyźrzał” 1596 r., „Sowiźrzał nowy abo raczej Nowyźrzał” 1614 r., „Fraszki Sowiźrzała nowego” 1614 r., „Fraszki nowe Sowiź-rzałowe” 1615 r.
• „pisma” Jana Dzwonowskiego: „Sejmu domowego [walnego] artykułów sześć” 1608 r., „Nie-pospolite ruszenie abo Gęsia wojna” 1621r.
• kalendarze z przepowiedniami, humorystyczne i parodystyczne, np. „Kalendarz wieczny” Ja-na Żabczyca, ok. 1614 r.
• nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących.
• pierwsza generacja krakowskiej cyganerii artystycznej – fikcyjny cech frantowski, twórcy ukry-wali się pod komicznymi pseudonimami (Jan z Wychylówki, Tymoteusz Moczygębski), środo-wisko małopolskich klechów i rybałtów, negatywny stosunek do świata feudalnego, brak pers-pektyw na zmianę sytuacji życiowej i społecznej, na marginesie stanów, zawiedzione nadzie-je, niespełnione ambicje, plebejska duma i niezależność.
• ustawiczna wędrówka w poszukiwaniu chleba i znośnych warunków pracy.
• działalność autorów sowizdrzalskich – ostatnie lata XVI w. i pierwsza połowa XVII w. wiąże się z rozkwitem małopolskiego szkolnictwa parafialnego.
• filozofia „lekkiego chleba”. II. Program literacki. Humorystyka jako światopogląd.
• produkt anonimowy, prowokacyjna amoralność, brak przegrody, jaka stoi pomiędzy twórcą-moralizatorem a odbiorcami, wspólna lektura w karczmie – przybytek kultury ludowej.
• czynność zarobkowa (jawnie). III. Konfrontacje, prowokacje i paradoksy.
• tendencja do sprowadzania abstrakcji do wymiarów najprostszych i materialnych, sprzecz-ność między ogólnymi prawami i teoretyczną intencją prawd kościelnych a sensualizmem i konkretnością chłopskiego myślenia.
• „Pismo święte” traktowane z poufałością i brakiem dystansu.
• skompromitowanie mitu niebiańskiej szczęśliwości (nerwowa pogoń za pieniądzem) i dobrej żony.
• zasadniczy element postawy wobec świata – prowokacja wypływa ze sprzeczności między kulturą ludową a oficjalną.
• odwrócenie hierarchii i wartości, IV. Parodie sowizdrzalskie.
• pochwała czarownic, cudzołóstwa, żarty z duchownych.
• antybohater-Rycerz, Albertus-żołnierz-oferma.
• aprobata dla sprytu i tchórzostwa. V. Świat na opak.
• wszystko kłóci się ze zdrowym rozsądkiem.
• absurd urealniony. VI. Miejsce i znaczenie literatury sowizdrzalskiej w piśmiennictwie polskim.
• brak hamulców i rygorów – słabość i siła błazeństwa.
• groteska.

TEKST I. „Albetusy” i „Komedia rybałtowska”.

1. „Wyprawa plebańska”, 1590 r., wydana u Łazarza (syna).

• osoby: Pleban, Albertus, Wendetarz (tandeciarz) i Rostrucharz (handlarz końmi).
• Pleban narzeka na nałożenie na duchowieństwo obowiązku wojskowego (po 1582 r., najazd tatarski i groźba wojny z Turcją), „cnoty kość” żołnierz, znalazł Albertusa (Wojtka), skromny, biedny, Albertusowi sprzykrzyła się szkoła, jadą kupić konia (byle tanio), z Wendetarzem roz-mawiają o potrzebnym rynsztunku, do Rostrucharza po konia (14 lat), Albertus obiecuje Ple-banowi nie ryzykować podczas bitwy, Pleban zaleca mu być dobrym, nikogo nie krzywdzić, z tyłu bitwy się trzymać i nie ryzykować.

2. „Albertus z wojny”, 1596 r., wydany u Łazarza.

• osoby: Ksiądz, Albertus, Wojtas.
• Ksiądz się zastanawia, czy Albertus żyje, ten przyjeżdża, pyta, gdzie ma zostawić konia, miał z nim problem – wszedł z koniem w błoto, stracił buty, miał przy sobie list pisany „palcem Bo-żym”, konia zaczął wyciągać z błota za szyję (powróz), koń się dusił, Albertus sprzedał rynsz-tunek (zbroję też, bo ubranie miał od błota tak twarde jak zbroję).
• Wojtasowi na wojnie zabrali konia i brodę zgolili, u pasa ma zdobyczne kokosze („tu we wsi, niedaleko”), to kradzież, Ksiądz: „drugiemu nie czyń, coć niemiło”, Albertusowi nie było niemi-ło, ksiądz namawia Albertusa na zostanie księdzem, oferuje mu plebanię po swojej śmierci.

3. „Komedia rybałtowska nowa”.

• osoby: Magister albo Klecha, Kantor, Dzwonnik z maczugą, Albertus, Konfederat (z wojska, grabieżca), Gospodarz, Gospodyni, dziad, Baba, Diabeł, epilog (tu: postać zamykająca przedstawienie).
• w Prologu – prośba o datek.
• Traktat pierwszy: Gospodyni i Gospodarz o głodzie, spustoszenie po Konfederatach.
• Traktaty (3) przedzielone Chorusami (3).
• w Traktacie trzecim Baba (= czarownica) i Diabeł, którego ona przegania.

II. „Fraszki” Jana z Kijan.

1. „Nowy Sowiźrzał”.

• 1. Autor tych książek – nie opisuje tu nauk wyzwolonych, starych, lecz dla przyjemności.
• 2. Do czytelnika – urodził się w czyśćcu, chrzcił w Jordanie po świętym Janie, uczył się w Pa-ryżu (dawno, książki pogubione, zżarte przez mole), szkoła była męką, potem służba na dwo-rze, podczaszy na królewskim dworze (krowom wody żłób) u Henryka Walezego.
• 12 Przekupstwo – odwrócenie realnej sytuacji, piwo do Przemyśla, sól do Bochni.
• 14 Rzemieślnicy łgarze – 2 lata łgarstwa, 1 rzemiosła się uczą.
• fraszki 28-48 „Medicina”.
• 30 Łysina na głowie – rada dla łysych, gnój na porost włosów.
• 50 Nauki potrzebne do rzemiosła – ustawiczne wędrowanie, wprawiaj się w niecnoty, śpij do południa, nie myj się, nie czesz, żadnej pracy nie wykonuj, rozkazów nie słuchaj, szkody czyń, nie czyść butów, kłóć się z żoną i dziećmi pana.
• 55 Disticha Catonis „przekłady” – „W swe siły nie bardzo dufaj”, „Nie wierz żonie, gdy dobre-go sługę łaje”, nie kłóć się z kobietą („Krótki rozum, długie włosy…”), nie wierz kobiecie (kła-mie), nie miej kochanki, bo żona też ci tym odpłaci, lepsze chowaj dla siebie, nie spiesz się, nie idź pierwszy.
• 63 Mąż z żoną jedno ciało – jeśli to prawda, dlaczego on nie czuje, że ją „kto inszy (…) kut-neruje?”.
• 69 Psalm szewcom ku czci, ku chwale, bo łgarze.
• 75 Zamknienie – dla wszystkich to dzieło, autor mieszka w Bieszczadach.

2. Jan z Kijan „Fraszki Sowizdrzała nowego” w wyborze.

• „Jan z Kijan FRASZKI te wszytkim ofiaruje), 1614 r., Kraków.
• 2 Co ludzie robią na świecie? – Bóg nierówno rozdał ludziom bogactwa, bogaty – rozum, bie-dny – głupota, gdyby Salomon był biedny, uważano by go za głupca.
• 18 Własność turecka – kosztowne towary do Polski.
• 19 Węgrzyn – gospodarny i ma dobre towary, ale zmienny w wierze.
• 20 Włoch – pięknie buduje, „Każdą rzecz ozdobi”, mdłej natury.
• 21 Niemiec – boi się Polaka, gwałtowny, skory do bitwy.
• 22 Hiszpan – dobry żołnierz, lepsze żelazo niż w Polsce.
• 23 Anglikowie – kupcy.
• 24 Arabowie – kupiec-pirat.
• 25 Polacy – przymierają głodem, ale w luksusie, odważny, skory do bójki.
• 26 Moskwa – zdrajcy.
• 28 Rusin – złodzieje.

3. [Jan z Kijan] „Fraszki nowe Sowizdrzałowe” w wyborze.

• Kraków 1615 r.
• 11 O Niemcu – budował organy, sklepienie się zawaliło, zbierał pieniądze, przekręcił słowa.
• 20 Pożyczana świeca – mąż umiera zbyt wolno, żona martwi się o świecę.

III. „Minucje sowizdrzalskie”.

1. „<Minucje sowiźrzałowe – A>” zachowane fragmenty.

• 1 Miesiące: sierpień – grudzień; sierpień: nie chodź do kochanki, bo ktoś inny do twojej żony, październik: „Chroń się wody”.
• 2 Części roku: wiosna: praca, lato: polowanie, jesień: dzieci, zima: ksiądz po kolędzie, bożo-narodzeniowa kradzież „na szczęście”.
• 3 Nauka puszczenia krwie.

2. „<Minucje sowiźrzałowe – B>”.

• 1 Do czytelnika – zawsze chodził prostymi drogami, ale Bóg zasiał je cierniem i teraz musi je z daleka omijać.
• 2 O postanowieniu roku.
• 3 Pan doroczny – przepowiednie, większa jałmużna dla karczmarzy niż mnichów.
• 4 Drogi i poselstwa – drogi niebezpieczne z powodu deszczu.
• 5 Choroby.
• 7 Urodzaj.
• 7 Wojny.
• 8 Ognie i pożogi.
• 9 Odmiana księżyca.
• 10 O postanowieniu księżyców .
• O powodzeniu szczęśliwym miast niektórych 23-29: Kraków, Lwów, Przemyśl, Sędziszów, Dębica, Pilzno, Biecz.
• 30 Koniec roku.
• 31 Kalendarz nowy dla prostaków.

IV. „«Pisma» Jana Dzwonowskiego”.

1. „Statut Jana Dzwonowskiego” (jak sądzić łotry i kuglarze).

• „Pisano go przy szynkwasie/ Tak rok jakoś o tym czasie”.
• Do czytelnika – w karczmie dla zabawy.
• List wolny (paszport) i przywilej (dyplom) frantowskiego cechu, z pana nie błaznuj przy goś-ciach.
• 20 artykułów zebranych szybko „Konstytucji nowych”.
• artykuł XV – nikt nie powinien karać żony za to, że obiła męża, gdy on nie potrafi się sam ob-ronić.
• Kryminały, np. „o czary” – jeśli na dobre, to pochwała czarownic.

2. „Niepospolite ruszenie abo Gęsia wojna”.

• Kraków, 1621 r.
• osoby: szlachcic i Karczmarz.
• Szlachcic z wojny, Karczmarz o stratach podczas wojny.

V. „Dziwy albo Absurda”.

1. „[Januarius Swizralus] Peregrynacja Maćkowa”.

• proza, język mało zrozumiały, błędy „jazem się zmordowan, juzem tez nie mog dalej uść”…
• Maciek zwiedził kawał świata (nonsensy geograficzne), głuchy usłyszał szelest w krzakach, ślepemu coś mignęło, nagi wystraszył się, że ich pozbawią ubrania, chromy chce uciekać…
• Napomnienie do sąmsiadów – nie puszczajcie w świat rymów.
• Do czytelnika Maciek.
• podpis: „Januarius Swizralus pede propria , Anno Domino, 91073526000”.

2. „Cadasylan Nowohracki na Krempaku”.

3. „Sakwy” z nowinami, w wyborze.

4. „Naenia abo wiersz żałosny”.

• na śmierć Matysa Odludka, księcia ultajskiego, wielkiego hetmana łotrowskiego.
• był tak mądry, że ze świniami siedział.
• matka – czarownica, rodzina – złodzieje i przestępcy.
• akrostych: wersy 155-167 MACIEJODLUDEK.

VI. „Śpiewnik sowizdrzalski”.

1. „[Jan z Wychylówki] Kiermasz wieśniacki}, „Rozgwara”.

• osoby: Kmoś i Bartosz.
• „Taniec albo pieśń o Kaśce” i inne „Pieśni” (6), 8. O krawcach, 9. Mięsopust.
• Żarty kiermaszowe w wyborze.

VII. „Szkolna i plebejska mizeria”.

1. „Synod klechów podgórskich”.

• 10,01,1607 r.
• klechowie mówią o swoich biedach.

2. „[Januarius Sowizralius] Peregrynacja dziadowska”.

• Annus Dominus 831954730, 1612 r.
• dziadowska rozprawa, osoby: Chełpa, Lagus, Marek i Bałabasz, Kubrak, Lepiarz, Korman…
• o niedoli starszych, Lagus chce iść do „Kalwaryjej nowej”, Oświęcimia, Wiednia i Rzymu, Ma-rek i Bałabasz do Częstochowy, zabiorą też dwie baby – Truchnę i Kromczonkę, Kubrak do zboru albo Lutra (Żydzi urzynają), Lepiarz, Ślepy Dziad też chce gdzieś iść, Zwoniczka Stara może go wynieść w pole, może też pomóc impotentowi, Latawica ma „czartowskie zioła”, mo-że zarazić kogoś chorobą, Stypa.

3. „Nędza z Biedą z Polski precz idą”.

• „Ustąpiły złe czasy, nastąpił rok miły”.
• Nędza zabiera Biedę, zostawia za to Mizeryję.
• rozmawiają z Chłopem, potem z Babą, oboje chcą je obić, Mnich wymawia Nędzy, że przez nią biedni zabijali dla pieniędzy.
• Nędza do włoskiej ziemi, szatan wszędzie po trochu.
• Śmierć w Turcji, rozmawia z Żakiem, który namawia ją, by postraszyła bogaczy, ona, że nie może wybierać, on się przeraził, że jej nie umknie, Śmierć nie oszczędzi nikogo, ale Żak uciekł.