Rozpatrując kwestię stanów nadzwyczajnych należy zauważyć, że w funkcjonowaniu każdego państwa mogą pojawić się zdarzenia odbiegające od normalnego biegu rzeczy a występujące w takim nasileniu, że mimo sprawnego działania aparatu państwa i systemu prawnego powodują powstanie niebezpieczeństwa dla istnienia samego państwa, jego ustroju bądź dla życia, zdrowia lub mienia jego mieszkańców. Każde państwo powinno być przygotowane na takie sytuacje. W przypadku państwa demokratycznego takim przeciwdziałaniem powinna być możliwość okresowego wprowadzenia nadzwyczajnego trybu wykonywania władzy publicznej. Stany nadzwyczajne to instytucje prawa wewnętrznego umożliwiające odstąpienie w pewnym zakresie od zwykłych reguł konstytucyjnych w sprawowaniu władzy w sytuacjach, które konstytucja ta również przewiduje. W wyniku zaistnienia zagrożeń dla państwa lub jego obywateli zwiększone zostają kompetencje władzy wykonawczej kosztem ustawodawczej. Następuje szczególne administrowanie państwa (lub jego częścią) polegające na przyznaniu specjalnych uprawnień organom wykonawczym oraz policyjny m i wojskowym co z kolei wiąże się z ograniczeniem lub zawieszeniem niektórych praw lub wolności jednostki. Charakter zagrożenia dobra publicznego jest wyznacznikiem zróżnicowania różnych postaci stanów szczególnych. Rodzaj zagrożonego dobra publicznego i przyczyna tego zagrożenia wyznaczają dobór środków nadzwyczajnych aby temu zagrożeniu przeciwdziałać. W państwie demokratycznym, przed wprowadzeniem stanów nadzwyczajnych określa się niezbędne gwarancje praworządności. W szczególności są to: · Określenie w konstytucji zasady i zakresu rygoru każdego stanu szczególnego, · Uregulowanie, na poziomie ustawy, niezbędnych elementów wprowadzenia stanu szczególnego zagrożenia a w tym wskazanie na organ wnioskujący oraz organ podejmujący decyzję o tym wprowadzeniu, · Stopniowanie stosowania środków prewencyjnych tj. ograniczeń wolności osobistej w sposób adekwatny do rodzaju zagrożenia, · Rozbudowanie form kontroli sądowej i pozasądowej nad stosowaniem ograniczeń praw obywatelskich – tym większe im ostrzejsze są rygory danego stanu, · Konstytucyjne ustanowienie okresów na jakie można wprowadzać dany rodzaj stanu nadzwyczajnego.

W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 02 kwietnia 1997r w rozdziale XI wyróżniono: · Stan wojenny · Stan wyjątkowy · Stan klęski żywiołowej Konstytucja formułuje ogólne zasady dotyczące wprowadzenia i obowiązywania stanów nadzwyczajnych. Wprowadzenie stanu nadzwyczajnego może nastąpić kiedy dla pokonania występujących zagrożeń nie wystarczają zwykłe środki przewidziane w konstytucji. Konsekwencją wprowadzenia stanu nadzwyczajnego jest czasowe ograniczenie lub nawet zawieszenie wolności i praw obywatelskich co uzasadnia konieczność poświęcenia jednego dobra dla ratowania dobra wyższego. Podczas trwania stanu nadzwyczajnego nie dopuszcza się dokonywania zmiany kluczowych dla funkcjonowania państwa aktów normatywnych tj.: konstytucji, ordynacji wyborczych i ustaw o stanach nadzwyczajnych. Również podczas trwania stanu nadzwyczajnego i w ciągu 90 dni po jego zakończeniu wyłącza się: możliwość skrócenia kadencji Sejmu, referendum ogólnokrajowe i wybory. Wprowadzenie stanu nadzwyczajnego nie może nastąpić w drodze uznaniowej decyzji organów państwa a może ona być podjęta tylko w wyniku ściśle określonych warunków. Podstawą decyzji o wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego jest ustawa a właściwą formą - rozporządzenie, które poza obligatoryjnym ogłoszeniem w Dzienniku Ustaw podlega dodatkowo podaniu do publicznej wiadomości w formie zapewniającej dostęp do niego dla ogółu obywateli np. przez rozplakatowanie obwieszczeń wojewody lub publikowanie aktów prawnych w radio, telewizji, prasie.

Stan wojenny – może wprowadzić Prezydent na wniosek Rady Ministrów, na całym terytorium państwa lub na jego części. Przesłanki uzasadniające wprowadzenie tego stanu:

1. Zewnętrzne zagrożenie państwa – oparte na ocenie organów decydujących uwzględniających istniejącą sytuację międzynarodową lub realne informacje o działaniach terrorystycznych.
2. Zbrojna napaść na terytorium naszego kraju.
3. Zobowiązanie Polski, na mocy umowy międzynarodowej do wspólnej obrony przeciwko agresji. Przesłanki w pkt 2 i 3 są równocześnie przewidziane w art. 116 Konstytucji RP jako podstawa do wprowadzenia stanu wojny. Wprowadzenie stanu wojny znajduje się w kompetencji Sejmu. Teoretycznie może wystąpić sytuacja, że podmiot uprawniony do wprowadzenia stanu wojny uznaje wystąpienie jednej z tych przesłanek a podmiot uprawniony do wprowadzenia stanu wojennego – nie uznaje. Należy jednak zauważyć, że wprowadzenie stanu wojennego nie obligatoryjne – nawet w przypadku występowania obydwu w/w przesłanek. Ponadto rozporządzenie Prezydenta o wprowadzeniu stanu wojennego podlega kontroli Sejmu, który może je uchylić. Stan wojenny nie ma z góry określonych granic czasowych jego obowiązywania. W trakcie obowiązywania stanu wojennego może powstać sytuacja, że niemożliwym będzie zebranie się Sejmu. Niemożność odbywania posiedzeń Sejmu oznacza, że nie może on prowadzić działalności kontrolnej ani ustawodawczej. W normalnych zaś warunkach nie przewiduje się innych form stanowienia prawa niż ustawa pochodząca od parlamentu tzn. nie dopuszcza się tzw. ustawodawstwa delegowanego czyli wydawania aktów prawnych o mocy ustawy przez organy władzy wykonawczej. Jedynym odstępstwem od tej zasady jest działalność prawotwórcza Prezydenta, wykonywana we współdziałaniu z rządem a polegająca na wydawaniu rozporządzeń z mocą ustawy. Jest to dopuszczalne tylko w sytuacji stanu wojennego, gdy Sejm nie jest w stanie odbywać posiedzeń. W tym trybie można określać zasady działania organów władzy publicznej, zakres ograniczenia wolności i praw jednostki oraz zasady wyrównywania strat majątkowych z tytułu wprowadzenia stanu wojennego. Można także dostosowywać zakres działań nadzwyczajnych do potrzeb wynikających ze skali zagrożenia i celu nadrzędnego jakim jest możliwie szybkie zakończenie stanu wojennego.

Stan wyjątkowy – może wprowadzić Prezydent na wniosek Rady Ministrów. Przesłanki uzasadniające wprowadzenie tego stanu:

1. Zagrożenie konstytucyjne ustroju państwa ze strony czynników wewnętrznych np. groźby zamachu stanu i siłowe usunięcie konstytucyjnych władz państwa.
2. Zagrożenie bezpieczeństwa obywateli jako skutek zamieszek i zjawisk destabilizujących państwo
3. Zagrożenie porządku publicznego i normalnego funkcjonowania życia w państwie. Podstawą istnienia tych zagrożeń mogą być działania terrorystyczne Stan wyjątkowy może być wprowadzony na terenie całego kraju lub na jego części na czas nie dłuższy niż 90 dni. Sejm może przedłużyć stan wyjątkowy, ale o czas nie dłuższy niż 60 dni. Działania organów upoważnionych do wprowadzenia tego stanów nadzwyczajnych (tj. Rady Ministrów, która wnioskuje do Prezydenta a który wprowadza go mocą rozporządzenia) znajdują się pod kontrolą Sejmu. Konstytucja zobowiązuje Prezydenta do przedłożenia Sejmowi w ciągu 48 godzin rozporządzenia o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego. Rozporządzenie to Sejm może uchylić bezwzględną większością głosów. W czasie trwania stanu wojennego i wyjątkowego głównymi ośrodkami kierowania realizacją zadań państwowych są: · Rada Ministrów · Prezes Rady Ministrów · Wojewodowie · Komisarze rządowi ustanowieni nad organami samorządowymi jeżeli te nie wykazują wymaganej skuteczności w realizacji swoich zadań.

Stan klęski żywiołowej – może wprowadzić sama Rada Ministrów na całym obszarze państwa lub jego części – zależnie od zasięgu działania żywiołu. Przesłanki uzasadniające wprowadzenie tego stanu:

1. Stan wywołany w wyniku wystąpienia tzw. siły wyższej a w szczególności działania sił przyrody (powodzie, niszczycielskie pożary, trzęsienia ziemi itp.)
2. Zamierzone terrorystyczne działania człowieka
3. Dążenie do zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych i likwidacji ich następstw
4. Dążenie do zapobieżenia skutkom awarii technicznych o znamionach klęski żywiołowej Wprowadzenie tego stanu pozwala na uruchomienie nadzwyczajnych działań władz bez wywoływania tak rozległych skutków prawnych jak stan wojenny lub wyjątkowy. Katastrofa naturalna – zdarzenie związane z działaniem sił natury a w szczególności anormalne zjawiska atmosferyczne, sejsmiczne, epidemie wśród ludzi, zwierząt lub roślin; masowe występowanie szkodników lub działanie innych żywiołów. Awaria techniczna – gwałtowne i nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu lub systemu urządzeń technicznych powodujące przerwę ich działania. Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na czas oznaczony, ale nie dłuższy niż 30 dni. W razie konieczności jego przedłużenia można tego dokonać za zgodą Sejmu.

Zasadniczym skutkiem wprowadzenia stanu nadzwyczajnego jest zawsze ograniczenie wolności i praw jednostki. W Konstytucji wyraźnie wskazano podstawowe granice, w jakich dopuszczalna jest ingerencja w konstytucyjny status jednostki. Dopuszczalność ograniczeń statusu jednostki została ujęta w formie wyliczenia negatywnego. W przypadku stanu wojennego i wyjątkowego są to: · Zakaz dyskryminacji z powodu rasy, płci, języka, wyznania, pochodzenia społecznego, urodzenia, majątku · Nie można ograniczać praw i wolności tj. godności osobistej, obywatelstwa, ochrony życia, humanitarnego traktowania, ponoszenia odpowiedzialności karnej, dóbr osobistych, wolności sumienia i wyznania, składania petycji i wniosków w interesie własnym lub publicznym, prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, prawa dziecka do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją · Może być wprowadzona cenzura prewencyjna środków przekazu społecznego, kontrola korespondencji, zakaz strajków, zakaz imprez masowych, ograniczenie wolności działalności gospodarczej, reglamentacja towarów konsumpcyjnych, ograniczenie wolności poruszania się. O zakresie ograniczeń decyduje rząd, właściwy minister lub wojewoda – w formie rozporządzeń W przypadku stanu klęski żywiołowej dopuszczalne ograniczenia wyliczenie ma charakter pozytywny tzn. w stanie tym ograniczyć można: · Wolność działalności gospodarczej, wolność osobistą, nienaruszalność mieszkania, wolność poruszania się po terytorium państwa, prawo do strajku, prawo własności, wolność pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do wypoczynku. · Wprowadzić zakaz przebywania w określonych obszarach, nakaz ewakuacji, obowiązek poddania się badaniom lekarskim bądź kwarantannie, zmiany wymiaru i rozkładu czasu pracy, wykorzystania bez zgody właściciela rzeczy ruchomych lub nieruchomości, obowiązek innych świadczeń osobistych lub rzeczowych. Ograniczenia wolności lub praw wprowadza – w granicach dopuszczonych przez rozporządzenie Rady Ministrów o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej - właściwy wójt, starosta, wojewoda lub pełnomocnik powołany przez ministra.