Pierre Corneille * Jan Andrzej Morsztyn, Cyd albo Roderyk, wyd. Adam Karpiński i Adam Stepnowski, BPS 1999.

WPROWADZENIE DO LEKTURY

• Cyd-Roderyk – narodowy bohater Hiszpanii, awanturnicza postać z XI-wiecznych walk z Maurami na Półwyspie Iberyjskim.
• Corneille w Paryżu, premiera ok. stycznia 1637 r., sukces tej tragikomedii, nobilitacja rodziny Corneille’a, krytyka niezadowolona, „spór o Cyda” rozstrzygnięty przez Akademię Francuską (Corneille uwolniony od zarzutu plagiatu, ale naruszył jedności czasu i reguły prawdopodo-bieństwa – Ksymena chce poślubić ojcobójcę), część poprawek dokonał sam Corneille.
• w czasie sporu o Cyda Jan Andrzej Morsztyn odbywał podróż po Europie, czas tłumaczenia? wkład Ludwiki Marii w tłumaczenie?, ok. 1645-1661, przekład swobodny, ale wierny.
• najpierw przetłumaczony tekst, potem napisany Prolog.
• wystawienie wiosną 1662 r. podczas sejmu.

TEKST

• Prolog – wypowiedź Wisły, która jest dumna, że płynie w kraju silnym, scalonym, zwycięskim, w kraju rządzonym przez Kazimierza i Ludwikę.
• Persony:
• Dyjego i Roderyk.
• Gomes i Ksymena.
• Sankty – zakochany w Ksymenie.
• Elwira – służąca Ksymeny.
• Król kastylijski i Królewna.
• Pacholę i ochmistrzyni Eleonora.
• Aryjas i Alfons – dworzanie.
• miejsce: Sewilla, miasto stołeczne Kastyliji.

I. AKT.

1. scena - Ewira i Gomes mówią o zalotnikach Ksymeny – Roderyku i Don Sankcie, obaj są jej godni, z dobrych domów.
2. scena - Elwira mówi Ksymenie, że ojciec jej zgadza się na zaloty Roderyka.
3. scena - Królewna zeswatała Ksymenę i Roderyka, choć sama też go kocha, jednak on jest tylko prostym kawalerem, rozmawia o tym z Leonorą.
4. scena - Dyjego został marszałkiem na dworze króla, Gomes zarzuca mu, że na to nie zasłu-żył, że Dyjego zabrał Gomesowi stanowisko, biją się, Gomes grozi Dyjegowi.
5. scena - monolog Dyjega – jest wściekły, już nie chce ślubu Roderyka i Ksymeny.
6. scena - Dyjego żąda od Roderyka pomszczenia zniewagi Gomesa.
7. scena - monolog Roderyka – walka miłości i honoru, „Niesłychaną cierpię mękę. Równo mi-łość i honor każą sobie płacić, ten – mścić ojca – a tamta – kochanki nie tracić!”, zwycięża ho-nor, postanawia zemścić się za ojca, wstydzi się za wahanie.

II. AKT.

1. scena - Gomes rozmawia z Aryjasem, żałuje swego wybuchu, król sie gniewa, ale Gomes nie chce przeprosić Dyjega.
2. scena - Roderyk rozmawia z Gomesem, grozi mu.
3. scena - Ksymenę pociesza Królewna, która oferuje swoją pomoc, Ksymena chce odwieść Roderyka od zemsty, ale obawia się, że on straci honor, Królewna proponuje zatrzymanie Roderyka w więzieniu.
4. scena - Pacholę donosi Królewnie i Ksymenie, że Roderyk rozmawiał z Gomesem i, że wyszli z królewskiego gmachu, Ksymena wybiega.
5. scena - Królewna mówi Leonorze, że miłość budzi się w jej sercu, gdy niezgoda zapanowała między Ksymeną i Roderykiem, Leonora ją strofuje, ale bezskutecznie.
6. scena - Król denerwuje się na dumę Gomesa, każe go pojmać, Sankty tłumaczy, że Gomes na pewno zrozumie swój błąd i będzie żałował, że ciężko przepraszać, być może będzie woj-na z Maurami.
7. scena - Ksymena prosi Króla o litość, Dyjego chce sie bronić, Roderyk zabił Gomesa, Ksyme-na mówi o sprawiedliwości i chce pomszczenia ojca, Dyjego jest dumny z syna, Król postana-wia ukarać Roderyka, Ksymena „Słuszna, żeby dał gardło, o królu, zabojca”.

III. AKT.

1. scena - Elwira pyta Roderyka, dlaczego przychodzi do domu zabitego, radzi mu ukryć się, bo Ksymena jest zraniona i nie będzie dobrym sędzią.
2. scena - Sankty korzysta z okazji i pociesza Ksymenę, proponuje jej swoją szablę do zabicia Roderyka.
3. scena - Ksymena rozmawia z Elwirą, lamentuje, wreszcie jest sama, może ulżyć łzom, jest przerażona, że wciąż kocha Roderyka, Elwira ją mityguje i odwodzi od myśli o zemście, Ksy-mena decyduje się zgubić go i sama polec.
4. scena - Roderyk się ujawnia i mówi Ksymenie, by nie zwlekała, daje jej swoja szablę (którą zabił jej ojca), zrobiłby to jeszcze raz, miłość mu chciała przeszkodzić, Ksymena: rozumie, że honor wymagał od niego takiego czynu, boli ją utrata ojca i Roderyka, ona nie ma prawa go zabijać, on jednak chce śmierci z jej rąk, on wyrzuca go z domu.
5. scena - monolog Dyjego, cieszy sie ze śmierci hrabiego, ale boi się o syna.
6. scena - Dyjego i Roderyk, ojciec chwali syna, Roderyk zrozpaczony, Dyjego „Honor jest powi-nnością, a miłość zabawą”, Roderyk woli śmierć niż stracić Ksymenę, Dyjego mówi o zbliżają-cej się wojnie z Maurami.

IV. AKT.

1. scena - Elwira mówi Ksymenie o męstwie Roderyka podczas wojny.
2. scena - Ksymenę odwiedza Królewna, która chce przekonać Ksymenę do odstąpienia od zemsty.
3. scena - Król chwali Roderyka, mówi o przezwisku „Cyd” („Pan” z arabskiego), nadali mu je Maurowie za dzielność i męstwo, Roderyk prosi o zmazanie win, opowiada o wojnie.
4. scena - Alfons informuje Króla o przybyciu Ksymeny, Król odsyła Roderyka, chce sprawdzić siłę uczuć Ksymeny, każe Dyjegowi udać smutek.
5. scena - Król mówi Ksymenie, że Roderyk zmarł od ran po wygranej bitwie z Maurami, ona mdleje, Król wyjawia jej prawdę, ona żąda kary dla Roderyka, Sankty się zgłasza na ochotni-ka do pojedynku z Roderykiem, Aryjas będzie sędzią, nagrodą za zwycięstwo ma być ręka Ksymeny, ona oponuje, ale Król nie zmienia zdania.

V. AKT.

1. scena - Roderyk przychodzi do Ksymeny pożegnać się, gotuje się na śmierć, Ksymena pyta, czy boi się Sanktego, Roderyk odpowiada, że pragnie własnej śmierci, uważa mimo jej słów, że sława nie ucierpi, jeśli zginie w tym pojedynku, ona wstydzi się, ale chce, żeby to on wy-grał, Roderyk czuje przypływ sił.
2. scena - monolog Królewny, czuje ból i rozdarcie, Roderyk nadal jest prostym szlachcicem, jej miłość nie może być spełniona.
3. scena - do Królewny przychodzi Leonora, cieszy się z pojedynku i (przyszłego) spokoju Kró-lewny.
4. scena - Ksymena skarży się Elwirze, jest niespokojna, będzie miała męża albo „Krwią Rode-ryka albo krwią ojca spluskanego”.
5. scena - do Ksymeny i Elwiry przychodzi Sankty, Ksymena myśli, że zabił Roderyka.
6. scena - Ksymena mówi, że kochała Roderyka, Król ją oświeca, zwyciężony Sankty mówi, że to Roderyk wysłał go do Ksymeny, by zdał jej relację z pojedynku.
7. scena - wszystkie osoby, Roderyk zdaje się na łaskę Ksymeny, ona mówi o miłości do niego, ale ma wątpliwości, czy może tak szybko wyjść za mąż, Król rozwiewa jej wątpliwości, ale da-je jej rok na otarcie łez, a Roderykowi na wojnę.