Molier, Świętoszek (Tartufe). Komedia w pięciu aktach, przeł. i oprac. Tadeusz Boy-Żeleński, wyd. 8 przejrzane, BN II 40, 1968.

WSTĘP I.

1. Jak poczęła się komedia „Świętoszek”?

• kulminacyjny punkt życia i twórczości Moliera.
• dwudziestoletni chłopiec z dobrego mieszczańskiego domu, od dziecka trawiony pasją do teatru, zakochał się w młodej aktorce, Magdalenie Bejart, i założył z nią teatr w Paryżu. Tea-trzyk bankrutuje. Molier puszcza się z młodą trupą, której rychło staje się głową, na prowincję i obiega ją przez kilkanaście lat. Rozgłos wędrownego teatrzyku rośnie; wreszcie otwiera Mo-lierowi drogę do Paryża, i to pod najlepszymi auspicjami: trupa debiutuje z powodzeniem przed samym królem. Molier miał wówczas lat trzydzieści sześć.
• pierwsza nowość, z jaką wystąpi w Paryżu, będą „Pocieszne wykwintnisie”.

2. „Pocieszne wykwintnisie”.

• pierwsza tak ostra satyra, ośmieszenie sztuczności salonów literackich.
• „Natręty” – ośmieszony typ dworskiego panka, złotego młodzieńca.
• coraz większa liczba niechętnych Molierowi.

3. Walka o „Szkołę żon”.

• wielka popularność; wojna literacka, później moralna.
• oskarżenie o niemoralność, żartowanie z wierzeń religijnych, ślub z Armandą Bejart, siostrą Magdaleny (w istocie córką).
• z kampanii o „Szkołę żon” urodził się „Tartufe”, czyli „Świętoszek” – obłuda i nadużywanie rzekomych wartości moralnych do osobistych arcyświeckich celów. II.

1. Wystawienie „Świętoszka” i walka o niego.

• wystawienie: podczas uroczystości inauguracyjnych pałacu i ogrodów w Wersalu, świeżo stworzonych prze Ludwika XIV, 12 maja 1664 r. (trzy akty); burza pięcioletnia; król, któremu cenzorowie moralności dawali się we znaki, przyjął nowy utwór z zadowoleniem, brak łaski w oczach królowej-matki, Anny Austriackiej, śmiertelnie chorej ( powaga i dewocja).
• na czele zgroszonych stanął Mgr. de Perefix, arcybiskup Paryża.  zakaz wystawiania „Świętoszka” publicznie.

2. „Don Juan”.

• 1665 r. pisany naprędce, by zapełnić lukę po zakazie wystawiania „Świętoszka”, romansowy temat zmienił się pod koniec sztuki w gryzący pamflet przeciw obłudzie; nowa odmiana świę-toszka; król milczał, bronić jawnie Moliera nie mógł.

3. „Mizantrop”.

• z goryczy powstał „Mizantrop”.
• 5 sierpnia 1667 r. z pewnymi zmianami wystawienie „Świętoszka” – za pozwoleniem króla.

4. Ostateczne zwycięstwo.

• dopiero w 1669 r. „Świętoszek” zyskuje trwałe prawo do sceny. III.

1. Podłoże „Świętoszka”. Życie religijne we Francji w XVII wieku.

• olbrzymia ingerencja religii we wszystkie sfery życia w XVII wieku; Port Royal; nowe zakony.
• obłuda religijna i libertynizm, ateizm. IV.

1. Stosunek Moliera do swego tematu.

• „religia natury”; naznaczenie obłudy.

2. Stosunek przeciwników Moliera.

• „Świętoszek” dziełem proroczym – Ludwik XIV stał się z wiekiem Orgonem. V.

1. Zdobycze komedii Moliera.

• „Świętoszek” szczyt geniuszu Moliera i jedno z najśmielszych czynów artystycznych.
• z dawnej komedii, której celem było tylko bawić, mniej lub więcej wybrednie, Molier uczynił głębokie studium duszy ludzkiej.

2. Głębia.

• zabawa + nauka.
• zacieranie granic pomiędzy komizmem a powagą życia.

3. Komedia charakterów.

• „Szkoła żon” – komedia obyczajowa i komedia charakterów.
• „Świętoszek” – dalej komedia już nie sięgnie, ani u Moliera, ani u nikogo innego.
• wpływy farsy francuskiej.

4. Satyra.

• satyra społeczna o najwyższej doniosłości. VI.

1. Doniosłość społeczna satyry Moliera.

• nowa potęga: zabijać śmiechem brzmiącym ze sceny.
• epoka Moliera – zmaganie się ze sobą dwóch światów: nowoczesna myśl + aparat społeczny i naukowy niemal średniowieczny. VII.

1. Źródła „Świętoszka”.

• wątpliwe źródła (dość dalekie): satyra Regniera, komedia Aretina, nowela Boccaccia, romans Sorela „Peryander”, nowela Scarrona „Obłudnicy”, powiastka Barbadilla.
• znaczenie „Prowincjonałek” Pascala.

2. Jego przeobrażenia.

• nieznana pierwotna postać „Świętoszka”.

3. Akcja.

• w żadnej komedii Moliera nie ma tak późnego zjawienia się głównej osobistości.

VIII.

1. Artyzm „Świętoszka”.

• genialne rysy komedii; świetna eskpozycja.
• Tartufe jest bohaterem wyłącznie razem z Orgonem – szalbierstwo i zaślepienie.
• szalbierze: Tartufe, pan Zgoda i niewidzialny Wawrzyniec.
• zaślepienie, uczciwość i dobra wiara: Pani Pernelle i Orgon.
• świeccy uczciwi: Elmira, dzieci Orgona, rozsądna Doryna i szlachetny Walery.
• rzetelna pobożność: Kleant.

TEKST

• przedmowa – marzec 1669 r., „komedia, która narobiła wiele hałasu i narażona była na długie prześladowania”, pobożnik a obłudnik.

• pierwsze podanie – 1664 r., po pierwszym zakazie, o poparciu króla.

• drugie podanie – 1667 r, król poza Paryżem.

• trzecie podanie – 1669 r., po powrocie na scenę.

• Osoby:

• pani Pernelle – matka Orgona.

• Orgon – mąż Elmiry.

• Elmira – żona Orgona.

• Damis – syn Orgona.

• Marianna – córka Orgona.

• Walery – zalotnik Marianny.

• Kleant – szwagier Orgona.

• Tartufe – świętoszek.

• Doryna – pokojówka Marianny.

• Ppan Zgoda – woźny.

• oficer gwardii.

• Flipota – służąca pani Pernelle.

• Rzecz dzieje się w Paryżu, w domu Orgona.

I. AKT.

1. scena – pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, Flipota.

• irytacja pani Pernelle.
• pani Pernelle jest zachwycona Tartufe’em.
• Damis mówi o jego obłudzie.
• Doryna o jego zainteresowaniu Elmirą.
• pani Pernelle mówi o sąsiadce Oroncie („świeci cnót obrazem”).
• Doryna mówi o jej burzliwej młodości.
• pani Pernelle wyjeżdża, uderza w policzek Flipotę, by ją pospieszyć.

2. scena – Kleant, Doryna.

• Doryna dopełnia obrazu sytuacji, o zachowaniu Orgona (gardzi dziećmi…), nie widzi świata poza Tartufe’em.

3. scena – Elmira, Marianna, Damis, Kleant, Doryna.

• Elmira odchodzi, gdy jej mąż się zbliża (chłodne stosunki).

4. scena – Kleant, Damis, Doryna.

• Damis martwi się o Mariannę i Walerego.

5. scena – Orgon, Kleant, Doryna.

• Orgon wypytuje Dorynę o zdarzenia w domu, interesuje go najbardziej Tartufe, nie przejął się chorobą żony.
• Doryna: Tartufe „Chcąc odzyskać krew, co ją pani utraciła,/ Cztery lampeczki wina wypił na śniadanie”.
• Orgon: „Biedaczek!”.

6. scena – Orgon, Kleant.

• Kleant krytykuje zaniedbywanie rodziny przez Orgona.
• Orgon opisuje ideał – Tartufe’a, „przypadkowe” spotkanie, o zabiciu pchły.
• Kleant jest racjonalistą, pobożnym, uczony, ale nie szarlatan, o dewocji, Kleant dopytuje się, czy Walery nadal jest narzeczonym Marianny.
• Orgon o odwleczonym ślubie.
• Kleant wypytuje o powody.
• Orgon ukrywa się za murem niejasnych i wykrętnych odpowiedzi.

II. AKT.

1. scena – Orgon, Marianna.

• Orgon mówi o powinnościach dzieci i ich uległości.

2. scena – Orgon, Marianna, Doryna, która wchodzi po cichu i staje niepostrzeżona za Orgo-nem.

• Orgon informuje Mariannę o jej zamążpójściu.
• Marianna jest zaskoczona, ale jeszcze nie rozpacza.
• Doryna się wtrąca.
• Orgon ją ucisza, wścieka się, chce ją uderzyć.

3. scena – Marianna, Doryna.

• Doryna pociesza Mariannę.
• Marianna mówi o strachu, który czuje przed ojcem.
• Doryna upewnia się, czy Walery i Marianna się kochają.
• Marianna waha się między ukochanym a ojcem.
• Doryna kpi.

4. scena – Walery, Marianna, Doryna.

• Walery właśnie usłyszał nowinę, jest zły, „radzi” ukochanej wyjść za Tartufe’a.
• Marianna się zgadza.
• Walery wyrzuca jej, że udawała miłość do niego.
• Marianna mu wyrzuca, że zachęca ją do ślubu.
• Walery chce wyjść, kilka razy zawraca.
• Doryna się wtrąca, zatrzymuje Walerego, który udaje, że się jej opiera.
• Mariannie jest przykro i chce wyjść.
• Doryna i ją zatrzymuje.
• Walery sądzi, że jego widok jest przykry Mariannie i idzie do wyjścia.
• Doryna ich godzi, próbuje ich naprowadzić na jakiś plan.
• Marianna ma się pozornie zgodzić na ślub, ma udać chorobę.
• Walery ma się głośno domagać swoich praw.

III. AKT.

1. scena – Damis i Doryna.

• Damis jest zły na Tartufe’a.
• Doryna go uspokaja.

2. scena – Tartufe i Doryna.

• Damis chowa się w przyległym gabinecie.
• pojawia się Tartufe.
• Tartufe chustką zakrywa dekolt Doryny.
• Elmira doprasza się o rozmowę z Tartufe’em.
• Tartufe się zgadza.

3. scena – Elmira i Tartufe.

• Tartufe troskliwie pyta o jej zdrowie, przysuwa się do niej, ściska jej palce, kładzie rękę na ko-lanach.
• Elmira wypytuje go o ślub z Marianną.
• Tartufe mówi, że to pomysł Orgona.
• Damis słucha ich z gabinetu.
• Tartufe mówi, że nie jest z kamienia, o miłości pochodzącej od Boga, wyznaje Elmirze miłość, „Będąc nabożnym, czy być człowiekiem przestałem?”.

4. scena – Elmira, Damis, Tartufe..

• wtrąca się Damis.
• Elmira uspokaja wzburzonego pasierba.

5. scena – Orgon, Elmira, Damis, Tartufe.

• Damis oskarża Tartufe’a o próbę uwiedzenia Elmiry.

6. scena – Orgon, Damis, Tartufe.

• Orgon nie wierzy Damisowi.
• Tartufe się przyznaje do winy, samobiczowanie.
• Orgon oskarża Damisa o zdradę.
• Tartufe korzy się przed Damisem, podsuwa Orgonowi, że jest ofiarą, klęka.
• Orgon też klęka i się ściskają, ślub będzie jeszcze dzisiaj.
• Damis odchodzi.

7. scena – Orgon, Tartufe.

• łaskawy Tarute „przebacza” Damisowi.
• Orgon czyni Tartufe’a swoim spadkobiercą.

IV. AKT.

1. scena – Kleant, Tartufe.

• Kleant prosi Tartufe’a, żeby przekonał Orgona, by Damis wrócił do domu.
• Tartufe odmawia.

2. scena – Elmira, Marianna, Kleant, Doryna.

• Doryna zwraca się o pomoc dla Marianny do Kleanta.

3. scena – ciż sami i Orgon.

• Marianna prosi ojca o odwołanie ślubu, odda mu majątek po matce i pójdzie do klasztoru.
• Orgon nie słucha nikogo.
• Elmira oskarża Tartufe’a o molestowanie jej.
• Orgon mówi o „słabości” Elmiry do Damisa.
• Elmira pyta, czy uwierzy jej, jeżeli to zobaczy, wysyła Dorynę po Tartufe’a.

4. scena – Elmira, Orgon.

• Elmira chowa Orgona pod stałoem, przypomina, że to jego wina i nie może być później na nią zły za jej zachowanie.

5. scena – Tartufe, Elmira i Orgon pod stołem.

• Tartufe jest początkowo nieufny, ale po chwili znów wyznaje jej miłość.
• Elmira udaje, że ma skrupuły przed Bogiem.
• Tartufe ją uspokaja, co chyba najbardziej pogrąża go w oczach Orgona.
• Elmira kaszle, by zwrócić na siebie uwagę Orgona, ale ten nie reaguje.
• Elmira podkreśla, że to wina Orgona.
• Tartufe zrzuca maskę.
• Elmira denerwuje się, czy Orgon ich nie zaskoczy.
• Tartufe mówi, że Orgon jest tak zaślepiony, że uwierzy we wszystko, co Tartufe mu powie.
• Elmira mimo to wysyła Tartufe’a, by sprawdził, czy gdzieś się nie czai Orgon.

6. scena – Orgon, Elmira.

• Orgon się wścieka.
• Elmira chce, by znów ukrył się pod stołem i posłuchał dalej.

7. scena – Tartufe, Elmira, Orgon.

• Tartufe nie zauważa Orgona i dalej klaruje Elmirze.
• Orgon się ujawnia i wyrzuca z domu Tartufe’a.
• Tartufe próbuje się bronić, grozi, twierdzi, że należy do niego.

8. scena – Elmira, Orgon.

• Elmira wypytuje Orgona, o co chodzi.
• Orgon uczynił Tartufe’a nie tylko spadkobiercą, ale właścicielem majątku.

V. AKT.

1. scena – Kleant, Orgon.

• Kleant wstrzymuje Orgona.
• Orgon podczas wojny domowej popierał króla, ale przyjął jakiś przedmiot od przyjaciela z przeciwnego obozu, Tartufe mu to ukradł – podejrzenie o zdradę.
• Kleant zdaje sobie sprawę z powagi sytuacji, czyni wyrzuty szwagrowi – budująca tyrada.

2. scena – Orgon, Kleant, Damis.

• Orgon przyznaje sie że zrujnował rodzinę.
• rodzina się jednak od niego nie odwraca, nie czyni mu wyrzutów.

3. scena – pani Pernelle, Orgon, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• pani Pernelle denerwuje Orgona (zachowuje się tak, jak on wcześniej), współczuje Tartu-fe’owi („Biedaczek!”).
• rodzina zastanawia się, jak wybrnąć z tej sytuacji.

4. scena – Orgon, pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, pan Zgoda.

• pan Zgoda jest kolejnym świętoszkiem, przysyła go Tartufe, Orgon i cała rodzina ma opuścić dom, bo Tartufe chce tu zamieszkać.

5. scena – Orgon, pani, Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• pani Pernelle jest zaskoczona.

6. scena – Walery, Orgon, pani Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna.

• Walery przychodzi z pomocą, załatwia ucieczkę Orgona.

7. scena – wchodzą Tartufe i oficer gwardii.

• Tartufe każe zabrać Orgona do więzienia.
• nagle się okazuje, że oficer przyszedł po Tartufe’a.
• wszyscy się cieszą.

8. scena – pani Pernelle, Orgon, Elmira, Marianna, Kleant, Walery, Damis i Doryna.

• Kleant radzi Orgonowi podziękować Bogu za szczęśliwe rozwiązanie sprawy.
• Orgon planuje ślub Marianny ze stałym i wiernym Walerym.