społeczeństwo, państwo i władza w myśli politycznej i prawnej starożytności.

Społeczeństwo, państwo, władza to pojęcia kształtowane juz w czasach starożytności. Najbardziej znani na tym poletku są tacy filozofowie jak Platon i Arystoteles. W swojej pracy przytoczę ich myśl polityczną, spojrzenie na hierarchię w państwie oraz rolę społeczeństwa w jego kształtowaniu i rozwoju. Formą przedstawienia ich poglądów będą pojęcia związane bezpośrednio z doktryną danego filozofa. DEMOKRACJA ATEŃSKA. demokracja to ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli, którzy sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem przedstawicieli. Innymi słowy demokracja to po prostu rządy ludu. Z greckiego “demos” znaczył lud, a “krateo”- rządzę. Niedoścignionym wzorem współczesnej demokracji była demokracja grecka. Przez wiele setek lat, była symbolem wolności i praworządności. Mekką greckiej demokracji były Ateny. Demokracja ta opierała się na kilku zasadach. Pierwszym i podstawowym pojęciem demokracji ateńskiej była wolność, która według Herodota “to znakomita rzecz pozwalająca obywatelowi robić to co chce i mówić to co chce, jeśli prawo nie każe inaczej”. Istotą wolności w starożytnych Atenach była wolność słowa, ponieważ każdy miał prawo do zabrania głosu na Zgromadzeniu Ludowym. Oczywiście były też ograniczenia tego prawa, które nie przysługiwało niewolnikom i kobietom. Kolejnym składnikiem demokracji była równość praw. Zasada ta mówiła, że każdy ma równość głosu i prawo do udziału we władzy. Ponadto każdy obywatel miał prawo do takiego samego traktowania w urzędzie podatkowym, przed sądem czy na agorze. Innym składnikiem ateńskiej demokracji była zasada praworządności czyli dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu. W starożytnej Grecji to obywatele są twórcami prawa, zmieniają je kiedy przestaje im służyć. Jednakże dopóki ono obowiązuje musi być przestrzegane. Głównymi przedstawicielami demokracji w Atenach byli Solon i Klejstenes. Solon jako pierwszy został wybrany na archonta - najważniejszego urzędnika państwowego. Ponad to wprowadził różne zmiany, m.in. dokonał podziału obywateli według cenzusu majątkowego, ustanowił Radę Czterystu, sąd przysięgłych, a także ujednolicił system miar i wag. Tak naprawdę demokrację zapoczątkował dopiero Klejstenes ok. 508 r.p.n.e. Szereg reform jakie wprowadził w przyszłości stanowiły podstawę ustroju demokratycznego. Zawierały one m.in. podział Attyki na 10 okręgów czyli fyli, a te na mniejsze rejony- demy, cudzoziemcom nadał prawa obywatelskie, utworzył Radę Pięciuset, a także wprowadził ostracyzm i urząd 10 strategów. PLATON PAŃSTWO IDEALNE. Jeden z myślicieli starożytnych, a mianowicie Platon przedstawiał społeczeństwo i państwo w swojej doktrynie. Platon to antyczny idealista. W jego poglądzie istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee. Dążył do stworzenia modelu państwa idealnego. Chciał, aby ten model państwa odzwierciedlał ponadczasowe idee Dobra, Prawdy, Sprawiedliwości i Piękna. W taki właśnie sposób chciał się przeciwstawić degeneracji państwowości. Według Platona państwo zbudowane jest na kształt organizmu- każdy obywatel ma w nim wyznaczone miejsce i ma on wypełniać swoje obowiązki, które są ściśle określone. Ustrój państwa idealnego jest zbudowany tak, że dostarcza każdemu obywatelowi wszystkiego, co mu jest niezbędne i potrzebne. Ponadto każdy może osiągnąć cel życia- dobro i szczęście, jednakże nie na własną rękę, ale działając wspólnym wysiłkiem. Idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana. Ludzie nie są równi, różnią się przede wszystkim pod względem intelektualnym i moralnym. A co za tym idzie, społeczeństwo jest podzielone na trzy stany: rządzący filozofowie, dbający o bezpieczeństwo wojownicy i dbający o zabezpieczenie materialne rzemieślnicy. Platon wiedział jednak, ze to utopijna wizja. Model brał za podstawę skrajność dwóch bytów - doskonałości świata idei i jego odbicia w widzianej przez nas rzeczywistości. Jest to analogiczne do istnienia dwóch przeciwnych grup społecznych wolnych i niewolników. POCHODZENIE PAŃSTWA. Państwo stworzył człowiek. Powstaje ono wówczas, gdy żaden obywatel nie jest w stanie w dostateczny sposób zadbać o zaspokojenie swoich potrzeb, więc taka osoba zdana jest na pomoc innych. Państwo to instytucja organizująca życie ludzi i spełniająca funkcje komplementarne. Według Platona „państwo tworzy wzajemna nasza potrzeba”. Jego podstawą powinna być rodzina, własność, prawo i szczególny system organów. Jednakże zasadą tworzącą państwo wcale nie był rozum czy idea dobra. Jest to zazwyczaj odwaga, chciwość, anarchia lub strach. Są to cechy charakterystyczne ustrojów państwowych, które poniżej usystematyzuje. SYSTEMATYKA USTROJÓW PAŃSTWOWYCH. Wpływ na sklasyfikowanie przez Platona ustrojów państwowych miał stopień degeneracji państwa. Filozof ujął to w dwóch podstawowych postaciach: Państwo jako idealna polis, która była przedstawiona w formie skrajnie racjonalnych rządów oraz w kilku formach politycznych, które ulegają stopniowej degeneracji. Zaliczał do nich: timokrację, oligarchię, demokrację i tyranię. Każdy z tych ustrojów posiadał określone cechy, które postaram się przybliżyć. Pierwszy z nich, a mianowicie timokracja jest ustrojem wzorowanym na wczesnej Sparcie. Cechą charakterystyczną timokracji była przewaga takich cnót jak odwaga, wysokie aspiracje czy skromność. Dodatkowo ustrój ten prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami. Nie kierując się rozumem, a jedynie żądzą bogacenia się, co doprowadza do przekształcenia się tego ustroju w oligarchię. Państwo oligarchiczne zostało podzielone na grupę zamożnych oligarchów i masę biednych ludzi, przez co ustrój ten był nietrwały i poprowadził do jego rozpadu. W rezultacie powstaje demokracja, w której rządzą ludzie niekompetentni i przypadkowi. Prowadzi to do obniżenia dyscypliny społecznej i zaniku tradycji, a jednostki sprytniejsze dążą do przejęcia władzy przez co wykształca się ostatni z czterech prezentowanych przez Platona ustrojów- tyrania. Jest ona końcowym stadium degeneracji ustrojowej. W państwie rządzonym przez tyrana następuje całkowity zanik wartości, lud żyje w zastraszeniu, a rządzący nie podlega niczyjej kontroli. OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA I ELITY WŁADZY. Platon zbytnio nie interesował się losem klasy najniższej. Poza polem swojego zainteresowania stawiał niewolników, twierdził on bowiem, że są oni produktem natury, więc nie stanowią problem filozofa. Bardzo niewiele wypowiadał się na temat rzemieślników i kupców, ponieważ według niego mieli oni tylko pracować, by rządzący i wojujący nie martwili sie o dobra materialne. Bardzo dużą uwagę Platon poświęcił wojownikom i filozofom. Uczony dokonał podziału społeczeństwa w zakresie stawianych im zadań. Dzieli społeczeństwo według cech, które charakteryzują daną grupę. I tak na samym szczycie hierarchii widnieją filozofowi, z pełnym podziwu rozumem, następni są wojownicy, których cechuje odwaga. Natomiast na najniższym szczeblu znajduje się lud, który istnieje po to by zaspokajać potrzeby naturalne. Jednakże istnieje jeszcze jeden podział społeczeństwa według Platona, taki który określony jest z punktu widzenia sprawowania władzy, czyli na rządzących i rządzonych. Do grupy rządzących zaliczamy strażników- fylax, którzy koncentrują się na prowadzeniu spraw danej polis, przez co państwo będzie kierowane mądrze. Najwyższa władza w państwie powinna należeć do filozofów-mędrców (sophokratia), którzy tworzą elitę. Według niego elita wiedzy identyfikuje się z elitą władzy. CHARAKTERYSTYKA PAŃSTWA TZW DRUGIEGO, CO DO DOBROCI. Państwo drugie, co do dobroci opiera się na równym prawie do posiadania majątku. Jest konserwatywne, odizolowane od wpływów zza granicy. Silne rządy miały ściśle kontrolować wszystkich obywateli. Poprzez organizację obrzędów religijnych i zawodów sportowych czuwają nad duchem i ciałami obywateli. Trwałość tego niewielkiego państwa mają zapewnić: zakaz wyjeżdżania za granicę i rozbudowany system donosicielski. ARYSTOTELES GENEZA PAŃSTWA. Arystoteles był jednym z najbliższych uczniów i współpracowników Platona. Założyciel szkoły zwanej Lykeion, którą rzecz jasna wzorował na Akademii Platońskiej. Filozof uważał, że państwo powstało w sposób naturalny i odpowiada wymogom i potrzebom osobowości człowieka. Państwo jest doskonalsze niż rodzina czy inna wspólnota niższego rzędu, ponieważ jest samowystarczalne i może zaspokoić wszystkie potrzeby materialne i duchowe swoich obywateli. Celem państwa jest wychowanie wolnych obywateli i umożliwienie im dobrego i godnego życia. Według Arystotelesa państwo powinno ograniczać nadmierne bogacenie się jednostek. Arystoteles okazuje się przeciwnikiem umowy społecznej, ponieważ traktuje państwo jako rezultat i organizacyjne uogólnienie cech tkwiących w naturze człowieka. Uważał, że państwo, niezależnie w jakiej formie istnieje państwo, występują trzy czynniki podziału władzy: obradujący, rządzący, sądzący. DEFINIOWANIE PAŃSTWA. Według Arystotelesa państwo powstaje na drodze naturalnego rozwoju, a człowiek z natury jest stworzony do życia w nim. Cały rozwój społeczny, rozmnażanie się wspólnot, rodzin, gmin jest podporządkowane osiągnięciu głównego celu jakim jest państwo. ATRYBUTY PAŃSTWA NAJLEPSZEGO. Arystoteles odrzucił platońską teorie państwa idealnego i stworzył własną teorię państwa najlepszego- politeę. Główną cechą politei jest zadowolenie jednostki, ponieważ najlepsze państwo to państwo szczęśliwe, które umożliwia obywatelowi dobre i szczęśliwe życie. Według filozofa politea był to ustrój uformowany z cech oligarchii oraz demokracji. Według niego najlepsze państwo powinno opierać się na stanie średnim, ponieważ nie są zbyt bogaci by inni pożądali ich mienia, ale też są na tyle ubodzy, że sami nie pożądają dóbr. Przekonywał, że to właśnie do nich powinna należeć władza w państwie. Arystoteles uważał że politea powinna być samowystarczalna i na tyle duża w zasobie swojego terytorium, by zapewnić mieszkańcom swobodne życie. PODZIAŁ SPOŁECZEŃSTWA. Zasadniczy podział społeczeństwa według Arystotelesa opiera się na podziale na znakomitych i lud. Do kryteriów, które cechują znakomitych zalicza się bogactwo szlachectwo, cnota i wykształcenie. Natomiast do ludu zalicza się rzemieślników żeglarzy, kupców czy wyrobników. Pomiędzy tymi dwoma grupami wyróżnia się stan średni i są to drobni właściciele niewolników, którzy często pracują na niższych stanowiskach. Każdą poszczególną grupę cechują określone cnoty. Arystoteles niewolnictwo uważał, że wynika z natury, ponieważ pewni ludzie są do niej stworzeni poprzez posiadanie siły fizycznej. Niewolnicy pozostają poza społeczeństwem i poza państwem. TYPOLOGIA USTROJÓW. Arystoteles całkowicie odszedł od systematyki ustrojów według Platona. Odrzucił założenie degeneracji i odwołał się do dwóch podstawowych kryteriów: kto rządzi (jednostka czy grupa) i jak rządzi (dobrze czy źle). Zatem dzieli ustroje na dobre i zdegenerowane. Do pierwszej grupy zalicza monarchię, arystokrację i politeę. Natomiast do drugiej zalicza tyranie, oligarchię i demokrację. Charakteryzuje je następująco: monarchia jest przeciwstawna tyranii. Gwarantuje poszanowanie prawa i godności poddanych, przez co państwo jest rozsądnie kierowane. Arystoteles wyróżnia kilka postaci monarchii, lecz nie utożsamia się żadnym z nich. Arystokracja występuję wtedy, gdy państwem rządzi grupa wybitnych obywateli, którzy posiadają nie tylko majątek czy dobre urodzenie, ale przede wszystkim są wykształceni i służą swojemu polis. Ta forma władzy najbardziej odpowiada naturze człowieka. Politea to ustrój, dla którego Arystoteles ma największe uznanie. Jest to forma, która powstała z połączenia cech oligarchii i demokracji, w której przewagę zyskują elementy demokratyczne. Ujmował on ideały wolności i porządku oraz realizował politykę złotego środka. Ze względu na to, że w politei podział społeczeństwa był mniej więcej zrównoważanych, przeważały cnoty obywatelskie i poszanowanie prawa. Był względnie stabilnym ustrojem. W drugiej grupie na czele stoi tyrania ustrój najgorszy, niezgodny z naturą i godnością ludzką oraz bezpośrednio prowadzący do degradacji państwowości. Oligarchia charakteryzuje się nietrwałością rządów, brakiem rozsądku. Ustrój ten kryje w sobie wiele niebezpieczeństw dla ludzi i samego polis- grupa rządzących wykorzystuje lud, występują walki pomiędzy oligarchami. Wiele wad Arystoteles widzi również w demokracji. Za wadę uznaje to, że lud mający większość może decydować, lecz często narusza prawo. Ponad to lud kieruje się chęcią uzyskania drobnych korzyści. Każdy z starożytnych filozofów w swej myśli politycznej ma odniesienie do otaczającej nas rzeczywistości. Podstawa większości państw jest demokracja wywodząca sie z tej ateńskiej. Obaj filozofowie mieli racje co do genezy powstania państwa, ponieważ ludzie są od siebie uzależnieni i jednostka nie może istnieć bez państwa, oraz to właśnie państwo zaspokaja jednostkę. Spychali niewolników poza granice społeczeństwa, a klasa robotnicza była istotnym elementem napędzającym państwo. Państwo, społeczeństwo i władza to pojęcia, które zostały mocno zakorzenione w starożytności i ciągle przechodzą ewolucję swej hierarchizacji i definicji, jednak podstawy pozostają te same, nietknięte. w zależności od wielkości państw, czasów, w których żyjemy, sytuacji politycznej, ekonomicznej na świecie, pojęcia te odnoszą sie do myśli politycznej starożytności.

BIBLIOGRAFIA

1. Olszewski Henryk, Zmierczak Maria: Historia doktryn politycznych i prawnych. Poznań, wydawnictwo: Ars Boni et Aequi, 1994.
2. Sylwestrzak Andrzej: Historia myśli politycznej i prawnej. Warszawa, wydawnictwo: LexisNexis, 2007.
3. Izdebski Hubert: Historia myśli politycznej i prawnej. Warszawa, wydawnictwo: C-H-BECK, 1995
4. Dubel Lech, Korybski Andrzej, Markwatt Zbigniew: Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce. Kraków, wydawnictwo: Zakamycze ,2002
5. Reale Giovanni: Myśl starożytna. Lublin, wydawnictwo: KUL, 2003