Jan Andrzej Morsztyn, Wybór poezji, oprac. Wiktor Weintraub, BN I 257, 1988.

WSTĘP I. Poeta baroku.

• zastosowanie pojęcia „barok”.
• Edward Porębowicz – nazwa stylu (niezwykła metaforyka, paradoksy, dowcipna puenta).
• po I wojnie światowej uczeni niemieccy nowa epoka, między renesansem a Oświeceniem.
• w Polsce głównie zasługi Romana Pollaka. II. Marino i marinizm.
• niespokojny duch, najgłośniejsze dzieło „L’Adone” 1623 r., popularność, sława, zm. 1625 r., poemat hedonistyczny, liryki – 4 wydania, najpełniejsze 1615 r. „La lira”, akrobatyka języko-wa, brak głębszych przeżyć.
• 1623 r. przekład „L’Adone” nieznanego Pomorzanina Piotra Kostki (żenująco nieudolny), do-piero Morsztyn dorównał oryginałowi. III. Życie Morsztyna.
• Jan Andrzej Morsztyn 1621-1693 r., ojciec Andrzej, kalwin, Jan przeszedł na katolicyzm, wy-kształcenie Walerian Otwinowski (1571 – przed 1642).
• tłumaczenie „Georgik” Wergiliusza i „Przemian” Owidiusza, 1638 r. podróż zagraniczna, dwo-rzanin Lubomirskich, poseł na sejm (sześciokrotny), od 1648 r. związany z dworem Władysła-wa IV, 1653 r. Jan Kazimierz – tytuł dworzanina królewskiego, powiernik Ludwiki Marii, 1659 r. ślub z dwórką królowej, Katarzyną Gordon, szybka kariera, 1668 r. podskarbi wielki koron-ny, polityka profrancuska, w opozycji królewskiej po śmierci Jana Kazimierza i za Michała Wiśniowieckiego.
• w 1670 r. oskarżony o nadużycia, poparcie Sobieskiego, magnat, przywrócony do łask dworu i wpływów, król zbliżył się do polityki prohabsuburskiej, Morsztyn do opozycji (ostrej), 1678 r. obywatelstwo francuskie, 1679 r. sekretarz Ludwika XIV (przysięga wierności), tajna kores-pondencja królewska (Sobieskiego) dla Ludwika XIV, 1680 r. zakup ogromnych dóbr we Francji, 1683 r. oskarżenie o zdradę stanu, Morsztyn wyjechał, zmarł w 1693 r. IV. Twórczość. Epika i dramaty Morsztyna.
• do 1662 r. (wystawienie „Cyda” Corneille’a), potem okolicznościowe wiersze.
• poezja dworska, nie polityczna (panegiryk dla Ludwiki Marii w „Psyche”), aura gry miłosnej.
• przekład-adaptacja „Psyche” z Lucjana, Apulejusza, Marina, pieśń Marina z „L’Adone (Kupido o swojej miłości do Psyche).
• utwór dramatyczny „Amintas” z Tassa (1573 r.), polski przed 1651 r., apoteoza zmysłowej mi-łości, błędy i nieudolności przy przekładzie.
• „Cyd albo Roderyk”, wystawiony w 1660 r. w Zamościu u Jana Zamoyskiego (Sobiepana) w Zamościu, pierwszy przekład z francuskiego, stosunkowo wierny, Corneille – precyzja słowa, 1662 r. przed królem + „Prolog” – Wisła składa hołd parze królewskiej. V. Twórczość liryczna.
• najbardziej reprezentatywne – 210 wierszy z dwóch ksiąg „Lutni, brak wśród nich najjaskraw-szych obscenów oraz prywatnych.
• wiersz dedykacyjny do Łukasza Opalińskiego, drugi – do czytelnika, „Do panny” (Kasia – mu-zą).
• drugi zbiór skromniejszy – 32 wiersze, „Kanikuła” – skomponowane latem 1647 r. (wiersz de-dykacyjny), większość erotyków, wielotematyczność, utarte motywy, aby olśnić czytelnika i zapędzić w kozi róg poprzedników, także drobnostki, ikoniczne wiersze (francuski Ronsard, nie Marino), zaskoczenie – kalambury, homonimy, puenty.
• także styl prosty (np. listy poetyckie).
• niemal wszystkie utwory to przekłady lub przeróbki.
• wzory: Marino, Marcjalis.
• 9 wierszy religijnych.
• erotyki (ale brak psychologii miłości), ważne miejsce – poezja okolicznościowo-towarzyska (anakreontyki, skandale), fraszki.
• wirtuoz w eksponowaniu możliwości polszczyzny. VI. Wersyfikacja.
• żaden poeta staropolski nie może się mierzyć z Morsztynem.
• od 5- do 13-zgłoskowców, głównie 8-, 11- i 13-zgłoskowce.
• tok przerzutniowy – zjawisko wyjątkowe. VII. Dzieje recepcji.
• Morsztyn nie drukował swoich utworów.
• rękopiśmienne odpisy.
• druk dopiero w XIX wieku.

TEKST KANIKUŁA Do jaśnie wielmożnego jegomości pana koniuszego koronnego – Aleksandra Lubomirskiego; licha praca, do większej autor dopiero nabierze ochoty. Ad Musas – panny są przyczyną wszelkich wierszy, prośba o natchnienie: woda z hippokre-teńskiego źródła na Helikonie. Dwoja bieda – „psia gwiazda”, upał wysusza wody, rzeki, autora męczy też Wenus, oby obie prędko minęły. Do kanikuły („Potężny piesku, co władasz gorącem”) – wieczne śniegi topią się z gór, prośba, by miłość ogarnęła też jego „dziewkę”, ona ma wszystko w sobie. Nadgrobek Perlisi - piesek zdechł z gorąca, rozpacz Kanikuły (burza). Chłód daremny – podczas panowania Raka (22 czerwca – 22 lipca), autor chowa się do lasu, chłodu nie znajdzie gdyż ma w sobie ogień (miłość). Dyskrecyja – pod dębem leży śpiąca dziewczyna w otoczeniu Kupidynków, jeden rozpiął jej sukienkę i wszyscy „chłodzili swoje oczy”, autor rzucił jej się do ust i piersi, obudziła się, zła, to bogini, on zwala winę na kanikułę. Wiejski żywot – wiejski żywot nie jest najgorszy (tak żyli przed potopem), owoce, nie znali wi-na z Włoch, piwo, domowe krosna, każdy miał jakieś zajęcie (śpiewanie piosenek, wicie wian-ków…), brak hałasu, wierni przyjaciele, brak intryg i zdrad dworskich, brak wojny, wszystko w zgodzie, Jaga, może autor ją zdobędzie. Jabłka – „drażnięta” przez nikogo nie dotykane, strzeż się kanikuły. Dobra myśl – pijmy wino na ochłodę (Noe miał winnicę, Aleksander Wielki po pobiciu Persów sobie popijał), trunek – „Ojcem szczerości, matką jest nadzieje/ (Tylko że ją gdzieś sen z głowy wywieje)”, koniecznie z pannami. Do kanikuły („Zła kanikuło, psie niebieski wściekły”) –jest zły, bo przez nią uciekł chłód, tylko niech jego pani zostanie. Redivivatus – jako wietrzyk chłodzić będzie Jagę, także jej piersi. Rzeki – katalog rzek Rzeczypospolitej z „Roczników” Długosza. Na płacz jednej panny – Filidy, wzgardziła jego łzami, może teraz zmięknie. Przechadzka („Czy z mej namowy, czy-li z dobrej woli”) – Kasia chce iść na kwiatki i doić kro-wę, wątpliwy komplement. Bombyx – ze zgryzoty i rozczarowania plecie sobie trumnę. Serenada (“Już słońce padło, już horyzont ciemny”) – otwórz okno, Jago (nocą). Zapał – piecze go miłość. Vaneggiar d’una innamorata – to nie ogień, to męka, mróz? miłość? kocham? łańcucha nie wi-dać, „żyję, umieram”.

LUTNIA

• 1661 r. Łukaszowi Opalińskiemu.

Księga pierwsza. Do jegomości pana Łukasza ze Bnina Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego – „po kolędzie”, w darze. Do czytelnika („Lutniąś wziął w rękę, która-ć w różne tony”) – komu się spodoba, ten niech czyta. Do tegoż („Jam nie myślił nigdy o tem”). Do panny („Obróć łaskawe, panno, ku mnie oczy") – oczy to fontanna wody parnaskiej (źródło natchnienia), „Miłość jest Muzą”, do Kasi. Do swoich książek („Dokąd się, moja lutni, napierasz skwapliwie?") – apostrofa do swoich utworów z Marcjalisa, nie do druku. O sobie – anafory „Nie tyle” (pszczółek ukraińskie ule, różnych barw tęcza i zorze), ale on „bó-lów” wycierpiał do Katarzyny. Do Jana Grotkowskiego , pisarza pokojowego JKM („Tobie, mój Janie, tobie przed wszytkimi”) – był większym poeta od Morsztyna, autor składa mu hołd. Ogród miłości – ogród Kupidyna (chwast – płonne obietnice…), on kopacz. Na klacz hiszpańską – opis konia, zalecenie rozmnażania go, szczęśliwy, kto jej dogląda. Na jabłko – żadne się nie równa z tym, które Kasia mu dała, rozpaliło go. Na łakomą – do Zosi, miłość a pieniądze. Czary niemieckie – towarzysze Odyseusza i Kirke, Hans i czara, 4 wersy. List do jegomości pana Otwinowskiego, podczaszego sendomirskiego – wyjeżdża, ale nie za-pomni Otwinowskiego. Respons – odpowiedź Otwinowskiego, nadzieja, że Morsztyn wróci i nic go nie powstrzyma. Lament pasterski. Fragment – przekład (czego?), opuszczony Dafnis przez Dorydę, umrze z żalu. Niestatek („Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni") – „Prędzej”, „Niźli będzie sta-teczną która białogłowa”. Przechadzka (“Ogrodzie wdzięczny, niech mi wolno będzie”) – zwrot do ogrodu o pozwolenie na przechadzkę, zakochany, cierpiący z miłości. Zapust – cały świat wesoły, on zrozpaczony, nieszczęśliwie zakochany, umrze. Niebytność – nie spodziewał się takiego bólu z rozstania. Drużyna zapustna – zaproszenie na chlanie. Oczy wojenne – kobiety-wojowniczki (Amzonki, Atena…), Zosia wojuje oczyma. Łzy a simili – przez porównanie, dzieje miłości (tęsknota do popiołu), pomóc może Kasia. Sen – śnił o ukochanej, miał umrzeć, śmierć się wzruszyła jej rozpaczą. O swej pannie – „Biały” marmur, łabędź, bielsza twarz i szyja. Nieustawiczna – Jagienka, zmienna. Do Jana Grotkowskiego, pisarza pokojowego JK M Sestina („Nielutościwe i zawarte nieba"). Do Walka – z Marcjalisa, „źle mię udano” – fałszywie oskarżono, nie rogacz, jest koczotem (stręczycielem) własnej żony. Na wiązanie – podarunek imieninowy, zazdrosny, ona wolna, on w niewoli. Do Jana Szomowskiego , dworzanina pokojowego JKM – dotyczy służby „pokojowych”, zależ-ni od rozkazów króla. Do Stanisława Morsztyna , rotmistrza JKM – degustacja alkoholi. Raki – krytyka kobiety (pieniądze, chciwość, gościna, hazard, pijaństwo…). Do jednej – gospodarna pani. Do oczu swoich („Żart to i fraszka przeciw Bogumile"). Do panny („Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem"). Wachlarzyk oddany. Pewny skarb – same szkody z materialnymi rzeczami, ale nie z przyjaźnią. Proprium pańskie – rys charakterystyczny, Piotr jest panem, bo długów nie płaci. Niestatek („Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem") – piękna, jeśli w zgodzie, brzydka, gdy się pokłócą. Dialog z Wenerą – rady w miłości – podarki, listy, przysięgi, porwanie, niewola. Do Jagnieszki – portret. Do panny („Na głuche skały, na śnieżyste Tatry") – „serce jak skała”, „śnieg ciało”. Do kramarki. Do swoich książek („Hola! Już dosyć, dosyć, moja księgo!") – wystarczy tych wierszy.

Księga wtóra. Do lutnie („Lutni wszechmocna, lutni slodkostronna") – „wszędzie cię pełno”, uciecha, zabawa. Posyłając wiersze jegomości panu marszałkowi wielkiemu koronnemu – czyli Jerzemu Lubo-mirskiemu (poeta). Iglica w szpadę – „straszliwa broń”, on śmiertelnie ranny. Wiosna – a ona zimna. Do Jagi („Sroga jest żmija żądłem jadowita") – bardziej sroga niż żmija, miłość, tygrysy i lwice. Pszczoła w bursztynie – jakby we własnym miodzie. Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza JK M w Neapolim („Króla od Wisły i od Manzanaru"). Śmiech i płacz – ona się śmieje, on umiera, wskrzeszony, gdy ona płacze. Do przystarej – drwi z jej zakochania. Na Pawła – zakochany w brzydkiej Zosi, ona ślepa na jedno oko, on na dwa. Na zazdrosnego – chciałby być tak bogaty, by Walek mu zazdrościł. Mieszana – jędza czy dziewka (+)? Do sztucznego – rozdaje starym bogactwa, by mu się „wróciły”. Lais stara. Do sąsiada – powinien być zadowolony, bo może Bóg odebrać to szczęście. Przyjaciółka – „dać się obłapić”, nie żona. Na sen – Marino, mężatka, była u niego we śnie. Do lutnie („Córko starego głośnobrzmiąca buku") – Sarbiewski. Do Bogumiły – serce zostało u niej, dusza też, jeśli nie wrócą, on umrze. Do wiatrów. Na toż [Na śniegową grę] – Jaga rzuciła w niego śnieżką. Faunus do nimf – dlaczego uciekają przed nim? Meditatio mortis. Do Eustachego Przeczkowskiego – rozmyślanie o śmierci, dworzanin królew-ski, odrzucenie smutków, carpe diem. Do wiarołomnej („Ty wieczna, której Atropos ni Kloto") – poszła za bogatym. Nadgrobek Lukanowi. Miłość zerwana – uwolniony z niewoli, zdradzony, teraz nieprzyjaciel. Do panny. Sonet („Tysiąckroć, moja bohatyrko cudna”) – zdrajczyni, obłudna. Cuda miłości. Sonet („Karmię frasunkiem miłość i myśleniem") – Marin.. Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza królewskiego w Neapolim. Sonet („Nowe zaloty i no-wego tworu”). Do galerników. Sonet – i tak mają lepiej niż on, brak ulgi, w płomieniu. Do trupa. Sonet – ma lepiej niż zakochany. Na krzyżyk na piersiach jednej panny. Sonet – „między dwiema wystawion łotrami”. Do motyla. Sonet – lecącego do płomienia, chciałby umrzeć, ale pocałować usta ukochanej. Do zorze („Noc człowiekowi na wytchnienie dana") – noc wytchnieniem, frasunki, Amora zako-chana w Cefalu (on w innej). Do zorze. Sonet („Noc, człowiekowi na pokój stworzona”) – noc pokojem, wrony, dzień = nocy, Amora zakochana w Cefalu. Żona myśliwemu. Sonet. Do Władysława Szmelinga. Sonet – dworzanin, szydzi z wierszy Morsztyna, że to erotyki, Morsztyn rozkocha w sobie jego Kordulę. Cuda miłości. Sonet (,.Przebóg! Jak żyję serca już nie mając?”). Do starego. Sonet – żonaty z młodą, obrzydlistwo, on jedną nogą w „trunnie”. Desperacyja. Sonet – Marino, Miłość nie pomoże, ani Gniew, Fortuna i Czas, tylko Śmierć. Na uśmiech. Sonet – uciekną ból, płacz, niesmak i tęsknice. Na powrót. Sonet – rozbity okręt na skałach. Obraz ukradziony. Sonet – „znam się” (przyznaję), ukradł jej portret, ona – jego serce. W niebytności we Szwecyjej. Sonet – jako poseł, tęskni, przez 6 miesięcy nie zobaczy słońca. Na zausznice w dzwonki. Sonet. Na toż („Znam twą, Kupido, zazdrościwą zrzędę”). Na toż („Wiemy to dobrze wszyscy chrześcijanie") – dzwony towarzyszą wszelkim świętom (ślub). Na toż („Jużeś nam, panno, tyle serc nakradła"). Na toż („Diana na fontanie”) – Akteon ma być cicho, by nie zbudzić jej. Rogi – Akteona, wszyscy mężczyźni są rogaczami, trudno zataić zdrady. Serce jednakie – Sarbiewski, do Pietra. Odjazd – odjeżdża, ale jego połowa zostaje z nią (dusza). Mierność – Horacy, umiarkowanie. Na posła.

GADKI Do jejmości paniej Teofili z Raciborska Rejowej , starościnej małogoskiej – ona jest cnotliwa, więc nie dla niej erotyki, psalmów pisać nie umie, więc daje jej zagadki. Gadka trzecia – wszystkich obłapia, wszystkich ma pod sobą, bez głowy (koszula). Gadka szósta – grób ożywa; zgnije, żyje (zboże). Gadka dziewiąta – ręka i głowa, boją się go (młotek). Gadka dziesiąta – świeże drzewo, nic nie radzi, rózgi z niej (miotła). Gadka jedenasta – związany z czarną miłośnicą, orzeka wyroki, wszędzie (papier). Gadka dwunasta – najpiękniejsza, wzbudza uczucia, Jagusia (piękność). Gadka trzynasta – (chleb).

WIERSZE ROZPROSZONE Pot krwawy – Jezus-niebieski kowal, pospieszny goniec, waleczny żołnierz, winy ludzkie, cier-pienie, „o Miłości ukrwiona!”. Pokuta w kwartanie – gorączka co 4 dni, „Jam robak ziemny, proch nożny, pies zgniły”, „bo-gów wiele / miałem”, wymienienie grzechów, „od ducha/ Ukorzonego nie odwracaj ucha”, „nie za-pomnisz o nas w każdej toni”, „Bądź tedy łaskaw”. W kwartanie. Sonet – 8 miesięcy, prośba o wybawienie duszy od ognia wiecznego. Nowe lato 1648 – do siostry, życzenia pomyślności, drugiego syna i drugą Jagusię. Na imię – „Gniewam się” 3 razy, nie na Jagę, winny ksiądz za takie imię. Do wiarołomnej („Zmyślaj, jako chcesz, sadź się, jako raczysz") – możesz mówić, co chcesz, i tak tobie nie wierzę. Do Jagi („Kto-ć dowcip tak zaostrzył, że skrytej natury") – bystrość Merkurego, cnota Minerwy, uroda Wenus, Kupido i Febus. Serenata („Dobranoc, dziewczę moje!") – dla niej noc spokojna, dla niego bój. Do oczu („Oczy, serce wam hołduje") – miłość nie dla „nadgrody”, dla sługi – łaska. Czujność – „nie drzemie, kto kocha”. Rozjazd – z Kasią, ona w gościnę, on w trumnę. Do oczu swoich („Oczy me, w czymżem was zdradził") – na szkodę, patrzą na ukochaną, Iza-bellę. Pieśń („Chłopcze, nalej mi wina") – z kwiatka na kwiatek skacze. Pieśń („Kiedy męki mej ślicznej Zosi") – Zosia drwiła z niego, on z niej, pogodzili się. Pieśń („Gdy-ć swego, Melito, sam serca nie ukażę"). Pieśń („Kasiu, czyś chora, czy uporem") – przed ślubem, nie chciała z klasztoru do obozu przyjechać. Pieśń („Niech się świat mieni, niech się mienią czasy") – u nóg Kazimiery przez cały rok. Do Piotra o swoich księgach – krytykował, że zbyt otwarte wiersze, odpowiedź, nie do szkoły. Na tabak do Piotra – tytoń do niższych warstw, potępienie. Non fecit taliter ulli nationi – nie uczynił tyleż innemu narodowi, ile Bóg Polsce, przedmurze chrześcijaństwa, tylko „rządu potrzeba!”. Pospolite ruszenie l 649 – potrzebne pieniądze na wojsko. Pieśń w obozie pod Żwańcem 1653 – „Bracia, do koni!/ Już flaszka na stole”. Do jegomości pana Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego. Ad Moscoviam. Fragmentum.

WIERSZE Z WIĘKSZYCH CAŁOŚCI Calliope. Comoedia – pijanemu chłopu wmawiają, że jest królem. [Pochwała złotego wieku] – z „Amintasa” I akt. [Pochwala miłości] – z „Amintasa” II akt. Prolog [Do Cyda]. [Monolog Roderyka].

PSYCHE [Fragmenty] Do jegomości pana Stanisława z Raciborska Morsztyna, kasztelana czerskiego – 1687 r., we Francji. [Refleksje o życiu] – 6. bitwa i śmierć, żywot, rózga, po trudach szczęście. [Wenus poszukuje Kupidyna i znajduje go w Warszawie]. [Królowa Ludwika Maria]. [Kupido zakochuje się w Psyche].