Józef Bartłomiej Zimorowic, Sielanki nowe ruskie, oprac. Ludwika Szczerbicka-Ślęk, BN I 287, 1999.

WSTĘP I. Burmistrz i historiograf Lwowa.

• żył w latach 1597-1677.
• z rodziny rzemieślniczej, ojciec kamieniarz, 1624 r. status obywatela miejskiego (dostęp do urzędów), zmiana nazwiska, ślub z Katarzyną Duchnicówną, 1640 r. prowadzenie kancelarii miejskiej, od 1648 r. rajca Lwowa, kilkakrotnie był burmistrzem, 1653 r. śmierć zony, potem żenił się kilkakrotnie, zmarł, 3 dzieci, w tym syn, Jan, zmarł.
• brak nobilitacji, protekcji wpływowych możnowładców, epitafia i mowy, interesował się historią Lwowa.

II. Wczesna twórczość (lata 20. XVII wieku).

• „Żywot Kozaków Lisowskich” 1620 r.
• „Testament luterski żartownie napisany” oraz „Pamiątka wojny tureckiej” 1623 r.

III. Twórczość religijna (lata 30. – 40.).

• męka Chrystusa – „Ecce Deus, ecce homo” 1633 r.
• Boże Narodzenie – pieśni łacińskie „Jezus, Maria, Joseph” 1640.
• nurt idylliczny i doloryczny.

IV. Sielanki.

1. Dzieje tekstu.

• „Sielanki” ukazały się w Krakowie w 1663 r., z imieniem brata autora, Szymona (zm. 1629 r.)
• w 1654 r. ukazały się „Roksolanki to jest ruskie panny” także pod imieniem Szymona.
• wydanie „Sielanek” – 10 rocznica śmierci Katarzyny Duchnicówny; wydanie „Roksolanek” – rok po śmierci Katarzyny i 25 lat po śmierci Szymona.

2. Dzieje gatunku.

• rozwój sielanki w nowożytnych literaturach europejskich od renesansu.
• poeci włoscy, m.in. Jakub Sannazaro („Arkadia” i „Eklogi rybackie”) i Torquato Tasso („Amin-tas”).
• ze starożytności Teokryt (III w. p.n.e.) – bukoliki, oraz Wergiliusz.
• nazwę „sielanka” wprowadził do literatury Szymon Szymonowic, publikując w 1614 r. cykl pt. „Sielanki”, wcześniejsza nazwa „skotopaska” – Jan Kochanowski, Grzegorz Porębski.
• rozwój sielanki w Polsce od połowy XVI wieku: Grzegorz z Sambora i Jan Kochanowski („Pieśń świętojańska o sobótce”).
• Zimorowic wskazał Szymonowica jako wzór swojego cyklu.

3. Podstawowe odmiany sielanek Zimorowica.

• rozmowa starego pasterza z młodszym: I, II, VI, XII, XV, XVI.
• popisy śpiewacze: I.
• obrządek weselny: IV, VIII.
• obrządek żałobny: V, VII, XI, XVII.
• pozostałe to epickie monologi: III, IX, X, XIII, XIV.

4. „Swe kąty chciałem odrysować pieniem”.

• poprzedzający wiersz wstępny „Obmowa”.
• opis swojego domu, okolic (Lwów), autowizerunek poety, portret Katarzyny (żyjącej – Pneu-mancja – i ukochanej – Filorety), portret Szymona.
• rozpacz po śmierci żony i brata, pogodzenie po śmierci dzieci.

5. Dwa rodzaje pobożności.

• religijność starego pasterza (relacja Bóg-człowiek, brak stałego wyznania) a dewocja pozos-tałych bohaterów.
• religijność metafizyczna, naiwna i uboga (mentalność prostego pasterza), optymizm.

6. „Ktokolwiek pieśni umie wiązać […] Niech się namniej nie boi cichej niepamięci”.

• pewność Łaski, zbawienia i dostąpienia raju wiecznego a dramatyzm przemijania i śmierci.
• śmierć kojarzona z rozkładem ludzkiego ciała, przemiana piękna w brzydotę.
• potrzeba istnienia cielesnego, poezjotwórstwo – próba przezwyciężenia śmierci w wymiarze ziemskim; egalitarność drogi do sławy u potomnych przez poezję (granicą tylko talent).
• porównanie poezji z malarstwem.
• trwanie w społecznej pamięci – dokonania o charakterze cywilizacyjnym.

7. Historia.

• czas rozmów i popisów pasterzy, mierzony wschodem i zachodem słońca, obrotem ciał nie-bieskich, rytmem prac gospodarskich, przeciwstawiany jest niedookreślonemu „dawniej”.
• bardziej indywidualny wymiar dawnej szczęśliwości (zwłaszcza w postaci Olifira).
• mityczne „dawniej” przeplata się z historią, w pamięci utkwił zwłaszcza ostatni najazd wojsk kozackich.

8. Miłość.

• pieśń miłosna spełnia rolę psychologiczną: przez wyrażenie doznań oczyszcza ze złych afek-tów, spełnia rolę terapeutyczną.
• miłość pojmowaną jako „sprosne ognie” symbolizuje Kupidyn, symbolem miłości sankcjono-wanej jest Hymen.
• Hymen + Filoreta, ideał żony-kochanki, przyjaciółka i towarzyszka życia; typ erotyku ziemiań-skiego + koncepcja petrarkistowska.

9. Kunszt epika i kunszt liryka.

• 13-zgłoskowiec (7 + 6) – 13 utworów, wieloczłonowe zdania, połączone jasno, niezbyt rozbu-dowane składniki; autor nie nadużywa szyku inwersyjnego.
• sielanki skłaniające się ku liryce: pieśni miłosne lub żałobne, współuczestnictwo natury w cier-pieniu człowieka.
• nawiązanie do „Roksolanek”.

10. Kompozycja cyklu.

• w sielance I mowa o „zaczętej z sielankami sprawie; w XVII poeta wzywa muzę: „Już też ostatniej (…) pomóż mi roboty”.
• na zasadzie kontrastu: przeplatanie sielanek miłosnych i żałobnych.

11. „Sielanki nowe ruskie” u potomnych.

• „Sielanki” najbliższe są poezji Wacława Potockiego i Zbigniewa Morsztyna.
• „Sielanki” były czytane, jak interpretowane i oceniane? – brak materiału.
• dopiero w 1839 r. August Bielowski opublikował studium, ustalając, że „Sielanek” nie mógł napisać i nie napisał Szymon; od tej pory Bartłomiej zaistniał jako poeta.
• do dziś budzi zainteresowanie kwestia, kto jest autorem „Roksolanek”.

TEKST „Obmowa” – dla siebie samego pisał, swoje „kąty” przedstawił, naśladowanie Symonidesa (Szy-monowica). I. Koleźnicy .

• pod topolą, w połowie maja, „zawody” ze słowikiem.
• Demijan: praca dla ludzi i potomnych, sława dzięki poezji („kiedy kto w rymach imię swe wyry-je,/ Póki ich stawać będzie, póty w nich pożyje”).
• Panas: pasterze – Satyrami, wiersze do Marelli (od: moreli). II. Trużenicy .
• śmierć czworga dzieci Miłosza, ale on nie traci wiary, obraz zaświatów (rzeka Prut, zabawy dzieci z Barankiem), dom Miłosza na trzech pagórkach, Miłosz wychwala dostatek.
• Samujło namawia Miłosza do darowania „szczypty” na Kościół zamiast złemu dziedzicowi, zięciowi lub na posag córki.
• Samujło i Leszko proszą Miłosza o pieśni.
• Miłosz żałuje pisanych w młodości „fraucymerne baśnie”, „miłość nieprawym jest sędzią”. III. Płaczennica.
• płaczka żałobna pragnie śmierci, zerwania z życiem, chce wędrować jak Ceres, czuje się osamotniona i opuszczona, nieutulony żal. IV. Swaci.
• Lasota marzy o odpoczynku po żniwach, niedługo wesele Parasi.
• Stokłos: już mija drugi marzec, trzecia zima od czasu, gdy mróz ściął sady, „takci i świat opak wszystko robi,/ Godnych ludzi omija, a niegodnych zdobi”.
• Lasota: krótko cieszyła się życiem, dla miłości warto żyć mimo cierpień (kolec i róża), Ama-ranta (Płomienna) odeszła.
• Daniłko: płaczą pastuszkowie i sielanki. V. Roczyzna .
• Hilas: 18 lat po śmierci Symicha (pseudonim Szymona Zimorowica), pieśń o przedwczesnej śmierci.
• Olechno: kwiaty nie mają dla kogo kwitnąć.
• Dorylas: nieutulony żal, rozpad ciała po śmierci, atak robaków.
• Hilas: równość śmierci, niesprawiedliwość, Symich w otoczeniu muz, jako łabędź tworzy no-we utwory.
• Dorylas: zawiedzione nadzieje rodziny, podziemne owady, węże i gady to nowa rodzina zma-rłego, zawołanie do rzek i wiatrów o współczucie. VI. Mołojcy.
• Aleksy pyta Jolasa, dlaczego umilkły jego czułe („czujne”) pieśni, serce ma być jednakie na wszelkie przygody.
• Jolas: przez przypadek zranił się strzałą Kupidyna i się zakochał, zobaczył na kiermaszu „mo-łodycę” – dziewoję i roztopił się jak „lipki wosk”.
• Aleksy: o Wenus i Adonisie, „Z czasem kłopoty chodzą a jako czas płynie/ Prędko tak prędko kłopot wespół z czasem minie”. VII. Narzekalnice .
• Olena: o dawnej szczęśliwości, Satyrowie.
• Hasia: o zniknięciu Filis.
• Fedora: o śmierci Filis.
• Femka: posag Filidy – garść ziemi, odzienie weselne – prześcieradło, wyprawa – trumna i ka-mienie, oblubieniec – robak, łożnica – grób, potomstwo – płacz krewnych, Filida przemienio-na w słowika. VIII. Śpiewacy.
• Rozyna i Lidychna.
• Lidychna: Bertyn, młody pasterz, stara sie o Pałachnę.
• Śpiewacy i Muzyka starają się o uczucie Pałachny. IX. Przenosiny.
• śmierć Bogumiły – świętej. X. Zalotnik.
• 1626 r., najazdy Tatarów.
• Filoret zakochany w Fedorze, która zginęła, on rozpacza, ucieka od życia. XI. Żałoba.
• ceremonia pośmiertna.
• Tymorynna, Hallicynia, Licydyna, Helenora i Pneumancyja.
• Poeta wzywa do żałoby, nawet słońce („Tytan”) było przygaszone, słowik nie śpiewa, muzy tworzyły treny.
• Pneumancyja: wezwanie do dalszego żalu.
• Tymorynna: skamieniała toczy krwawy strumień (Niobe).
• Hallicynia: nie może zapomnieć o nim, miłość odnawia się każdego dnia.
• Helenora: próżna rozpacz, nic go nie wróci.
• Pneumancyja: samotnie przy jego grobie, ukochany muz, utrata dla ojczyzny, nikt nie by lep-szym poetą nad niego, żal rodziców, czas nie uleczy ran. XII. Zezuli syn.
• Narcyz wzbudzał nieodwzajemnione pożądania miłosne jak Kupidyn, o Echo, zemsta, Neme-zis. XIII. Winiarze.
• ciąg dalszy II.
• Leszko i Samujło dziękują za gościnę i proszą o wierszyki.
• Miłosz: skromny, nie uważa się za wielkiego twórcę („trochę poetyki/ Zwietrzyłem”), o porząd-ku w świecie (podobne do Kochanowskiego „Czego chcesz od nas, Panie…”), o młodziutkiej ogrodniczce.
• Leszko: aluzja do „Trużenikow”, o przemijaniu czasu, dobrych, dawnych latach.
• Miłosz: zdradza tajemnice dotyczące uprawy winnej latorośli.
• Leszko: myślał, że wystarczy zasadzić i załatwione.
• Miłosz: częstuje gości miodem. XIV. Zjawienie.
• Hymen i Kupido, obaj „miłości szafarze”, przed sądem Wenus, Hymen: miłość małżeńska, Kupido: miłość wolna.
• Hymen: skarży się, że Kupido pakuje się w jego sferę działania.
• Wenus: przykazuje im działać we własnych zakresach.
• narrator: opowiada: dwoje dzieci spędza ze sobą wiele czasu, pastuszkowie pytają, kim dzie-ci są, młodszy – matka Cukrusia (Wenus), ojciec z Lipary, „kowal chromy” (Wulkan), brat Biło-zor (Hymen), on Kanarek (Kupido), mieli być czeladnikami u ojca, ale się zmęczyli, zabrali oj-cu sieć, w którą złapani byli Wenus i Mars, i teraz łowią różną zwierzynę, bawili się z pastusz-kami, opowiadali sprośne opowiastki, puścili strzały na gości. XV. Kozaczyzna.
• po najeździe tatarskim, Kozacy wydali ziomków Tatarom.
• Ostafi i Wojdyłło uciekli z niewoli.
• Dorosz: stracił majątek.
• Ostafi: pomagali mu duchowni.
• Dorosz: zaraza panowała po najeździe.
• mówią o spalonych domach, zabitych, jeńcach.
• Dorosz: zaprasza na nocleg do siebie Ostafiego i Wojdyłłę. XVI. Burda ruska.
• Dorosz, Ostafi i Wojdyłło.
• Dorosz: opowiada, jak uszedł przed pogromem, pojechał z dziećmi i żoną do Lwowa, śmierć i zniszczenie. XVII. Filoreta.
• narrator „Już też ostatniej, muzo, pomóż mi roboty”.
• Olifir, „przyjaciel jej luby”, mąż”: „A ja żyję i po niej zostawam na świecie”, ona nic nie zgrze-szyła, Bóg mógł jego ukarać za jego grzechy, łzy jej nie ogrzeją i nie wrócą do życia, wystawi jej nie ulegający zniszczeniu znak pamięci (nie tylko nagrobek, ale przede wszystkim utwór poetycki, którego czas nie zniszczy), razem z nią przyszło wszystko, co dobre: „Sława/ Pięk-na, codzienna radość, fortuna łaskawa”; uratowała Olifira od zatraty, była religijna, pobożna; szybko minęły dobre czasy, okolica jest smutna, nieuporządkowana, cały świat cierpi po jej odejściu.
• Kassyjan: Olifir narzeka tak, jakby Filoretę właśnie stracił, „A ono już minęło dawno drugie żniwo”, jęki i narzekania bardziej przystoją kobietom, Filoreta żyje u Boga, tylko jej słabe ciało umarło, mówi o rozpadzie jej ciała.
• Olifir cierpi, patrząc na miejsca, gdzie się przechadzali, chce też umrzeć.
• Kassyjan pyta go, jak długo jeszcze będzie lamentować, nic nie wróci Filorety, ona jest szczę-śliwa u Boga.
• Olifir przytacza pożegnalne słowa Filorety: był dla niej dobry, żałuje, że go zostawia, poleca go Bogu, oboje o sobie nie zapomną, mimo że ona umiera, ich miłość będzie wiecznie żyć.