Położenie Staryżotnego Rzymu

Rzym znajduje się na Półwyspie Apenińskim. Półwysep ten, położony w środkowej części Morza Śródziemnego oblewają z czterech stron Morza: Liguryjskie, Tyrreńskie, Adriatyckie i Jońskie. Obszar półwyspu zdominowany jest przez góry i wyżyny, które stanowią ponad 60% jego powierzchni. Resztę zajmują tereny nizinne, w tym największa Nizina Padańska. Środek Półwyspu w linii północ-południe zajmuje pasmo Apeninów. W pobliżu półwyspu położone są trzy wyspy: Sycylia, Sardynia i Korsyka. Starożytna Italia, jak dzisiaj Włochy, nie posiadała dobrze rozwiniętej linii brzegowej przeciwieństwie do Grecji. Natomiast klimat, zwłaszcza w południowej części Półwyspu zbliżony był do greckiego. W Rzymie w ciągu lat kształtował się ustrój polityczny. Rządy ulegały zmianom, miały różny charakter.

Po powstaniu Rzymu na jego terytoriach ok. VIII w. p.n.e powstała forma rządów zwana monarchią. Władzę nad Rzymem sprawowało 6 królów. Posiadali oni pełną władzę cywilną, sądowniczą, wojskową i kapłańską. Po śmierci króla jego władza przechodziła w ręce senatu, który co pięć dni powoływał radę dziesięciu interreksów, która zastępowała władcę. Nowy król był wybierany przez zgromadzenie mieszkańców i zatwierdzany przez senat mógł pełnić swoje obowiązki. Przy boku króla działał senat ? rada doradców. Należeli do niego przedstawiciele możnych rodów. Z początku było ich 100, później 300. Senat w Rzymie miał głos doradczy. Zgromadzenie Ludowe dokonywało wyboru króla, miało ograniczone kompetencje. Należeli do niego patrycjusze i plebejusze, którzy z czasem zostali odsunięci od władzy. W 509 r. p.n.e w Rzymie doszło do obalenia ostatniego króla i powstała republika. Była to forma ustroju, w którym rządy należały do zgromadzenia wszystkich obywateli, senatu, urzędników, dwóch konsulów, pretorów, edylów, kwestorów i cenzorów. Najważniejsze decyzje zarezerwowane były dla senatu i Zgromadzenia Ludowego, które decydowało o wypowiadaniu wojny, zawieraniu pokoju, wyborze urzędników czy uchwalaniu prawa. Senat posiadał inicjatywę ustawodawczą. Proponował projekty nowych praw, prowadził politykę zagraniczną, kontrolował działania urzędników oraz finanse państwa. Urzędnicy sami pokrywali koszty sprawowania swoich urzędów. Należeli do nich pretorowie, edylowie, kwestorzy oraz cenzorzy. Wybierani zostawali na rok. Wyjątkiem byli cenzorzy, których kadencja trwała 5 lat. Pierwszą grupą urzędników byli pretorowie. Zajmowali się oni sądownictwem. Mogli proponować nowe rozwiązania prawne. Drugą grupę stanowili edylowie. Byli to urzędnicy administracyjni. Sprawowali oni nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem miasta, pracami publicznymi itp. Kolejną grupę stanowili cenzorzy. Dysponowali oni listą obywateli, w tym senatorów. Ich obowiązkiem było przestrzeganie zasad moralności w Rzymie. Następną grupą byli kwestorzy. Byli to poborcy podatkowi. Sprawowali kontrolę nad finansami państwa. Najwyższa władza w Rzymie należała do dwóch konsulów, wybieranych na rok kadencji. Musieli oni mieć ukończone 43 lata i wcześniej sprawować urzędy. Rządzili oni miastem, dowodzili wojskiem. Byli reprezentantami państwa, pełnili funkcje religijne. W razie zagrożenia państwa lub w czasie wojny na okres 6 miesięcy powoływano dyktatora. Wśród urzędników odrębne miejsce zajmowali trybuni ludowi. Byli to reprezentanci plebsu w senacie. Nietykalni, mieli możliwość wycofania ustaw z senatu. Posiadali prawo sprzeciwu wobec decyzji urzędników i senatu, gdy ta narażałaby na szkodę plebs. W II w. p.n.e nastąpił kryzys republiki rzymskiej. Religia starożytnego Rzymu - zbiór wierzeń i rytuałów praktykowanych w starożytnym Rzymie w formie kultu. Z powodu dużego zróżnicowania obrzędów, niektórzy mogą mówić o religiach starożytnego Rzymu. W wyniku podbojów prowadzonych przez Imperium rzymskie, religia ta rozprzestrzeniła się na cały jego obszar.

Religia starożytnego Rzymu wywodzi się z pierwotnej religii praindoeuropejskiej, religii plemion staroitalskich oraz elementów wierzeń Etrusków. Najstarszym bogiem rzymskim jest Jowisz (łac. Iuppiter). Jest to bóg praindoeuropejski, Diaus ph2ter, pod którym to mianem kryje się dzienny nieboskłon dający życiodajne światło, ciepło oraz władający piorunami. Z tego samego źródła wywodzi się grecki Zeus. Obie nazwy, zarówno gr. Zeus (< pragr. Dieus), jak i łac. Iuppiter (< prałac. Diouis pater), wyprowadza się od wspólnej, wyżej wymienionej, nazwy praindoeuropejskiej.

W najwcześniejszym okresie Rzymianie byli wyznawcami animizmu, bóstw często bezkształtnych (numina). Do najstarszych należą : Ops, Saturnus, Faunus, Vertumnus, miały charakter bóstw opiekuńczych, podobnie jak Lary i Penaty. Do nich wtrącone zostały później liczne, często sprzeczne wierzenia, skutkiem czego dokładne odtworzenie jej pierwotnego stanu nie jest dzisiaj możliwe. Liczne zmiany w religii rzymskiej miały miejsce jeszcze przed narodzeniem się tradycji pisanej, toteż jej początki zwykle nie były znane nawet rzymskim pisarzom religijnym, takim jak Marek Terencjusz Warron z I wieku p.n.e. Inni pisarze klasyczni, jak Owidiusz w swoim dziele Fasti (Kalendarz), pozostawali pod silnym wpływem modelu hellenistycznego i w swoich dziełach często zapełniali luki w tradycji rzymskiej greckimi wierzeniami. Wokół wierzeń Rzymian powstał zbiór mitów opisujących dzieje ich bogów, zebranych w mitologii rzymskiej.

Bogowie ludu rzymskiego Oficjalne rzymskie praktyki obrzędowe jednoznacznie wyróżniają dwie kategorie bóstw: di indigetes (bóstwa rodzime) oraz di novensiles (bóstwa nowe). Indigetes były bóstwami pierwotnej religii państwa rzymskiego, a ich imiona i charakter wiążą się z tytułami wczesnych kapłanów i świętami stałymi kalendarza rzymskiego; trzydziestu z nich poświęcone były specjalne święta. Novensiles były bóstwami wprowadzonymi później, w okresie historycznym, zwykle w znanym historykom momencie i w odpowiedzi na konkretny kryzys lub zapotrzebowanie. Oprócz di indigetes, do wczesnych bóstw rzymskich zaliczali się tzw. bogowie-specjaliści, których wzywano przy okazji różnych czynności, np. zbiorów. Fragmenty starych rytuałów towarzyszących czynnościom takim, jak orka, czy wysiew ukazują, że w każdej fazie wzywano inne bóstwo, przy czym imię bóstwa zwykle wywodziło się od czasownika opisującego daną czynność. Takie bóstwa można ogólnie zaliczyć do tzw. bóstw pomocniczych, obok których wzywano także znaczniejszych bogów. Wczesny kult rzymski był nie tyle politeistyczny, co polidemoniczny - wyobrażenia wyznawców na temat wzywanych istot ograniczały się niemal wyłącznie do ich imion, funkcji oraz tzw. numenów - mocy przejawianych w wysoce wyspecjalizowany sposób. Charakter indigetes i poświęconych im festiwali wskazuje, że wcześni Rzymianie nie tylko byli społecznością rolniczą, lecz także chętnie zajmowali się rzemiosłem wojennym. Poszczególne bóstwa wyraźnie wiązały się z praktycznymi potrzebami życia codziennego - w rozumieniu rzymskiej społeczności. Starannie odprawiano rytuały i składano ofiary, jakie uznawano za właściwe. Tak więc Janus i Westa strzegli drzwi i ogniska domowego, Lary chroniły pola i dom, Pales - pastwiska, Saturn - zasiewy, Ceres - kiełkowania i wzrostu upraw, Pomona - owoców, a Consus i Ops - zbiory. Nawet potężny Jowisz, władca bogów, czczony był za pomoc, jaką zsyłane przez niego deszcze niosły gospodarstwom i winnicom. W szerszym zarysie uważano go, za sprawą jego gromowładności, za kierującego ludzką działalnością, a przez dalekosiężność jego wpływów za ochrońcę Rzymian w ich działaniach militarnych poza granicami ich własnej społeczności. We wczesnym okresie duże znaczenie mieli także Mars i Kwirynus, często uważani za jedno bóstwo. Mars był bogiem działalności młodych mężczyzn, zwłaszcza wojny; czczono go w marcu i październiku. Współcześni badacze uważają, że Kwirynus był opiekunem społeczności zbrojnej w czasie pokoju. Na czele najstarszego panteonu stała triada Jowisz, Mars i Kwirynus (ich kapłani, flamini, byli najwyżej postawionymi w hierarchii), oraz Janus i Westa. We wczesnym okresie bogowie ci mieli niewiele cech indywidualnych, nie mieli małżonków ani genealogii. W przeciwieństwie do bogów greckich, nie uważano ich za podobnych ludziom, toteż istnieje niewiele opowieści o ich czynach. Ta stara forma kultu związana była z Numą Pompiliusem, drugim królem Rzymu; wierzono, że jego małżonką i doradczynią była rzymska bogini fontann i narodzin, Egeria, którą w późniejszych źródłach pisanych często uważano za nimfę. Jednakowoż nowe elementy dodane zostały stosunkowo wcześnie. Królewskiej rodzinie Tarkwiniuszy przypisuje się ustanowienie wielkiej Triady Kapitolińskiej - Jowisza, Junony i Minerwy - która zajmowała najwyższą pozycję w rzymskiej religii. Wprowadzono też kult Diany oraz księgi sybillińskie.

Święta religijne Kalendarz religijny starożytnego Rzymu odzwierciedlał otwartość na kulty i bóstwa podbitych terytoriów. Rzymskie święta religijne z okresu najdawniejszego były bardzo nieliczne. Niektóre spośród najstarszych z nich przetrwały jednak aż do samego końca pogańskiego imperium, zachowując pamięć o obrzędach płodności, błagalnych a także tych, które na celu miały przeproszenie bogów za złe postępowanie społeczeństwa (ang. propitiatory) uprawianych przez pierwotną ludność rolniczą. Jednak aby zaznaczyć przyjęcie nowych bogów, wprowadzano nowe święta. Ostatecznie przyjęto tyle nowych świąt, że dni świątecznych było w kalendarzu więcej, niż dni roboczych. Do najważniejszych rzymskich świąt religijnych należały Saturnalia, Luperkalia, Equiria, oraz igrzyska świeckie. W okresie cesarstwa Saturnalia obchodzono przez 7 dni, od 17 do 23 grudnia, kiedy to zachodziło przesilenie zimowe. Zawieszano prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej, niewolnikom nadawano czasowo wolność, wymieniano się podarkami i ogólnie bawiono się. Luperkalia były pierwotnie poświęcone Luperkusowi, pasterskiemu bogu plemion italskich. Obchodzono je 15 lutego w jaskini Luperkal na Palatynie, gdzie według wierzeń legendarni założyciele Rzymu, bliźniacy Romulus i Remus byli karmieni przez wilczycę. Wśród związanych z nimi rzymskich legend znajdujemy tę o Faustulusie, pasterzu, który miał znaleźć bliźniaków w wilczym legowisku i zabrać do swojego domu, gdzie mieli zostać wychowani przez jego żonę, Akkę Larentię. Equiria, poświęcone Marsowi, obchodzono 27 lutego i 14 marca, kiedy to tradycyjnie przygotowywano nowe kampanie wojenne. Podczas obchodów odbywały się wyścigi konne na Polu Marsowym. Igrzyska świeckie, złożone z zawodów atletycznych i ofiar, były obchodzone nieregularnie, zwykle mniej więcej raz na stulecie, dla uczczenia nowego saeculum, czyli “ery”. Miano je obchodzić wtedy, gdy zmarła ostatnia osoba, która widziała poprzednie igrzyska. Tradycja ta, często zaniedbywana, została odnowiona przez Augusta i uczczona przez Horacego serią ód.

. Rzymianie pozostawali pod dużym wrażeniem kultury greckiej. Znali dzieła greckich poetów, pisarzy i filozofów, popularna w Rzymie była nauka języka greckiego. Młodzi Rzymianie wyjeżdżali do najważniejszych, greckich ośrodków sztuki i nauki. Z zagadnień filozoficznych Rzymian interesowała głównie etyka oraz greckie teorie państwa. Podziw dla architektury i sztuki greckiej nie przeszkodził Rzymianom w podboju tego kraju. Podporządkowanie Grecji Rzymowi nie położyło kresu rzymskiej fascynacji kulturą grecką. Brak granic państwowych ułatwił nawet przenikanie greckich wpływów kulturowych do Rzymu. Początkowo rzymska literatura pozostawała pod wpływem greckich osiągnięć w tej dziedzinie. Dopiero w I w. nastąpił pełny rozkwit oryginalnej literatury rzymskiej. Tworzyli w tych czasach tak słynni poeci i pisarze jak Horacy, Wergiliusz oraz Owidiusz. Do wysokiego poziomu dotarła również rzymska historiografia. Jednakże jej rozwój zapoczątkował Polibiusz - historyk greckiego pochodzenia. Jego następcami byli Tacyt, Tytus Liwiusz, Swetoniusz oraz Plutarch. Twórczość pamiętnikarsko - historyczna była także ambicją polityków. Gajusz Juliusz Cezar napisał wspaniały pamiętnik opowiadający o jego kampanii w Galii, podczas prowadzonego przez niego podboju tego kraju. Pamiętnik ten nosi tytuł “O wojnie galijskiej”. Jeśli chodzi o architekturę to Rzymianie wzorując się na osiągnięciach Greków zdołali wypracować nowe rozwiązania architektoniczne i zastosować stworzone przez siebie oryginalne idee. Ze względu na wprowadzenie nowych surowców budowlanych - cegły oraz zaprawy murarskiej, Rzymianie byli w stanie wznosić budynki o znacznie większych gabarytach w porównaniu z budowlami greckimi. Rzymianie zastosowali również nowe rozwiązania konstrukcyjne. Chodzi tutaj o kopuły i półokrągłe sklepienia. Oczkiem w głowie Rzymian był planowy i zorganizowany rozwój ich miast. Wszak to z języka łacińskiego wywodzi się używany dzisiaj termin urbanizacja (łac. urbs - miasto). Wizytówkami imperium były Rzym i Konstantynopol - siedziby cesarzy. Piękno i przepych tych miast miały być manifestacją potęgi cesarstwa. Centrum miasta był rynek, określany po łacinie słowem forum. Na forum znajdowały się świątynie oraz budynki użyteczności publicznej. W starożytnym Rzymie główny plac miasta znajdował się na Forum Romanum. Jednakże tworzono również inne mniejsze fora, które stanowiły centralne place dla poszczególnych dzielnic miasta. Cesarze wznosili je i nazywali swoim imieniem, aby stało się one nieśmiertelne. Do najważniejszych rzymskich budowli użyteczności publicznej zaliczyć należy bazyliki - wielkie, składające się z trzech naw sale, w których sprawowano sądy i urządzano targi; miejskie łaźnie czyli termy, cyrki, amfiteatry, gdzie urządzano walczących gladiatorów, specjalne stadiony przystosowane do rozgrywania wyścigów konnych rydwanów. Przysłowie “wszystkie drogi prowadzą do Rzymu” odnosi się do komunikacyjnej sytuacji cesarstwa rzymskiego. Sieć dróg była w nim bowiem bardzo gęsta i niezwykle dobrze rozplanowana. Dbano o to by każda część państwa miała dobre komunikacyjne połączenie ze stolicą. Drogi regularnie naprawiano i utrzymywano w dobrym stanie. Miały one bowiem niezwykle duże znaczenie w związku z obronnością kraju. Dzięki nim można było bowiem w szybkim tempie przemieszczać wojska na duże odległości. Wielkim osiągnięciem rzymskich inżynierów były również akwedukty. Służyły one do dostarczania miastom wody pitnej. Sprowadzano ją niekiedy nawet z bardzo dużych odległości. Wykorzystywano do tego celu naturalny spadek terenu (sprowadzano wodę z wyżyn na niziny) oraz specjalnie skonstruowane rurociągi. Prawo rzymskie, stworzone w czasach antycznym jest w dniu dzisiejszym fundamentem europejskich systemów prawnych w szczególności działu prawa cywilnego. Współcześnie funkcjonują i zachowują swoją aktualność sformułowane w starożytności rzymskie sentencje i zasady prawne, których w oryginalnym, łacińskim brzmieniu uczą się studenci prawa na współczesnych uniwersytetach. Należą do nich między innymi zasady: prawo nie działa wstecz (Lex retro non agit), twarde prawo ale prawo (Dura lex sed lex), umowy powinny być dotrzymywane (pacta sunt servanta). Pierwszą kodyfikacją prawa rzymskiego stanowiło Prawo XII tablic. Dokonano jej w 441 r. p.n.e. Spisania praw domagali się plebejusze, aby utrudnić bogatym i posiadającym wpływy patrycjuszom dowolność interpretacji i naginanie obowiązującego prawa zwyczajowego. Nazw tej kodyfikacji pochodzi od formy w jakiej została ona wystawiona do użytku publicznego. Prawa te spisano na dwunastu wielkich tablicach i ustawiono je na Forum Romanum tak, aby każdy mógł się z nimi zapoznać. W Rzymie prawników, którzy dokonywali interpretacji prawa określano mianem pretorów. W okresie cesarstwa największym autorytetem prawnym oraz źródłem wszelkich praw został cesarz. Za panowania Teodozjusza I dokonano spisania praw rzymskich wydanych w latach 312 - 437. W VI w. powstał największy i najważniejszy zabytek prawa rzymskiego. Był to kodeks Justyniana. Kodyfikacji w nim zawartych dokonano bowiem za panowania bizantyjskiego cesarza Jusytyniana. Kodeks składał się z opracowanego w 529 r. zestawu, który zawierał obowiązujące wtedy edykty cesarskie oraz z części która zawierała orzeczenia prawne pogrupowane w kategorie tematyczne. Jej przygotowanie zakończono w 533 r. Załącznikiem do kodeksu Justyniana był dodatkowo podręcznik obowiązującego prawa. Pierwotna religia Rzymian miała charakter politeistyczny. Wśród licznych bogów ważną rolę odgrywały lokalne kulty rolniczych i domowych bóstw opiekuńczych. Również w dziedzinie religii Rzymianie dowoływali się do wzorów greckich, adaptując z ich panteonu wiele boskich postaci oraz przyporządkowanych im boskich przymiotów, cech i zdolności. Rzymianie nadawali jednak greckim bogom nowe rzymskie imiona. Najważniejszym bogiem był Jowisz - odpowiednik greckiego Zeusa, ważne miejsce zajmował także bóg wojny - Mars. Gdy ekspansja Rzymu dotarła na wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego, doszło do kontaktu z kolejnymi nowymi religiami. Skutkiem tego w Rzymie rozpowszechnił się kult Mitry - bóstwo to czczono w Iranie. Niezwykle popularna stała się także pochodząca z religii egipskiej Izyda. Nowe bóstwa epatowały tajemniczością i niesamowitymi ceremoniałem wschodnich religii. W wyniku podporządkowania sobie Palestyny rzymianie zetknęli się z monoteistyczną religią wyznawaną przez Żydów. Był to judaizm. Około 33 r. w podległej Rzymowi Palestynie doszło do ukrzyżowania Jezusa z Nazaretu. Jego uczniowie zwolennicy i wyznawcy uważali go za Syna Bożego oraz za Mesjasza, pomazańca, Chrystusa, którego oczekiwał od wieków lud Izraela. Uczniowie Jezusa rozpoczęli szerzenie jego nauki. Stopniowo dzięki staraniom apostoła Pawła z Tarsu, który przełamał niechęć innych apostołów niechętnie nastawionych do innych narodowości, chrześcijaństwo wyszło poza społeczność żydowską i stało się religią otwartą dla wszystkich ludzi niezależnie od ich pochodzenia. Dzięki staraniom uczniów Jezusa chrześcijaństwo zyskiwało coraz większą popularność w imperium rzymskim. Najwięcej wyznawców nowej religii znajdowało się w miastach oraz we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Jednakże pozostali mieszkańcy cesarstwa rzymskiego traktowali chrześcijan nieufnie. Oskarżano ich o różne przestępstwa, obwiniano o nieszczęścia i przegrane wojny. Chrześcijanie zostali między innymi obwinienie za podpalenie Rzymu w 64 r. za panowania cesarza Nerona. Niechęć Rzymian do chrześcijan wiązała się z faktem, że nie chcieli oni składać ofiar rzymskim bogom oraz oddawać czci traktowanemu jak bóstwo cesarzowi. Postrzegano to jako postawę wywrotową i antypaństwową. Zdaniem Rzymian chrześcijanie udowadniali w ten sposób, że nie akceptują porządku prawnego panującego w państwie i władzy cesarza nad Rzymem. Ponadto obawiano się, że bezczelne odmawianie przez chrześcijan składania ofiar starym rzymskim bogom sprowadzi ich gniew na wszystkich mieszkańców imperium. Jednakże prześladowania chrześcijan nie doprowadziły do załamania się kultu Chrystusa i rozpadu chrześcijańskiej organizacji kościelnej. Wręcz przeciwnie męczeństwo poszczególnych wyznawców wiary chrześcijańskiej stało się dla ich współbraci przykładem i umocnieniem w wierze. Potęga Kościoła chrześcijańskiego i popularność głoszonej przez niego nauki wpłynęły na decyzję cesarza Konstantyna Wielkiego, który w 313 r. ogłosił w Mediolanie edykt tolerancyjny dla wszystkich religii wyznawanych w granicach cesarstwa. Decyzja ta zakończyła okres prześladowań chrześcijan, a religia chrześcijańska stałą się z czasem obowiązującym w Rzymie wyznaniem państwowym. W roku 325 odbył się w Nicei sobórdostojników Kościoła, którego obradom przewodniczył cesarz. Po upadku cesarstwa rzymskiego to właśnie Kościół stał się instytucją, która przechowała część jego dorobku. Chodziło tut` aj przede wszystkim o prawo rzymskie na którym oparto zasady prawa kanonicznego. Poza tym używanym podczas liturgii językiem pozostała łacina, dzięki czemu ocalono jej praktyczną znajomość i uchroniono przed wymarciem. Miało to wielkie znaczenie, ponieważ tylko język łaciński umożliwiał dostęp do dzieł wielkich filozofów Rzymu i starożytnej Grecji.