[b]Alojzy Sajkowski, Barok,[/b] wyd. 2 popr., Warszawa 1987.

1. KULTURA BAROKU 1.1. Spór o barok.

• zmiana oceny poszczególnych dziedzin kultury baroku, wyodrębnienie architektury, rzeźby, malarstwa, muzyki, literatury barokowej, ale także charakteryzuje się życie umysłowe, religijność i obyczajowość.
• nazwa: początkowo nikt jej nie łączył z zabytkami nowej sztuki, w XVI w. różne znaczenia (dziwactwo, perła ze skazą…)
• Jakub Burckhardt „Der Cicerone” 1855 – przewodnik po renesansowej sztuce Italii, dla niego barok to schyłkowa, zwyrodniała faza rozwoju sztuki renesansowej.
• Cornelius Gurlitt „Geschichte des Barockstiles in Italien” 1887 – ojcem stylu barokowego Michał Anioł, oprócz sądów ujemnych także przychylne.
• Heinrich Wölfflin „Renaissance und Barock” 1890 – wyodrębnienie sztuki barokowej (dynamika, napięcie, masywność, spotęgowanie wymiarów, tajemniczość, efekty światła…); „Podstawowe pojęcia historii sztuki” 1915 – zestawienie cech klasycznych i barokowych: linearność – malarskość, płaskość – głębia, koordynacja – subordynacja, jasność – niejasność. 1.1.1. Główne cechy baroku.
• barok – pojęcie związane początkowo ze sztuką (wielokierunkowość, dynamizm)
• literatura: satanizm, fantastyka, mistycyzm, folklor, makabryzm, symbolizm.
• filozofia: tendencje do jednolitej wizji rzeczywistości, rozmaite koncepcje życia, św. F. Salezy – życie doczesne ma swoje wartości, radość przed cierpieniem, mistycy – ucieczka od rzeczywistości, janseniści – życie rygorystyczne, Pascal – pesymizm.
• architektura: wolność, dynamizm, malarskość, wielkość, bogactwo, wariabilizm.
• rzeżba: tematyka mitologiczna i religijna, dobra wiedza anatomiczna, niepokój.
• muzyka: nowe gatunki i styl (koncerty), ekspresja, wielkie formy, zdobnictwo, kontrast. 1.1.2. Manieryzm.
• zasługi Maxa Dvoraka i Wernera Weisbacha XX w.
• od ok.1520 u Jacopa Pontorma i Giovanniego Rossa, afektacja, ornamentalność, gęste wypełnienie obrazu, ostrość linii, linearność, odejście od klasycznych proporcji, abstrakcyjość, tematy niezwyczajne. 1.1.3. Rokoko.
• późny barok, głównie styl wnętrz, formy dekoracyjne przypominające kolczaste muszle morskie, tzw. rocaille, boazeria, złocone obramowania, wytworność i delikatność, malowidła nad drzwiami.

1.2. Europa po soborze trydenckim (polityka – nauka – mistycyzm).

• II poł XVI w, wojny religijne, 2 koncepcje: 1. monarcha władcą absolutnym, zróżnicowanie religijne w państwie, tolerancja, 2. (Rzym i jezuici) odejście od ideałów chrześcijańskich – pogaństwo i herezja, kontrreformacja.
• działalność naukowa w XVII: astronomia, matematyka, stowarzyszenia naukowe, zw. akademie, spór o predestynację, filozofia (Kartezjusz, Pascal, Spinoza), mistycyzm, św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża.

1.3. Barok w Europie (sztuki plastyczne).

• głównie w krajach romańskich i katolickich.
• Italia: wielkim wydarzeniem budowa kościoła del Gesu w Rzymie, macierzystej świątyni jezuitów, rzeźba Giovanni da Bologna „Porwanie Sabinek” – rzeźba rotacyjna, Lorenzo Bernini – rzeźbiarz, architekt Francesco Borromini (przełom – linie krzywe, wklęsłe, wypukłe i faliste, światłocień), malarstwo: Michelangelo Merisi da Caravaggio, Pietro da Cortona i Andrea del Pozzo (obaj freski), Canaletto (perspektywista).
• Hiszpania: El Greco (mistycyzm, naturalizm), Ribera („brutalny realista”, tematy tortur i męczeństw), Velzquez (arystokratyzm), Murillo (codzienność i pospolitość).
• malarstwo flamandzkie: Peter Paul Rubens (dynamizm, wielkość, rozmach, dekoracyjność), Rembrandt van Rijn (światłocień, realizm).

1.4. Teatr hiszpański – opera włoska.

• teatr hiszpański: ludowość, realizm, tematyka narodowa, brak jedności czasu, miejsca i akcji, styl culto (elegancki), Lope de Vega – zwolennik elementów komicznych i tragicznych jednocześnie, Pedro Calderon de la Barco – twórca dramatyczny, obfitość poloników (m.in. kreacja młodego księcia Zygmunta Augusta).
• dramat muzyczny: Giovanni Bardi i próby odrodzenia muzyki w nawiązaniu do tradycji antycznych, solowa recytacja śpiewna przy akompaniamencie, zwłaszcza we Florencji, nurt o tematyce mitologiczno-romansowej i religijny, drugim ośrodkiem Mantua – Monteverdi (intensywniejsze nasycenie żywiołem muzycznym – właściwa opera), Parma – pierwszy nowożytny budynek teatralny Aleottiego.

1.5. W służbie metafory i konceptu.

• różnorodność gatunków, elegancja języka, dobór niezwykłych wyobrażeń i myśli, kunsztowność, hasło: „utile – dulci” (pożyteczne – przyjemne), teoretycy: jezuici – Hiszpan Baltazar Gracian i Włoch Emenuele Tesauro, Polak Kazimierz Sarbiewski.
• poezja: Giambattista Marino (motyw sztuki kochania, sensualizm), Daniello Bartoli (jezuita, kwiecista uczona proza), Luis de Gongora y Argote (krótkie formy liryczne, satyryczne, romance, erudycja).

1.6. Barok w Polsce (sztuki plastyczne).

• budownictwo (Włosi) – kościół Piotra i Pawła w Krakowie, architektura sakralna (wpływy włoskie) i świecka (holenderskie i francuskie), rezydencje magnackie, pałace.
• rzeźba: nagrobkowa po 1630
• malarstwo: Tomasz Dolabella i Antoni Möller, podczas panowania Sobieskiego – nurt sarmacki, wyraz panegiryczny, malarstwo historyczno-batalistyczne, portrety trumienne („hodie mihi, eras tibi”).

1.7. Piśmiennictwo okresu baroku w opinii historyków literatury.

• krytyka jezuicyzmu i panegiryzmu, Aleksander Zdanowicz 1874: „epoka zamętu i powszechnego rozstroju w literaturze”; zmiana Roman Pollak, Konrad Górski, Julian Krzyżanowski (wprowadzenie określenia „barok” jako nazwy dla okresu k.XVI – p.XVIII.; Czesław Hernas „Barok” w latach siedemdziesiątych.

1.8. Literatura barokowa w Polsce. 1.8.1. Liryka.

• k.XVI, Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Kasper Twardowski, Stanisław Grochowski – metafizyka.
• rozkosz światowa – Hieronim Morsztyn i Szymon Zimorowic, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn (marinizm).
• patriotyzm, refleksyjność – Zbigniew Morsztyn, wacław Potocki.
• poezja liryczna – Wespazjan Kochowski i Maciej Kazimierz Sarbiewski. 1.8.2. Dramat.
• oryginalna twórczość w środowisku plebejskim – Jan Jurkowski, Piotr Baryka.
• przekłady – Jan Andrzej Morsztyn, Piotr Kochanowski. 1.8.3. Epika historyczna.
• Samuel Twardowski („Nadobna Paskwalina” i „Wojna domowa”), Wacław Potocki („Wojna chocimska”), Piotr Kochanowski („Jerozolima wyzwolona” i „Orlanda szalonego”), Andrzej Kochanowski („Eneida”), Wespazjan Kochowski („Psalmodia polska…”). 1.8.4. Proza.
• Fabian Birkowski („Nagrobek Osmanowi”), Stanisław Dobrzycki, Piotr Skarga, literatura kaznodziejska, Szymon Starowolski.

1.9. Opera i teatr włoski w Polsce.

• właściwy rozwój za Władysława IV, polityka królewska, komedia dell’arte.

1.10. Życie teatrem.

• „dekoratywność” i pompa zewnętrzna, splendor, widowiskowość i reprezentacyjność nie tylko w sztuce, ale także w życiu, nieprzerwany potok rozrywek, wszelkie wydarzenia (pogrzeby, powitania posłów, wesela…) reżyserowane.

MATERIAŁY część I. Barokowa wiedza o człowieku.  Charles de Saint-Evremond „Sąd o naukach”: czytanie to marnowanie czasu, teologia jest ciekawą nauką, ale pospolitą, paradoksy – na stosach giną niewierzący, a w szkołach „czy Bóg istnieje?”, filozofia – więcej swobody dla rozumu, też jest bezużyteczna, niczego nie mo-żna być pewnym, jedynie matematyka daje trochę więcej pewności, mało przyjemności i dzia-łania, podziw dla matematyków, ale autorowi wystarczy posługiwać się matematyką niż ja po-znawać, moralność (dotyczy rozumu, opanowanie namiętności), polityka (dotyczy społecze-ństwa, poznanie spraw państwa), znajomość literatury pięknej (dotyczy obracania się wśród ludzi, „wygładza umysł”, delikatność).  Blaise Pascal „Wiara jest ryzykiem”: chrześcijanie sami głoszą, że wyznają religię nie do uza-sadnienia, nie można zatem żądać od nich dowodów, rola wyboru (ryzyko), zakład, że Bóg jest (nic nie tracisz), pewne, co się naraża i niepewne, co się wygra.  Nicolas de Malebranche „[O przyczynach okazjonalnych]”: przyczyną każdego ruchu (poru-szenia) jest bóg, nie potrzebuje zatem żadnych narzędzi, wystarczy Jego wola, Twórca na-szego bytu i wykonawca naszej woli.  Hugo Grotius „Prawo naturalne”: w każdej czynności moralna ohyda lub konieczność  Bóg (twórca natury) zabrania lub nakazuje; kradzież jest złem; w prawie rzymskim: prawo natury (zwierzęta i ludzie) oraz prawo narodów (ludzie); prawo pozytywne: (z czyjejś woli) boskie i ludzkie: ojcowskie (węższy zakres) – cywilne – narodów (szerszy zakres).  Jan Crell „O wolność sumienia”: prześladowania wzmacniają herezje, argumenty siły obnaża-ją bezradność i niewiarę we własne zwycięstwo, nie należy nikogo zmuszać do religii, nawet do chrześcijańskiej (uduchowienie i doskonałość tej religii a przymus), kiedyś sytuacja może się odmienić (ze zwyciężającego w zwyciężanego).  św. Teresa z Avila „Twierdza wewnętrzna”: rząd komnat, jak owoc chroniony warstwami, du-sza potrzebuje wolności i swobody, robactwo i błoto oślepiają duszę, pokora, brak zaintereso-wania dobrami materialnymi.  [modlitwa zjednoczenia]: małżeństwo duchowe, miłość, wzajemne poznanie.  św. Teresa z Avila „Autobiografia (zachwycenie)”: widzenie: anioł z lewej strony w cielesnej postaci (rzadko) – raczej mały, piękny, ze złotą, długą włócznią, przebija jej serce kilkakrotnie, słodkie cierpienie, ból duchowy.

Pod znakiem „dowcipu” i metafory.  Maciej Kazimierz Sarbiewski „O poincie i dowcipie”: „definicja literacka pointy” – sentencja, coś wbrew oczekiwaniu, zawiera rzadką metaforę lub alegorię, sofizmat (błędne dowodzenie – czytelnik omamiony złym dowodzeniem zgadza się na zły wniosek); ostatecznie: zgodna niezgodność lub niezgoda zgodności - zetknięcie się tych dwóch elementów w mowie.  Baltazar Gracian „Istota bystrości umysłu oświeconego”: „proporcja między częściami tego, co widzialne, stanowi piękność”, rozsądek  prawda  umysł +  piękno, pomysłowość po-lega na harmonii przeciwieństw.  Baltazar Gracian „Subtelność i sztuka tworzenia”: trudniejsza prawda przyjemniejsza, kosz-towne poznanie docenione.  Emanuele Tesauro „Luneta Arystotelesowska”: piękno słów ze szlachetności przedmiotu (te-matu), przyjemność – zaspokojenie zdolności, namiętności lub inteligencji, dowcipy – pomy-słowa treść, metafora – najdowcipniejsza, najbardziej pomysłowa…, to symbol, gest, taniec, turnieje, maskarady, tragedie, komedie, malarstwo i rzeźba, dekoracje i przybory teatralne, hieroglif i herb szlachecki.  Baltazar Gracian „Brewiarz dyplomatyczny”: sława zależy od czasu, w którym się żyje, mę-drzec nieśmiertelny (zawsze następny wiek, może go uszanować), rozumność to nie łaknię-cie popularności, obłęd zbiorowy, „hamować się w chwilach powodzenia”, „umieć odmówić”, z rozsądkiem, „przystosować się do swych czasów”, optymizm (pszczoła a żmija), bycie w cie-niu zdolnego  wiąż się ze „średniakami”, przyjaciele osobiści i naszego urzędu, unikanie straceńców, robotnicy doczesnej roboty (atak pospólstwa na narzędzie zła, nie na sprawcę), mieć w sobie coś z węża i gołębicy, nie egoizm, ale też nie poświęcenie się dla innych i dla żadnych maksym (chyba, że dla cnoty) – zawsze liczą się okoliczności.  Jean de La Bruyere „Charaktery”: „Trzeba śmiać się, nie czekając na szczęście, bo gotowi-śmy umrzeć, nie uśmiechnąwszy się ani razu”, żarty tylko wobec ludzi rozumnych, starzy nie pamiętają o młodości, woleliby, żeby „inni nie korzystali z przyjemności, które już nie dla nich”.

Obce inspiracje sztuki polskiej.  Joseph Furttenbach „Budowa teatrów dworskich”: opis sceny (zasłony, 4 fuory), scena pierw-sza – domy, scena druga – ogród.  Kazimierz Woysznarowicz „Venaria reale pod Turynem”: budowa pałacu (Venara), jeszcze nie jest ukończony, fontanna.  Teodor Billewicz „Giadino Boboli we Florencji”: ogród pałacu Pitti we Florencji, fontanna.  Krzysztof Zawisza „Frascati w okolicach Rzymu”: kompleks pałaców i ogrodów, początek XVI w., w podróż dla zdrowia.  Stefan Pac „Królewicz polski na operze florenckiej”: 03,02, Księżna dla Władysława IV „Wy-bawienie Ruggera z wyspy Alcyny”.

Sztuka i widowiska artystyczne w Polsce.  „Krótka nauka budownicza”: podział budowli: zamki, pałace i dwory; muszą być koniecznie: sień, anticamera (pokojowi), pokój gościnny, retirata (na rozmowę), osobne sypialnie małżeń-skie, apartament dla zacnego gościa, stołowa izba, różne pokoje, zachowane proporcje (wiel-kość domu a pokoje i ozdoby).  Fabian Birkowski „O świętych obrazach”: obrazy w kościołach – nagana heretyków, dla pro-staczków.  Jakub Michałowski „Triumf berestecki w Gdańsku, 1651”: król na białym koniu, posągi Chmie-lnickiego, Bohuna i Dzidziałego, fajerwerki.  John Barclay (tłum. Wacław Potocki) „Komedyja” („Argenida” – wierszowana): pochód bogów (Mars, Apollo, Merkuryjusz).  Franciszek Pułaski „Diariusz odprawionego wesela J.W. Stanisława Denhoffa”: z Zofią Sie-niawską, 30,07,1724, goście i państwo młodzi przybyli już 28,07, przemówienia, kolacja, ar-maty, brama triumfalna, 03,08 ozdabianie pałacu.  „Relacyja pogrzebu hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego w kościele brzeżańskim 1726 Die 29 Julii”: 3 dni, kondukt kroczył przy śpiewie, ciało do grobu przy „salwach” dragonów.

część II. Barok w opinii potomnych.  Julian Krzyżanowski „Widnokręgi barokowe”: termin „barok” stosowany bardzo szeroko, choć w historii literatury jeszcze nie powszechnie, Edward Porębowicz w 1893 r. „Andrzej Morsz-tyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej” – w obronie „epoki zepsucia”, Brückner, Pollak, Krzyżanowski: barok miał poetykę o dużych walorach artystycznych, sztuka i literatura baroku jest kontynuacją renesansu, artystyczna swoboda, bogactwo formy i fantazji, silny związek z katolicyzmem, ale to nie jest „epoka jezuicka” czy „kontrreformacyjna”, monarchia i szlachta podstawą baroku z elementami ludowymi i mieszczańskimi.  Edward Porębowicz „Poezja barokowa”: metafora – przyroda, pisarstwo, wojskowość, antyte-za – w poezji włoskiej ludowej brak, hiszpańskiej nadmiar, życie i śmierć, ogień i mróz, roz-kosz i ból; wyszukany koncept.  Jan Białostocki „Nadludzkie wizje”: iluzja w sztuce religijnej i dworskiej, najważniejsza wraże-niowa reakcja widza, nieważny realizm i materiał, najwcześniejsza budowla barokowa w Rzy-mie; kopuła i wnętrze bazyliki św. Piotra – Bellini, malarstwo Rubensa, jezuita Andrea Pozzo (1642-1709) – sklepienia; Wersal.  Eugene Fromentin „Początek oraz cechy charakterystyczne szkoły holenderskiej”: początek XVII w., rewolucja w Holnadii – wolność, zmiana wiary, zniszczenie malowideł, „portret” Ho-landii, Rembrandt.  Elżbieta Sarnowska-Temeriusz „Spór o mitologię”: koniec XVI w., żądanie rezygnacji z mitolo-gii, jezuici z dramatów szkolnych usuwają motywy sprzeczne z chrześcijaństwem.  Jerzy S. Sito „Poeci metafizyczni”: początek XVII w., poeci metafizyczni, koncept – strukturą wiersza, siła, wulgarność, śmiałość, brak delikatności, Donne.  Bohdan Pociej „Monteverdi”: dwa nurty muzyki Monteverdiego: madrygałowy (9 ksiąg, 2 zbio-ry „Scherzo musical”) i dramatu muzycznego, trzeci specyficzny – religijny, od wczesnych krótkich form poprzez dynamizację, dramatyzację do wyrafinowanych i nowatorskich na głosy solowe, w nurcie religijnym trzy epoki (średniowiecze, renesans i barok), prekursor nowej mu-zyki.  Adolf Chybiński „Haendel i Bach”: kulminacja baroku, po ich śmierci (H. 1759, B. 1750) ko-niec, klasycyzm, ilość tomów dzieł: H. 100 i B. 60.  Zdzisław Libera „Rokoko”: rozluźnienie ścisłych form gatunkowych, odejście od klasycznych podziałów i surowych reguł, skłonność do małych form, miniatura, galanteria, wdzięk, sztucz-ność i maniera, erotyzm, aforyzmy, humor, aluzyjność.  Roman Pollak „Problematyka polskiego baroku literackiego”: zmiana myślenia o baroku, walki i reformacja rozdziela narody, scala je teatr i trupy aktorów (wędrowne), powszechne epoka, ośrodkiem kultury wielkopańskie siedziby, brak stolicy kulturalnej, popularność retoryki.  Wiktor Weintraub „O niektórych problemach polskiego baroku”: złamanie kanonu słownika poetyckiego, wulgaryzmy, archaizmy, prowincjonalizmy, brak ekonomii i dykrecji renesanso-wej, ostentacja, Szarzyński jest przedstawicielem baroku, rękopiśmiennictwo, niecenzuralny język, brak ścisłego kanonu tworzenia w baroku.  Czesław Hernas „Polski barok”: wzajemne przenikanie kulturowe magnatów i szlachty, moda na galanterię i dworskość, rozwój kontrreformacji, szlachecki ustrój a Kościół (jezuici), nowy wzór biografii – życie w ruchu, poszukiwanie i wędrówka, ulubiony motyw – nawrócenie (uroki ciała  religijność).  Jan Błoński „Świat poruszony Sępa Szarzyńskiego”: tematem wierszy jest ruch, śmierć – wa-runek losu, nie cel, śmierć dla Sępa – przeciwieństwo doskonałości Boskich zamiarów, koja-rzona z grzechem i demonem, ruch, zmiana, wymiana (wzrost – upadek, poniżenie – wywyż-szenie).  Czesław Hernas „Sebastian Grabowiecki”: poeta intelektualny, trudny, niewiara w ludzkie działania, przemijanie to lot do światła, zaufanie do Boga, pasywizm, pokora i pokuta, bogaty repertuar małych form lirycznych, dążenie do prostoty, kwietyzm (quietus, a, um – spokojna), rozmowa z Bogiem, nie ludźmi (Sęp).  Marian Kaczmarek „Z dziejów sławy «polskiego Marona »”: Samuel Twardowski, „Władys-ław IV”, „Wojna domowa”, „Przeważna legacyja” 1633, 10 lat po powrocie z poselstwa do Tur-cji, szanowany przez współczesnych pisarzy (m.in. Wacław Potocki w „Wojnie chocimskiej”, Gawiński „Nagrobek Samuelowi z Skrzypnej Twardowskiemu”, Kochowski „Pieśń Wiednia wybawionego”), słowiański Wergiliusz, epika historyczna, antykozacka „Wojna domowa”, ne-gatywna ocena „Brauna, ocalony od zapomnienia.  Jadwiga Sokołowska „Z warsztatu poetyckiego Andrzeja Morsztyna”: kolejny etap rozwoju wersyfikacyjnego poezji polskiej, barok – zaostrzenie wymagań w zakresie rymowania, „Kani-kuła abo Psia gwiazda”, wielowarstwowa kompozycja, okres upałów letnich  miłość, temat – koncept wiąże 31 utworów, język rozmowy (kunszt i wyrafinowanie), dworkość, słownictwo batalistyczne.  Janusz Pelc „Zbigniew Morsztyn – arianin i poeta”: żołnierz, brak radości z poświęcania się ojczyźnie, przykre doświadczenia żołnierskiej niedoli, tematem głównym los człowieka, spo-łeczne posłannictwo poety „Duma niewolnicza” – chrześcijanin na posterunku.  Stanisław Grzeszczuk „O «Satyrach» Krzysztofa Opalińskiego”: technika Rejowa, nie Ko-chanowskiego, oryginalny zespół środków artystycznych, dowcipy, błazenady, gry słowne i kalambury z literatury sowizdrzalskiej, wpływy rzymskie.  Stanisław Grzeszczuk „Poetyka absurdu polskich Sowizdrzałów”: absurdalność świata, ab-surd stał się rzeczywistością.  Jan Dürr-Durski „Wacława Potockiego «Transakcja wojny chocimskiej»”: szeroka skala możliwości pisarskich – ironia  sarkazm, satyra  paszkwil, krytyka Wazów, korzystał z pamiętników Jakuba Sobieskiego, 10 ksiąg nierównych, forma średniowiecznej kroniki wojen-nej, kult wojennych tradycji feudalnych.  Roman Pollak „Jan Chryzostom Pasek”: opowieści wojenne – rozproszenie nudy, koloryzo-wanie, humor, fantazja.  Bronisław Nadolski „Wymowa XVII wieku”: rozwój wymowy szlacheckiej, makaronistyczne przemówienia, pełna eksklamacji, połowa XVII w. zbieranie mów sądowych, polityka, zjazdy rodzinne, święta, pogrzeby.  Julian Krzyżanowski „Z dziejów kaznodziejstwa barokowego”: Jacek Mijakowski (1597-1647) „Kokosz (…) za kolędę dana” 1638 r., anegdoty, temperament, moralizatorstwo.  Hieronim Feicht „Barokowe pieśni religijne”: kolędy, pieśni wielkopostne.  Czesław Hernas „Poezja «późnego baroku»”: lata 80. XVII – 40. XVIII w., Wespazjan Ko-chowski, cenzura kościelna, oficjalna poezja niknie  tradycja ustna, koniec XVIII w. moda na ludowy erotyk  zbiory.  Mirosław Korolko „Horacjusz chrześcijański”: Sarbiewski, wpływ Horacego, którego „parodio-wał”, zastępowanie nazw mitologicznych chrześcijańskimi.  Claude Backvis „Słowacki a dziedzictwo baroku”: ludowość, sarmackość romantyzmu.