Piotr Skarga, Kazania sejmowe, oprac. Janusz Tazbir, współudział Mirosław Korolko, BN I 70, 1995.

WSTĘP I. Epoka.

1. Rzeczpospolita u schyłku wieku XVI.

• rozwój handlu, wejście Polski na rynek zachodnioeuropejski.
• „złoty wiek” historii szlacheckiej; wpływ na decyzje państwowe, liczne przywileje.
• Polska po unii lubelskiej rozciągała się na obszarze 815 tys. km2 (w XVII w. prawie milion).
• śmierć Zygmunta Augusta (1572 r.) zapoczątkowała okres wolnej elekcji, powołanie władców z krajów rządzonych raczej na sposób absolutny, zabezpieczenie szlachty w artykułach hen-rykowskich.

2. Między „złotą wolnością” a „tyranią”.

• wzrost znaczenia sejmików – stopniowa decentralizacja państwa (propaganda, przekupstwo, intrygi, użycie prywatnego wojska na sejmikach).
• początek XVII w. rokosz sandomierski (konflikt między panującym a poddanymi).

3. Regaliści i opozycja.

• regaliści – zwolennicy króla Zygmunta III Wazy: Lew Sapieha, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (zwany Sierotką), Hieromin Gostomski, Zygmunt Gonzaga Myszkowski; niezgoda, jaki ma być program reform.
• opozycja skupiona wokół Zamoyskiego.

4. Kontrreformacyjny model państwa.

• papalizm – rozwinął się XII-XIII w., papież skupia władzę świecką i duchową, monarchowie realizują władzę świecką.
• przez wieki duchowieństwo osądzało heretyków, a władze świeckie wymierzały karę.

5. Walka z konfederacją warszawską.

• od 1552 r. ustało faktyczne wykonywanie przez starostów wyroków sądów duchownych, 10 lat później tolerancja została potwierdzona na sejmie.
• konfederacja warszawska 1573 r. potwierdzała istniejący status quo: utrzymanie przez refor-mację jej zdobyczy, brak przelewu krwi w imię wiary.
• konfederacja nie określiła, jak ma się układać współżycie ze szlachtą różnowierczą w spra-wach materialnych (dziesięciny, zabory ziem i budynków kościelnych), nie wspominała nic o jurysdykcji duchownej.
• wobec niesprawiedliwości (ataki na różnowierców i ich mienie) innowiercy stanęli po stronie opozycjonistów.

6. Propaganda różnowiercza.

• walka „na pióra’ wraz ze spadkiem ceny wydania książki (druk).
• katolicy posługiwali się różnymi argumentami, m.in. reformacja burzy porządek polityczny, ist-niejący od wieków, podkopuje autorytet monarchy wobec szlachty, szlachty wobec chłopów, rodziców wobec dzieci, reformacja sieje niemoralność.

II. Piotr Skarga jako kaznodzieja królewski.

1. Działalność Skargi przed rokiem 1588.

• ur. w lutym 1536 r. w Grójcu na Mazowszu, nazwisko od podwarszawskiej wsi Powązki (Po-węzki) – kmiecie, poddani; w 1593 r. król i sejm potwierdza (wątpliwe) szlachectwo Skargi.
• utrata matki i ojca w dzieciństwie, szkoła parafialna w Grójcu, Akademia Krakowska 1552-1555, bakałarz na wydziale filozoficznym.
• kierownictwo szkołą parafialną przy kolegiacie św. Jana w Warszawie.
• od 1557 r. wychowawca Jana Tęczyńskiego, 1560 wspólny wyjazd do Wiednia, w 1562 r. Skarga wraca do Polski (Tęczyński nadal podróżuje), krótki pobyt u biskupa kujawskiego Ja-kuba Uchańskiego.
• przebywa we Lwowie, ok. 1564 r. przyjmuje święcenia kapłańskie, 1567 r. jest na dworze Ja-na Krzysztofa Tarnowskiego, decyzja o wstąpieniu do zakonu jezuitów.
• 1569 r. podróż do Rzymu, nowicjat, 1571 r. powrót do kraju, wykładowca i kaznodzieja w ko-legium jezuickim w Pułtusku.
• 1573 r. przeniesiony do Wilna, początkowo wicedyrektor, od 1579 r. rektor tamtejszej szkoły.
• zostaje profesem – składa czwarte śluby zakonne (przysięga bezwzględne posłuszeństwo papieżowi).
• ożywiona działalność duszpasterska i piśmiennicza, dzieła: „Pro Sacratissima Eucharistia…” 1576, „Siedm filarów, na których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakremencie Ołta-rza” i „Artem duodecim sacramentariorum” 1582, „O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem…” 1577, „Żywoty świętych” 1. wydanie Wilno 1579, egzotyka, beletrystyka, popu-larność.
• Stefan Batory zatwierdził utworzenie w Wilnie w miejsce kolegium jezuickiego akademii, któ-rej rektorem został Skarga.
• w 1584 r. przeniesiony zostaje do Krakowa do domu zakonnego Św. Barbary (duże wyróżnie-nie), założył Arcybractwo Miłosierdzia (pomoc ubogim), a przy nim fundusz św. Mikołaja (po-sag dla ubogich dziewcząt), Bractwo św. Łazarza (pomoc żebrakom), w 1588 r, Komorę Po-trzebnych („bank”, pożyczki bezprocentowe pod zastaw, przeciwdziałanie lichwie), jednał naj-uboższe warstwy dla kontrreformacji.
• Skarga wydał kilka ulotnych pisemek krytykujących konfederację warszawską „Upominanie do ewangelików” 1592 i „Proces konfederacyjej” 1595.

2. Kaznodzieje nadworni.

• wybitni kaznodzieje: Leonard Słończewski, Klemens Ramułt, Łukasz Lwowczyk, Melchior z Mościsk (pisma nie zachowane), drukowali: Marcin Białobrzeski, Jan Dymitr Solikowski, Miko-łaj z Wilkowiecka, Jakub Wujek, Józef Wereszczyński, Stanisław Sokołowski.
• za właścwiego twórcę kazań politycznych w Polsce uchodzi Hieronim Powodowski („Propozy-cja z wyroków Pisma św. zebrana na sejm […] w roku 1595”).
• kaznodziejstwem walczono z reformacją.

3. Skarga na królewskim dworze.

• po śmierci Batorego jezuici popierali Habsburgów (Maksymiliana), natomiast Zamoyski i Skarga Zygmunta Wazę.
• Skarga od 1588 r. jest nadwornym kaznodzieją Zygmunta III, spowiednikiem został Bernard Gołyński – jezuita, obaj pisali protokoły do przełożonych, załatwiali urzędy dla katolików, pra-cowali na rzecz unii z Litwą.
• Skarga był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, przez jego wpływ na króla brak uchwale-nia ważnych ustaw (m.in. dotyczących podatków na zaciąg wojska).
• Stanisław Kot uważa, że „Kazania sejmowe” (dodatek do 2. wydania „Kazań na niedziele i święta” w 1597) powstały pod wpływem zerwanego sejmu w 1597 r.

III. „Kazania sejmowe”.

1. Treść „Kazań’.

• postulaty Skargi: tylko przywrócenie jedności wiary może przynieść pomyślny rozwój państ-wa, wzmocnienie władzy królewskiej, odbudowanie cnót obywatelskich, szybkie reformy.
• w kazaniu pierwszym Skarga omawia różne rodzaje mądrości: Boskiej i ziemskiej (tylko ta pierwsza uratuje państwo) – pod pojęciami kryją się teorie polityczno-ustrojowe: koncepcja państwa na usługach reformacji oraz pogląd „polityków” na te sprawy.
• w kazaniach od drugiego do połowy ósmego omawia sześć najgroźniejszych chorób Rzeczy-pospolitej.
• drugie kazanie mówi o miłości ojczyzny, prezentuje dobrodziejstwa, jakich doświadczają oby-watele, np. możliwość wyznawania prawdziwej wiary katolickiej, bogobojna władza królew-ska, dobrobyt materialny, pokój.
• trzecie kazanie jest poświęcone niezgodom wewnętrznym, niszczącym państwo, ukazuje mo-żliwe jej skutki, ciało ludzkie a organizm państwowy.
• czwarte i piąte kazanie traktuje o tolerancji herezji, siła państwa i jego rozpad pod wpływem heretyków.
• w szóstym kazaniu Skarga mówi o nieszczęściach wynikających z ograniczenia władzy króle-wskiej: złe funkcjonowanie sejmów, dochody z królewszczyzn nie wpływają do skarbu państ-wowego, szlachta nadużywa swoich przywilejów, monarchia jest najlepszą formą rządów.
• siódme kazanie o niedobrych prawach, nie mogą stać w sprzeczności prawa ludzkie z Boski-mi, krytyka konfederacji warszawskiej, oburzenie na nietykalność szlachty.
• ósme kazanie poświecone tolerancji bezkarności występków; brak sprawnego wymiaru spra-wiedliwości, ucisk chłopów, rozpanoszenie się lichwy, marnotrawienie pieniędzy na zbytkow-ne szaty i przyjęcia.
• zakończenie: odwołanie się do proroków ze Starego Testamentu, którzy (jak Skarga) prze-strzegali swój lud przed upadkiem.

2. Program polityczny „Kazań sejmowych”.  władza monarsza – silna, przeciw absolutyzmowi, niepodzielna władza króla (świeckiego).  izba poselska i senat – pochwała fachowej elity, krytyka nadużywania własnych praw, braku kwalifikacji, podniesienie rangi senatu – doradcy króla, krytyka samowolnego rozszerzenia przez szlachtę przywilejów.  krytyka szlachty – posłowie napiętnowani jako ci, którzy chcą narzucić sejmowi uchwały po-dejmowane na sejmikach; autor pragnąłby odebrać szlachcie większość uzyskanych w XV w. przywilejów, krytyka zwłaszcza skłonności do buntów i rozruchów, pchania się do władzy, bezprawnego udziału w wolnej elekcji (władza pochodzi od Boga = kapłana).  obrona chłopów – wygórowana pańszczyzna, nieludzkie traktowanie.
3. Rzeczywistość i utopia w „Kazaniach sejmowych’.

• dla państwa świeckiego wzór klasztorny (hierarchia), państwa kościelnego (absolutyzm).
• brak programu realistycznego działania.
• dzieło stoi na pograniczu traktatu politycznego oraz kazań.
• Skarga niewiele troszczył się o to, jakimi środkami należałoby realizować zawarte w „Kaza-niach sejmowych” założenia.
• Skarga starał się upodobnić Rzeczypospolitą do państw zachodnich Europy, co było niemoż-liwe, gdyż w Polsce były zupełnie inne realia.

4. Państwo i kościół w koncepcjach Skargi.

• podstawowy obowiązek katolickiego monarchy – obrona interesów Kościoła, obowiązek bez-interesownej służby ojczyźnie, apelacja o miłosierdzie dla chłopów, teoria „przedmurza chrze-ścijaństwa”, wizja możliwego upadku ojczyzny (po raz pierwszy w dzisiejszym rozumieniu).
• nawiązanie do średniowiecznych papalistów, powtórna (zawarta też w broszurach) krytyka konfederacji.
• poglądy Skargi bliskie są nie tylko poglądom Bellarmina, ale też Becanusa.
• „Kazania sejmowe” sławę zawdzięczają rozbiorom i trudnej sytuacji państwa (4. wyd. 1792 r.)
• Mickiewicz poświęcił „Kazaniom…” wykład.
• „Kazania sejmowe: powstały już po sejmie z 1597 r. (badania Bergi i Kota).

5. „Kazania” w opinii współczesnych i potomnych.

• 1606 r. różnowiercy przygotowali „konstytucję o tumultach”, pod wpływem Skargi król jej nie przyjął, rokosz Zebrzydowskiego – „główny wichrzyciel Rzeczypospolitej”.
• trzecie wydanie „Kazań…” z 1610 r. bez kazania szóstego „O monarchijej i królestwie”, prze-robione partie, usunięcie Skargi z dworu (wrócił na krótko przed śmiercią, 27,09,1612).
• popularność w XVIII w. i w czasie zaborów, Matejko.

6. Spór o charakter „Kazań sejmowych”.

IV. Wartości artystyczne „Kazań sejmowych”.

1. Znaczenie retoryki w literaturze polskiej XVI w.

• retoryka obejmowała trzy podstawowe działy: inventio (wynajdywanie źródeł i dowodów, nau-ka), compositio (naukę o logicznym rozplanowaniu myśli) i elocutio (naukę o wysłowieniu, po-krywającą się mniej więcej z nowożytną stylistyką). [przed wynalezieniem druku: memoria i actio – sposób wygłoszenia]
• celem teorii retorycznej była perswazja (persuasio), czyli jawne lub ukryte pouczenie (doce-re), poruszenie (movere) i zachwycenie (delectare) – służą wywołaniu impresji u czytelnika.
• retoryka bliska poetyce, retoryka wykluczała pisanie dla samego pisania.
• cele utylitarne literatury, wykorzystującej gatunki: epistolografię, historiografię, oratorstwo, dialog polemiczny, polityczny, prozę dydaktyczną.
• pod koniec XVI w. dominowała literatura religijna w formie kazania.

2. „Kazania sejmowe” jako gatunek literacki.

• cel retoryczno-propagandowy.
• Skarga zaliczył je do kazań przygodnych.
• „Kazania sejmowe: stanowią religijno-polityczną wersję „upominania” do pokuty.  struktura tematyczna.
• sensy biblijne – dosłowne, alegoryczne, moralne i mistyczne tłumaczenie.
• analogia między Biblią a Polską.
• biblijno-teologiczny uniwesalizm.
• w „Kazaniach…” występuje znaczna przewaga tekstów ze Starego Testamentu, w większo-ści cytaty rozumiane literalnie.
• wyrażenie poglądów teologów potrydenckich, np. radykała Bellarmina, umiarkowanych Mola-nusa, Becanusa, dziejopisa kościelnego Baroniusza.  struktura kompozycyjna.
• struktura kompozycyjna warunkowana jest przez warstwę tematyczną.
• budowa kazania: wstęp (exordium), opowiadanie (narratio), dowodzenie (argumentatio), pole-mika (conflutatio) i zakończenie (epilogus).
• cały utwór złożony jest z ośmiu kazań, ma formę jednolitego traktatu, wstęp i „captatio bene-volentiae” – 1. i część 2.; opowiadanie – 2. i 3. (miłość do ojczyzny); dowodzenie – 4. i 5. (o herezji); polemika – 6. i 7.; zakończenie – 8. (rekapitulacja treści).
• również każde z kazań stanowi całostkę retoryczno-oratorską (zawiera cytat z Biblii stanowią-cy oś tematyczno-kompozycyjną, koniec – modlitwa).
• do „Kazań…” wprowadzono fragmenty innych tekstów, często powtarzanie myśli, sztuczne łą-czenie poszczególnych fragmentów.  struktura językowo-stylistyczna.
• zasady retorycznej stylistyki zawierają się w schematach tzw. zalet wysłowienia (virtutes di-cendi): poprawność językowa (latinitas), jasność (perspicuitas), ozdobność (ornatus), stosow-ność (aptum).
• mało metafor, wyjaśniając stosuje porównania (proste; złożone zaczerpnięte z frazeologii lu-dowej; zaczerpnięte z Biblii – profetyzm).
• dominantę stylistyczną stanowią konstrukcje retoryczne, wyróżniające się paralelizmem syn-taktycznym oraz rytmiką równych odcinków (kolonów).

TEKST KAZANIE PIERWSZE

• cel przybycia posłów na sejm: naprawienie zła i błędów.
• pochwała mądrości, która przynosi sławę, szacunek, nieśmiertelność.
• mądrość potrzebna jest każdemu człowiekowi.
• mądrość jest od Boga dana, należy modlić się o mądrość i pomoc, zadufanie ludzi, mądrość ziemska, bydlęca – „politycy”, zwolennicy pokoju wyznaniowego i interesów świeckich, zwrot do słuchaczy – to nie wy, wy sprawiedliwi jesteście.
• brak mądrości powoduje niezgody sąsiedzkie, szerzenie się herezji, zdrady, bunty (zwłaszcza w czasie bezkrólewia), brak karności i dyscypliny, zachwiana łódka, zła „wolność szlachecka”, gwałty, osłabienie władzy królewskiej, zrywane sejmy, bójki, wymuszanie siłą decyzji na sej-mikach, dużo mówią, nic nie robią.
• niebezpieczeństwo tureckie, brak wojska, mądrość do sprawowania władzy od Boga (Józef, Mojżesz), zwrot do senatorów, z pominięciem posłów.
• potrzebna pomoc Ducha Św. w odbudowie państwa, mądry z Ducha Św. nie grzeszy, nieg-dyś senatorowie przed obradami przygotowywali się przez sakramenty.
• bojaźń Boża, heretycy się Go nie boją, należy oczyścić sumienia, odpuszczanie krzywd, py-cha jest zła, pokora czyni mądrym, krytyka młodzieży, zły jest upór i popularitas.
• kto jest miłosierny – jest mądry, podejrzliwość jest przeciwnikiem mądrości, podobnie jak ob-łuda.
• mądry do bydła i do rządzenia ludźmi (dowcipy, Józef i faraon), mądrość płynie z wiedzy (ważna historia), radzić się doświadczonych.
• nabyta mądrość współgra z niebieską, znać historię – to znaczy być mądrym.
• należy się modlić o mądrość każdego dnia.
• modlitwa do Boga o mądrość.
• o sytuacji reformacji w innych krajach. KAZANIE WTÓRE O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie.
• państwo jest jak ciało ludzkie, może zostać zaatakowane chorobami, wyliczenie ich.
• Bóg zostawił testament – mamy się miłować i zachować pokój i zgodę między sobą, przykła-dem miłości jest Pan Zbawiciel (Pasterz), cuda Jezusa.
• Kościół jest utworzony na wzór Królestwa Niebieskiego, a państwo na wzór Kościoła, obowią-zek powstrzymania heretyków, porównanie do Jerozolimy.
• należy miłować Ojczyznę jako matkę, od której pochodzą wszelkie dobra: wiara katolicka, za-chowany majestat królewski, skupienie zacnych narodów w Rzeczypospolitej, „złota wolność” (jako brak służby tyranom; sami sobie Polacy są tyranami), bogactwa (choć źle używane), po-kój, sława wojenna u chrześcijan i pogan.
• wyższość państwa nad jednostką, nakaz bezinteresownego ratowania tonącego okrętu (oj-czyzny), nie wolno żałować dla niej zdrowia (przykład z Biblii: Samson, Zorobabel, Judyta, Estera), nagana tolerancji.
• w Polsce brak miłości do ojczyzny; jeden stan uciska drugi, zwłaszcza duchowieństwo i chłopi są uciskane.
• nawet poganie umierali za ojczyznę, heretycy chcą być na górze, poniżyć Kościół.
• wielu jest zdrajców i egoistów, liczących na zysk i bogactwa.
• modlitwa o miłość do ojczyzny i miłość braterską. KAZANIE TRZECIE O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej.
• Bóg nakazuje zachować pokój; wszyscy powinni słuchać Słowa Bożego i jednać się z Bogiem w sakramentach; najpierw trzeba jednać się z bratem, później z Bogiem
• bez zgody nie jesteśmy uczniami Chrystusa; przyjmując Chrystusa stajemy się jednym cia-łem, jedna wiara = brak wojen.
• jeden król urzęduje dla jedności i zgody, wspólne prawa i wolność czynią zgodę; sejmy czynią niezgodę – mogą doprowadzić do wojny domowej, z wielu narodów i języków ma powstać jedno ciało.
• nieprzyjaciel chce korzystać z niezgody – ziemie mogą zostać wydarte Rzeczypospolitej, zni-knie język, naród w niewoli i nędzy, Polacy będą służyć innym narodom.
• herezje przyczyną niezgody, inne przyczyny: lekceważenie władzy królewskiej, chciwość, do-statek (Sodoma), pycha, zazdrość.
• nauka Chrystusa a niezgoda, brak podziału wiary i króla, porównanie do ciała.
• nierówność stanowa musi istnieć, lecz nie musi być przyczyną niezgody – jak głosy wysokie, niskie i mierne muszą mieć kantora wyznaczającego takt, szlachta nie jest przeznaczona wy-łącznie do władzy, konieczne posłuszeństwo, silny jeden wódz, miejsce w świecie dla każde-go, współzależność członków w ciele.
• braterstwo daje siłę.
• modlitwa do Boga o jedność i o ducha zgody między senatorami. KAZANIE CZWARTE O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religiej katolickiej przez zarazę herety-cką.
• „Bóg wywiódł lud swój z Egiptu”, ustanowił jedną religię, dobre prawa; Kościół jest fundamen-tem państwa, kapłan to najważniejszy urzędnik, pierwsze prawa dotyczyły religii (Saul, Da-wid, Salomon, chrześcijanie), Bóg dał prawa na dwóch tablicach: na pierwszej prawa Boskie, na drugiej ludzkie, dla Rzeczypospolitej, dla pokoju, to Bóg połączył kapłaństwo z królest-wem.
• poganie w Rzymie przestrzegali praw dotyczących religii, potem cesarze ukorzyli się przed biskupami.
• dobrze sprawować urzędy znaczy wynosić nauki Boże na ich pożytek, Dawid zapoczątkował królestwo od służby Bożej.
• Konstantyn Wielki oparł swe królestwo na religii chrześcijańskiej, czcił biskupów.
• jeśli lud chwali Boga, państwo kwitnie, jeśli nie – upada.
• królowie powinni bronić kościołów i kapłanów – pochwała polskich królów.
• pojawiły się herezje, skazą Rzeczypospolitej jest konfederacja warszawska (herezje to „trze-cia ręka i noga”), krytyka „ewangelików” w stanie senatorskim.
• ten, kto broni Bożego imienia, jest chroniony przez Boga, Węgry, opanowane przez Turków, zostały ukarane za herezję.
• modlitwa do Jezusa o umocnienie wiary, ochronę Rzeczypospolitej. KAZANIE PIĄTE Jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala.
• bez Boga państwa nie mogą istnieć; zgoda i jedność stanowi o jedności Rzeczypospolitej, jedność osiągana dzięki wierze, jedne papież, u heretyków brak zgody, nie chcą jej, nie słu-chają papieża.
• różne wierzenia nie służą krzewieniu przyjaźni, są powodem swar.
• królestwa upadają, bo tylko sprawiedliwość jest fundamentem państw.
• heretycy są niesprawiedliwi, umacniają niezgodę, heretycy nie umieją bronić państwa.
• wiara katolicka czyni ludzi dobrymi i szczęśliwymi, nakazuje posłuszeństwo, stwarza dobro i cnotę.
• heretycy odstąpili od Boga – są nieposłuszni i pyszni, herezje wnoszą do Rzeczypospolitej okrucieństwo, rozlew krwi.
• potępienie tolerancji i łaskawości katolickiej.
• spowiedź oczyszcza ludzi z grzechów – tym samym całą Rzeczypospolitą.
• modlitwa o rozproszenie sekt, herezji, o pobożność i ochronę Rzeczypospolitej od upadku. KAZANIE SZÓSTE O monarchijej i królestwie, abo o czwartej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z osłabienia kró-lewskiej dostojności i władzej.
• serce (religia) i głowa (król) człowieka i państwa; gdy rządzi jedna głowa, panuje jedność, kie-dy wiele – niezgoda.
• lud Boży zawsze był prowadzony przez monarchię.
• na początku istniał jeden człowiek (!), kobieta została stworzona, by była poddaną (!!!).
• już starożytni chwalili monarchię.
• prawo dla królów, brak dziedziczności, monarchia została dana od Boga, konieczne posłu-szeństwo królowi.
• jednemu władcy łatwiej utrzymać jedność.
• nie należy patrzeć na wzorzec wenecki (demokracja): tam lud jest pytany tylko o rzeczy bła-he, poza tym – to małe miasto, a nie wielkie państwo.
• monarchia najdłużej się utrzymuje, nieposłuszeństwo poddanych, absolutyzm, dawniej Pola-cy czcili króla, otrzymali od niego przywileje.
• wolność jest nadużywana przez szlachtę.
• kto gardzi królem, gardzi Bogiem.
• trzy wolności: brak służby grzechom i uchodzenie tyranom, brak służby obcym panom; istnie-je też „wolność szatańska”: postępowanie wbrew woli króla, gardzenie nim.
• brak tyranów w Polsce.
• władzę królewską osłabia roztrwonienie dochodów, szkodzenie państwu przez złe używanie poselskich urzędów – kiedyś Rzeczypospolita funkcjonowała bez sejmów.
• na sejmikach panuje swawola, ważna jest chciwość, a nie dobro państwa.
• monarchia przekształca się w demokrację (najgorsza forma rządów) w Polsce, która nie jest miastem greckim ani Wenecją.
• pospólstwo (szlachta) – mało mądrych, a rządzi, uchwala ustawy.
• modlitwa o litość nad ludem, by panowała w Rzeczypospolitej sprawiedliwość, by izba posel-ska nie czyniła przeszkód w rządach (aluzje). KAZANIE SIÓDME O prawach niesprawiedliwych abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej.
• uciskani ubodzy.
• prawo Boże przyrodzone, wieczne i niezmienne, zostało naruszone przez grzech, przypomniane przez Boga na tablicach – prawa Boskie pisane, prawa duchowne stanowione przez władzę kościelną, na końcu królewskie i świeckie.
• królowie mają moc stanowić prawa, wszyscy im podlegają, prawa są jak oczy w ciele.
• prawa nie psują wolności; potrzebni są sędziowie do wyrokowania w sprawie występków, pra-wa ludzkie nie są niezmienne w przeciwieństwie do Boskich.
• prawa musza być sprawiedliwe, pożyteczne, muszą szczepić cnotę, powinny wzbudzać bo-gobojność, bronić Bożej czci, powinny być egzekwowane.
• potrzeba wielkiej mądrości do stanowienia praw, prawa chrześcijańskie (katolickie!) pochodzą od Boga, heretycy nie mogą pisać dobrych praw, potępienie konfederacji warszawskiej z 1573 r., niesprawiedliwe prawa w konstytucjach polskich.
• modlitwa do Boga o sprawiedliwość. KAZANIE ÓSME O szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich.
• w królestwie panuje niesprawiedliwość: bluźnierstwa przeciw Bogu (heretycy), zapowiedź ka-ry za niepowstrzymanie herezji, łupienie kościołów, brak sprawiedliwości świeckiej, mężobójs-two, ziemia plugawiona krwią, ucisk poddanych, lichwa, chciwość, zbytki, brak wojska i miło-sierdzia, Sodoma, niechęć do Rzeczypospolitej, zdrady, kazirodztwo, cudzołóstwo, oszustwa.
• Galia przed upadkiem, poganie mniej szkodzą niż heretycy.
• modlitwa do Boga o odpuszczenie grzechów i uleczenie Rzeczypospolitej.