Szymon Szymonowic, Sielanki i pozostałe wiersze polskie, oprac. Janusz Pelc, wyd. 2 zm., BN I 182, 2000.

WSTĘP I. Młodość i lata nauki.

• ur. 24,10,1558 we Lwowie, Szymon Simonides
• tradycje humanistyczne
• 1575 r. Akademia Krakowska, wpływ Stanisława Sokołowskiego (jednego z czołowych przed-stawicieli katolicyzmu potrydenckiego w Polsce).
• pierwsze utwory poetyckie, najstarszy wierszyk łaciński zapisany przy „Gnieździe cnoty” Bart-łomieja Paprockiego, ok. 1578.
• wczesny poemat „Divus Stanislaus” (druk dopiero 1604), konfrontacja dwóch postaw: mądry, sprawiedliwy i pobożny biskup – św. Stanisław ze Szczepanowa – oraz rycerski, gwałtowny król – Bolesław Śmiały, wojna sprawiedliwa – obronna.
• podróż zagraniczna do 1584 r. II. W kręgu Zamoyskiego.
• od ok. 1586 r.
• większe dzieło „Nenia żałobne do Stanisława Sokołowskiego… o śmierci Jakuba Górskiego”.
• zainteresowanie Pindarem, potępienie reformacji ewangelickiej.
• tragedia łacińska „Castus Joseph”, druk 1587, 1597 przekład Stanisława Gosławskiego.
• po śmierci Kochanowskiego Zamoyski szuka panegirysty.
• eksperymenty zwłaszcza we wczesnych utworach.
• 1588 r. 19 ód harocjańskich „Flagellum Livoris” („Bicz na zawiść”), porównanie Zamoyskiego do Eneasza, Herkulesa, Klaudiana (wódz i polityk rzymski, Wandal), Stylichona (współpraco-wnik cesarza Teodozjusza Wielkiego).
• 1589 r. „Aelinopean” – ody pindaryczne, Muza służy politycznym poczynaniom kanclerza (po napadzie Tatarów na Podole).
• kwiecień 1590 Zamoyski i nobilitacja Szymonowica – herb Kościesza.
• grudzień 1590 poeta królewski.
• po polsku „Mulier fortis” – wierszowana parafraza fragmentu 31. rozdziału „Przypowieści Sa-lomonowych”.
• 1592 r. „Epithalamium” na wesele Anny Habsbużanki i Zygmunta III, niepokój, rady dla Pana Młodego.
• 1592 r. „Repotia Zamosciana” czwarty ślub, z Barbarą Tarnowską, łaciński, poprawiny i prze-nosiny panny młodej.
• „Imagines Dietae Zamoscianae” (druk 1604) – utwory polskie i wpływ Teokryta.
• Akademia Zamojska – angaż profesorów, gromadzenie księgozbioru.
• 1598 ze Lwowa do wsi Czernięcin (od Zamoyskiego w dożywotnią dzierżawę).
• 1605 śmierć Zamoyskiego.
• nadzór nad kształceniem małoletniego Tomasza Zamoyskiego. III. Lata 1606-1614.
• 1606 r. „Znak Tryumfu Stanisława Żółkiewskiego po rozgromieniu i przepędzeniu Tatarów” – łaciński poemat polityczny.
• 1607 r. „Rytm po pogromieniu na terazniejsze rozruchy” – rokosz Zebrzydowskiego, krytyka polityki Zygmunta III, kompromisowość, inny tytuł „Lutnia rokoszańska”. IV. Sielanki.
• popularność sielanek XVI i XVII w.
• przyroda, kostium pasterski, zamknięty świat, bezpieczny, tradycja antyczna i chrześcijańska, pieśni w sielankach – myśli przewodnie, idee, humanistyczna wymowa zbiorku, wnikliwy ob-serwator współczesności, malarz obyczajów i krajobrazu ziemi ojczystej, dydaktyzm oraz kry-tyka obyczajowa i polityczna, potępienie niesprawiedliwości społecznej.
• stosunkowo duże zróżnicowanie form wypowiedzi artystycznej, duża różnorodność postaci, przysłowia (funkcja dydaktyczna, uwypukla morał, refleksyjny charakter stylu), aforyzmy, sen-tencje, ironia, szyderstwo.
• głównie 13-zgłoskowiec, styl prosty, zwięzły, rutenizmy. V. Schyłek pracowitego żywota.
• łacińska tragedia „Pentesilea” – walka i śmierć królowej Amazonek pod Troją, dedykowana Tomaszowi Zamoyskiemu.
• w 1617 r. powrót do Polski po 3 latach za granicą.
• 1625 r. ostatni znany utwór „Lessus peste grassante Zamosciae” – żegnanie ze światem.
• łaciński zbiór utworów „Poemata aurea” 1619.
• zm. 05,05,1629 w Czernięcinie. VI. Miejsce Szymonowica i jego „Sielanki” w literaturze polskiej.
• uznanie już za życia.
• sława międzynarodowa.
• w Polsce popularne zwłaszcza „Sielanki”, wzór.

TEKST A. Sielanki. dedykacja Mikołajowi Wolskiemu, marszałkowi nadwornemu koronnemu, krzepickiemu staroście. I. Dafnis - (z Wergiliusza, tam pasterz zwraca się do chłopca, Alexisa) Dafnis zwraca się do Filis – rozsławił ją, ale ona nim pogardza, złapał dla niej kilka sarenek i hoduje je dla niej, prosiła go o nie Testylis, ale jej odmówił, marzy, co by było, gdyby Filis nie brzydziła się życiem pasterskim. II. Wesele – Tyrris, Morson i Śpiewaków cztery; Fillis poślubiona Damonowi, Tyrris prosi Morsona o pieśni, jakie były śpiewane na weselu, Morson opowiada o dużej biesiadzie i wielu gościach, pieśni o Afrodycie i Kupidynie, pierwsza: wielkie rany zadane przez Kupi-dyna, druga: Kupido nauczył śpiewać go o miłości, trzecia: Kupido jako ptaszek, czwarta: Kupido uciekł Wenus, która go teraz szuka. III. Silenus – trójka chłopców: Chromis, Mikon i Mnazyl, związali śpiącego Sylena, który teraz musi dla nich śpiewać, aby się uwolnić, piosenka o początkach świata, o 4 wiekach ludz-kości, wyrywki z mitów (Dejanira, Atalanta, Wulkan…). IV. Korsarze – Miłko mówi do Baty, że się leni, Baty pyta, czy Miłko nigdy nie tęsknił, bo on się zakochał („zamiłował”), to już 2 tygodnie, przestał zwracać uwagę na cokolwiek, opo-wiada o Bombiko. V. Baby – Alkon informuje Perota, że stara Nice wychodzi za mąż, ma 60 lat, przewiduje, że małżeństwo „nie barzo smaczne będzie”, Perot dziwi się panu młodemu, Tyrymachowi, Alkon opowiada o zdradach z młodszymi i życiu za pieniądze starszej żony, Nice zdecy-dowała się na ślub mimo oporów i ostrzeżeń rodziny. VI. Mopsus – Mopsus, bardzo młody Tityrus i siwy Dametas siedzą pod bukami, Tityrus i Da-metas na zmianę śpiewają o miłości i kochankach. VII. Alkon – starzec, ma 2 synów, młodych, jeszcze kawalerów, starszy jest nieszczęśliwie za-kochany, Kastor i Polideukes. VIII. Dziewka – Dafnis i Dziewka siedzą pod jaworem, rozmawiają o całowaniu, ona się wzbra-nia, on ostrzega ja przed Wenus, przed którą nikt nie ucieknie, ona nie chce małżeństwa, tylko wolności, on ją jednak przekonał do ślubu. IX. Kiermasz – Tyrsis spotyka Menalka, wracającego z kiermaszu, Menalka opowiada o swo-jej melancholii i tęsknocie za młodością. X. Wierzby – Nais Purska, motyw: romans satyrów z nimfami (zamienione w wierzby), kąpiel Pallady. XI. Ślub – utwór na ślub Adama Hieronima Sieniawskiego z Katarzyną Kostczanką w 1593 r., mimo młodych lat zdecydowali się pobrać, o Adonisie. XII. Kołacze – Panny i Pań sześć par, będzie wesele, pan młody wzgardził innymi pannami i tylko po lasach biegał, panny mają przygotować do ślubu pannę młodą. XIII. Zalotnicy – Mopsus jest nieszczęśliwie zakochany, chciałby się odkochać, być z kimś, mieć żonę, zapełniony dom dziećmi, opowiada o Amintasie i Neerze (z Tassa), ona zas-nęła, a on przestrzegał wiatr, owce i barany, by jej nie zbudzili, Likorys i Licydas. XIV. Pomarlica – zaraza, pomór na bydło, Pańko dopytuje się, dlaczego Wonton (ukraiński An-toni) jest taki smutny, Wonton nie chce już być pasterzem, jest stary, bydło mu padło, Pa-ńko mówi o woli Boskiej i jego Oleńce. XV. Czary – Żona denerwuje się, że mąż trzecią noc poza domem spędza, nie trzeba było się żenić, jeśli nie chciał przebywać w domu, Żona wykorzystuje czary, by mąż do niej wrócił – chustka, nietoperz, zioła; psy szczekają, on wraca, początkowo ona jest zła, ale potem robi jej się jego żal, bo w jednym bucie „przybiegł”. XVI. Orfeus – Licydas został pobity, bo ktoś ironicznie przyrównał Menalkasa do Orfeusza, Menalkas tłumaczy Licydasowi, że nie trzeba było się bić i bronić go, opowiada o Orfeu-szu. XVII. Pastuszy – Soboń i Symich spotykaja się, rozmawiają o urzędniku, który narzekał, że lasy niszczą się przy pasaniu owiec, Soboń woli zawierzyć Bogu i nie reagować ostro. XVIII. Żeńcy – Oluchna skarży się na długość pracy i zachowanie ekonoma („urzędnika”), Pie-trucha przestrzega ją przed batem, śpiewa, żeby przypodobać się Storaście, ten każe jej pracować i nie gadać, Pietrucha dalej śpiewa o słoneczku i o strasznej babie dla starosty, Oluchna mówi, że Pietrucha ma szczęście, że Starosta już tego nie słyszał, opisuje, jak kiedyś uderzył jakąś kobietę, Pietrucha stwierdza, że dobra gospodyni to rzadkość. XIX. Rocznica – związana ze śmiercią Zamoyskiego; Tyrsis opowiada o zmarłym Dafnisie, zwłaszcza Testylis bardzo cierpiała, patrząc na jego śmierć. XX. Epitalamijum Heleny – przekład z Teokryta, 12 panien śpiewających, Helena i „Atryda” (Menelaus) w sypialni.

B. Pozostałe wiersze polskie. I. Marcin Łęski czytelnikowi i „Nagrobki zbieranej drużyny”: a) Starego szkapy, Starego psa, Starego kozła, Starego buhaja, Starego kiernoza (knur), Wołu robotnego, Starego dryganta (ogier) b) wilka, liszki, kota, zająca, kotka morskiego (małpka wąskonosa), wiewiórki c) kozy, co wilczęta wychowała d) myszy, perlisie suczki, węża e) komorka (komara), co lwa kąsał f) jastrząba, koguta starego, wróbla, sroki, szpaka, kanie, kawki, jaskółki, czyżyka, papugi, prze-piórki, kaczora, słowika, wrony, kruka, gąsiora. II. Mulier fortis – stateczna niewiasta, polski, cnotliwa żona – bezcenny skarb, podpora, mi-łosierna, hojna, przysparza chwały mężowi, wiele dzieci. III. Za Potrójnym – przekład z Plauta Piotra Cieklińskiego z 1597 r., zwierciadło, „nie unoś się gniewem”, o tym, kto to przeczyta. IV. Tenże – Ciekliński skorzystał z Plauta, który z kolei czerpał z Filemona. V. Rytm po rozgromieniu na terazniejsze rozruchy – po lipcu 1607 r., zwrot do lutni, dlacze-go zamilkła, wcześniej o zwycięstwach, teraz „wszystko opak poszło”, najazd Tatarów, w zapomnienie Cecora z 1595 r., najazd Szwedów na Inflanty 1601 r., wojna domowa, Po-lacy szczycą się przodkami, miłością do króla i ojczyzny, a czynią zupełnie przeciwnie. VI. Do Wacława Zamoyskiego – krewny hetmana, żołnierz (Wołoszczyzna, Inflanty, Tatarzy), utwór z zalotami do panny Romanowskiej, dobry, dzielny człowiek, chluba domu rodziców (Zamoyskich), życzenia powodzenia, dzieci, miłość, ale także służba ojczyźnie, 1 stycznia 1610 r. VII. Elegia na pogrzeb Wpanny Jej Mości Panny Zofijej Sieniawskiej podczaszanki koronnej – córki Adama Hieronima, zm. 1617, 10 lat, same cnoty, dobre obyczaje, z piękności nic nie zostanie, próżny żal i płacz.

C. Dodatek (wiersze religijne przypisywane Szymonowicowi). I. Carmina quaedam Polonica… - Niektóre wiersze polskie, pisane w wolnej chwili, nielicz-ne spośród wielu. a) Dies irae, dies illa – 1614 r., sąd straszny, żadna wina nie będzie przepuszczona, prośba o łaskę i odpuszczenie win. b) Wiersz o męce Pana Naszego, Jezusa Chrystusa, napisane dla mniszek przy kościele Św. Andrzeja, w roku 1619, w sam Wielki Tydzień – godzinki: Ad Matutinum, Ad primam, Ad ter-tiam, Ad sextam, Ad nonam, Ad vesperas, Ad completorium. c) Tren Świętej Maryjej Magdaleny we Wroninie napisany, po Wielkiejnocy, Anno Domini 1622 – rozpacz po stracie Jezusa.