Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza, oprac. Stanisław Pietraszko, BN I 158, 1956.

WSTĘP motto: „Sztukę poetycką można określić jako zbiór przepisów naśladowania natury w spo-sób odpowiadający tym, dla których tworzy się to naśladowanie” (z Encyklopedii Diderota).

I. W szkole „dobrego myślenia”.

• „Stanisław Konarski – na czele odrodzonej literatury polskiej” – opinia Dmochowskiego.
• szkoła Konarskiego wywarła duży wpływ na Dmochowskiego.

1. Lata szkolne.

• ur. 2 grudnia 1762 r. w Oprawczykach (w województwie podlaskim).
• nauka u jezuitów, póżniej u pijarów (ośrodki pracy naukowej, ideologicznej), mając 16 lat, Dmochowski zostaje pijarem.
• w 1741 r. Konarski otworzył kolegium szlacheckie  „zdrowa ideologia” (odcięcie się od ma-terializmu i scholastyki.
• porzucenie metafizyki na rzecz logiki (najpewniejsza szkoła rozumu) i etyki (opracowanie no-wych cnót obywatelskich).

2. Teoria literatury w szkole Konarskiego.

• „O sztuce dobrego myślenia, bez którego dobrze mówić nie można” – teoria wymowy, wyda-na w 1767 r.
• logika podstawą retoryki i poetyki, która nie jest już teorią poezji, a która uczy opisu i rozumie-nia utworów literackich, a nie pisania wierszy.
• Konarski sam wybierał lektury, np. ostrzegał przed Seneką, wprowadził utwory Odrodzenia.

3. Teatr szkolny pijarów.

• głównie francuski klasycyzm – prekursorstwo.

4. Wychowanie obywatelskie.

• filozofia = sztuka życia.
• w czasie Sejmu Wielkiego pijarzy pisali przemówienia sejmowe (konkretne, historyczne), brali udział w walce politycznej po stronie postępowej.

II. Literackie początki.

1. „Gratulatio novi anna 1785” („Kolęda dla narodu na rok 1785).

• satyry, katalog cnót i wad ludzkich.
• wydane anonimowo.

2. „List Sandomierzanki do Podolanki”.

• pierwsza polemika w dziejach polskiej krytyki literackiej.
• prawdopodobnie autorem jest Dmochowski.
• krytyka „Podolan” Krajewskiego.

3. tłumaczenie „Sądu Ostatecznego” Jounga.

• Warszawa 1785 r.
• zadedykowane Naruszewiczowi,
• temat: nicość człowieka wobec Boga, wszystko się zmienia, kruchość bogactw.
• Dmochowski cenił Jounga nie tylko jako moralistę, ale również za oryginalność.

4. tłumaczenie „Myśli nocnych” Jounga.

• 1798 r.
• zadedykowane Krasickiemu.
• temat: Rewolucja, na emigracji prechodzi kryzys swojego Oświecenia.

5. przekład „Raju utraconego” Miltona.

• historia walki szatana z Bogiem.

6. satyry, np. „Orzeł i paw” (Stanisław August i Czartoryski).
7. podręcznik „O cnotach towarzyskich i występkach im przeciwnych”.

• 1787 r.

8. Dmochowski uczył wymowy w Łomży, w Radomiu, ale nie udało mu się w Szkole Głównej.

III. Wśród poglądów literackich epoki.

1. program poetycki (sformułowanie wytycznych dla nowej literatury):

• walka z barokową beztreściowością, saskim panegirykiem, straganowym romansem.
• postulat poznawczej i wychowawczej wartości literatury.

2. dramat:

• duże możliwości wychowawcze gatunku.
• otwarcie w Warszawie pierwszej w Polsce sceny publicznej – 1765 r.
• „Monitor” ogłasza szkic klasycystycznego kodeksu reguł dramatycznych:
• trzy jedności.
• zróżnicowanie między tragedię a komedią – na zasadzie różnic stanowych.
• postulat prawdopodobieństwa.
• dramat – umotywowany konflikt charakterów.

3. Horacy.

• najbliższy polskiemu Oświeceniu teoretyk i twórca starożytności
• kult starożytnych autorów (Oświecenie = klasycyzm i pseudoklasycyzm).
• powaga starożytnych teorii.
• mitologia – popularna droga obrazowania itd.
• klasyczne sztuki jako element politycznej ideologii.
• klasycyzm i pseudoklasycyzm – spreczności w obozie klasycyzmu, w „Monitorze”:
• ciągle żywe tradycje saskie (koncepty, panegiryzm).
• brak jednej estetyki literackiej.
• teza o naśladowaniu natury w sztuce.
• odtwarzanie osobistych stanów duchowych  poglądy Karpińskiego  sentymentalizm.
• odtwarzanie rzeczywistości.
• te stany duchowe, które odpowiadają najwyższym wartościom, np. miękkość serca a su-rowość.
• otwarcie furtki skrajnemu subiektywizmowi i irracjonalizmowi, brak antyrealizmu.
• przeciwstawienie człowiek – świat.
• związek człowiek + przyroda.
• nasycenie obrazów uczuciem  skuteczność antyfeudalnej krytyki.
• psychologiczny portret człowieka.

4. Rokoko.

• 1779 r. Józef Szymanowski „Listy o guście” – zarys estetyki rokoka.
• ideał literatury:
• „delikatne drażnienie zmysłów, subtelny erotyzm”.
• „wdzięczna gładkość”.
• „piękna natura” – to tylko kategoria estetyczna (np. u Dmochowskiego piękne = dobre).
• wpływy „Encyklopedii” Diderota.

5. Kołłątaj.

• propagator klasycyzmu w sztukach plastycznych i literaturze.

6. Rzewuski.

• atak na literaturę Oświecenia.
• swobody republikańskie.
• walka z sukcesją tronu.
• antyracjonalizm w filozofii.
• fideizm w religii.
• piętnował dworską poezję.

7. Teoria paszkwilu.

• ogólność adresu satyry (bez nazwisk) – Zabłocki to krytykuje, demaskowanie klasowego og-raniczenia.

IV. „Sztuka rymotwórcza”.

1. Mikołaj Boileau.

• satyry.
• „Sztuka poetycka” 1674 r. – dowcipny utwór poetycki, satyryczny i dydaktyczny:
• części 1 i 4 – chaotyczny przegląd zasad sztuki poetyckiej.
• części 2 i 3 – najważniejsze gatunki literatury francuskiej.
• Racine, Molier, La Fontaine, Boileau – reprezentowali klasycyzm.
• naśladowanie to odtwarzanie tego, co w człowieku niezmienne – właściwości duszy.
• rozum + natura + klasyczność starożytna = zasada estetyczna.
• rozum = gust.
• ale nie tylko treść jest ważna, forma także  Boileau „ulega tym samym tendencjom, a który-mi walczył”.
• „Encyklopedia” Diderota radziła uczyć się „Sztuki poetyckiej” na pamięć.
• w Polsce „Sztuka poetycka” i „List do Pizonów” znajdowały się w aparacie ideologicznym Oś-wiecenia.

2. Dmochowski.

• „Sztuka rymotwórcza”:
• pierwsi biografowie, Wolski i Osiński, twierdzili, że to „najpierwszy z dzieł jego poety-ckich”.
• nie znamy konkretnego roku powstania (ok. 1788).
• odpowiedź na aktualne problemy literatury. a) wzory i autorytety.
• Horacy i Boileau – zapożyczył od nich schemat konstrukcyjny, porządek, stosunek podmiotu do omawianych spraw.
• to nie tłumaczenie „Sztuki poetyckiej” – samodzielność, choć jest tu bardzo dużo cytatów z innych autorów, to jakby antologia cytatów.
• wzory: Horacy, Arystoteles, Vida, Boileau, Batteux, Pope, Diderot. b) podstawowe założenia estetyki Dmochowskiego.
• zasada naśladownictwa: natura jest „zbiorem piękności, które trzeba umieć wynaleźć”.
• inwencja jest władzą dowcipu.
• gust – nierozłączny z rozumem, „Wszystko, co dobre, jest wynikiem rozumnego działania”.
• systematyka gatunków literackich (przejęta od Boileau). c) systematyka gatunku literackiego.
• gatunki literackie to różne formy obrazu życia odzwierciedlającego różne odcinki rzeczywisto-ści.
• tradycyjna hierarchia gatunków (epos i tragedia na szczycie), ale Dmochowski podkreślał, że ważne jest mistrzostwo w każdym gatunku.
• o gatunku nie decydują kryteria formalne, ale nastrój, idee, treść.
• Dmochowski broni mitologii jako tradycyjnej metody obrazowania, ale bez ideologicznej fun-kcji.
• tragedia – trzy jedności.
• komedia – element krytyki + pozytywny program moralny.
• tragedia ikomedia – zbliżenie: podobny typ przeżyć bohaterów.
• satyra – krytyka bez nazwisk.
• sielanka, oda – Dmochowski zalecał ograniczenie erotyki (ideał cnotliwego obywatela).
• akcenty sentymentalne wzbogacają klasycystyczny system, ale też są ugięciem się tendencji oświeceniowych pod naporem antyracjonalistycznych.
• 1792-1794 Dmochowski wśród jakobinów:
• działacz rewolucji.
• sam sprzeciwił się swojej poetyce  imienna krytyka króla. d) poemat dydaktyczny.
• sztuka przykładu  artystycznie Dmochowski oddawał typowe cechy gatunków.
• walka o realizm.
• zasada typowości.

V. Drogi kariery.

• po Oświeceniu oskarżano Dmochowskiego za to, że utwierdził w Polsce gust francuski, szty-wność gatunkową, jałowość treści, skostnienie w poezji, klasycystyczny dogmatyzm w kryty-ce
• „Sztuka rymotwórcza” jako wstydliwa plama. a) w oczach współczesnych.
• 1789 r. jako lektura pomocnicza w szkolnictwie:
• poetyka.
• przegląd dziejów literatury polskiej. b) Kołłątaj pomógł Dmochowskiemu odejść z zakonu.
• współpraca z Kołłątajem.
• kryzys poglądów ze „Sztuki rymotwórczej”.
• sława dzięki tłumaczeniu „Iliady”.
• konflikt z kulturalną Warszawą:
• Dmochowski ożenił się.
• przyjaźnił się z Kołłątajem.
• pseudoklasycy (romantycy) – mieli szereg zastrzeżeń do „Sztuki rymotwórczej”.
• 1826 r. syn, Franciszek Salezy Dmochowski, wydał poprawioną wersję (według niego to po-prawki ojca, ale wątpliwe):
• styl, słownictwo.
• gust – duża rola.
• złagodzona krytyka schyłku epoki. c) atak Mickiewicza.
• z osobistych pobudek (Franciszek Salezy skrytykował „Sonety Krymskie”).
• Mickiewicz skrytykował nawet, niesłusznie, przekład „Iliady”.
• atak na pseudoklasycyzm.

TEKST motto: „Sam nie pisząc, zasady poezji wyłożę,/ Skąd brać myśli, co wieszcza kształci i sposobi,/ Gdzie sztuka, gdzie błąd wiedzie, co szpeci, co zdobi” (Horacy, List do Pizonów).

• dedykacja – do Stanisława Augusta.
• przedmowa:
• Arystoteles – „stanowi powszechne prawidła”.
• Horacy – „umyślne zdaje się nieporządek udawać”.
• Wida – „zdaje się bardziej Wergiliusza niż natury trzymać”.
• Boalo Despro – „Daje i naukę i przykład uczniowi”.
• Pope – „myśli oryginalnie”.
• „Z Horacego i Despra czerpałem myśli”.

I. PIEŚŃ.

• cel: „Co istotną jest cechą dobrego poety,/ Jakim mu trzeba torem bieżyć do swej mety,/ Cze-go szukać, a czego chronić się należy – / To ja zamyślam śpiewać dla świata młodzieży”.
• apostrofa: „Guście, (…) Ty kieruj piórem moim./ Zacne dowcipy…”.
• „Natura jest jedynym ozdób wizerunkiem,/ Byleś je brał rozumnie, nie ślepym trafunkiem”.
• „Wszystko może w naturze do robót twych służyć,/ Byleś tylko miał dowcip i umiał jej użyć”.
• „Rozum niech będzie mistrzem, a nie widzimisię”.
• zachęta do różnorodności w mowie (np. słodycz z powagą, żart z ostrzem).
• dzieje polskiej literatury:
• „Pierwszy płód wierszów polskich jest «Boga Rodzica»”.
• „Samą tylko szczególnie pisali łaciną…”.
• „Jan Kochanowski, w rytmach swoich nieśmiertelny,/ Całemu narodowi powieki otworzył”.
• Dmochowski wymienia takich autorów, jak: Badziński, Otwinowski, Potocki, Szymono-wicz, Gawiński…
• „A nade wszystko szanuj mowę ojczystą./ Nie znać języka swego – hańbą oczywistą”.

przypisy Dmochowskiego do pieśni I.

II. PIEŚŃ.

• sielanka – jak młoda pasterka zbiera ozdoby na polu; „Wszystko w niej prosto idzie”, „zawsze się pasterz głosem natury ozywa”.
• „W radości grać wesoło, w smutku nucić żale,/ Flory wdzięki, owoce Pomony opiewać”.
• elegia – „Nie lubię ja tych wierszy, gardzę tym autorem,/ Co o swoich mi prawi ogniach zim-nym piórem” (krytyka fałszywego smutku).
• tren.
• oda.
• epigramat.
• satyra – cytaty z Naruszewicza, ma ostrzejsze pióro niż inni; Krasicki o czymkolwiek pisze, jest doskonałym wzorem.
• bajka – „Tok jej prosty, zaleta z rzeczy i stosunku./ Lecz i w tym mało dobrze pisało gatunku”; dobrze pisał Krasicki i „Fonten” we Francji.

przypisy Dmochowskiego do pieśni II.

III. PIEŚŃ.

• zasada prawdopodobieństwa w teatrze.
• protest przeciwko krwawym scenom.
• akcja szybsza pod koniec dzieła.
• cnota odnosi tryumf.
• wielki sukces dramaturgów greckich.
• teatr w Polsce – przez długie lata słabo – tylko szkolne dialogi; Kochanowski, Morsztyn, Bo-homolec.
• „Grzech mieszać prawdę z fałszem, jakby mogło właśnie/ Iść razem objawienie i pogańskie baśnie”.
• „Nade wszystko niech widzą dobry koniec w dziele”.

przypisy Dmochowskiego do pieśni III.

IV. PIEŚŃ.

• „Sztuce niebeśpiecznej odlewania wierszy/ musi ten być ostatni, kto nie będzie pierwszy”.
• o chwale, jaką zyskają poeci – tylko dobrzy.
• „Niechaj cnota i serce twe w pismach jaśnieje”.
• zwrot do Muz, spełnienie celów.

przypisy Dmochowskiego do pieśni IV.

Spis materyi (z 1788 r.).

Dodatek – fragmenty „Sztuki rymotwórczej” wedle wydania III.