W Polskiej tradycji literackiej utrwaliły się gł. gatunki pochodzenia antycznego – ponieważ poezja polska zaczęła się kształtować na wielką skalę w epoce renesansu (okresu wzmożonego zainteresowania literaturą starożytną, gdzie starożytne formy traktowano jako utwory o wysokiej randze artystycznej, ich przeniesienie do literatury polskiego renesansu było próbą włączenia się w literaturę ogólnoeuropejską). Należy pamiętać, że antyczne formy wypowiedzi wpierw pojawiły się w twórczości łacińskiej, później w j. polskim. W kontynuowaniu gatunków lirycznych tradycji antycznej, początkowo żywa była zasada podziału utworów lirycznych na dwie grupy ze względu na rozróżnienie stylu wysokiego i stylu niskiego ->Styl wysoki – (hymn, oda, elegia) utwory, które dotyczyły kultu bogów, ważnych wydarzeń i postaci historycznych, życia religijnego i politycznego, filozoficznego. Utwory te w przeciwieństwie do utworów o niskim stylu, charakteryzowały się większym rozmiarem np. hymny pisane były heksametrami., W Polsce pominięto tę zasadę, rozwój języka i wiersza polskiego nie był wystarczający. Gatunki ściśle liryczne Hymn – utwór o charakterze uroczystym, rodzaj modlitwy pochwalnej. Tematyka religijna, patriotyczna; w przeciwieństwie do ody nie podejmują tematów dot. indywidualnych, poszczególnych idei. W hymnie występuje podmiot zbiorowy. W Polsce np. Kochanowski Hymn Pieśń XXV Czego chcesz od nas Panie, za twe hojne dary. Z czasem hymn rozluźniał swoją tematykę ściśle religijną, kultową i zaczynał poruszać tematykę filozoficzną, egzystencję człowieka i świata np. hymny Kasprowicza. Podział hymnów w starożytnej Grecji: peany (związane z kultem Apollina) i dytyramby (z kultem Dionizosa). Elegia (pierwotnie należała do meliki) – utwór wierszowany, wykonywany przy wtórze fletu, melancholijny. W literaturze rzymskiej elegia gł. dot. treści miłosnych. Polskie odmiany elegii: miłosna (Kochanowski), autobiograficzna (Janicki), patriotyczna (Karpiński). W poezji XXw. Elegią określaną utwory o pewnym tonie emocjonalnym, medytacyjnym (Iwaszakiewicz), a nie utwory o pewnej strukturze gatunkowej. Oda – pierwowzór stworzył starogrecki Pindar (pisał na część zwycięzców olimpijskich). Rozwój w epoce klasycyzmu we Francji. Utwór uroczysty, patetyczny, pochwalny, opiewający wzniosłą ideą, wielki czyn znakomitego człowieka. Czyli oda od hymnu różni się przedmiotem – zasadniczym tematem ody nie jest Bóg, lecz postaci i czyny wielkich ludzi. W odzie występuje morał - funkcja retoryczna. Cechy ody ustalił w Sztuce Poetyckiej Boileau – wg niego oda to „nieporządek liryczny”. „Nieporządek” czyli łączenie fragmentów liryki bezpośredniej z licznymi apostrofami. Polskie odmiany ody: ->jako wiersz okolicznościowy, związany z konkretnym podniosłym wydarzeniem, ogólnie znanym np. Oda do J.K.M. w dzień doroczny koronacji… A. Naruszewicza. ->jako utwór filozoficzno-moralny – popularna z klasycyzmie, jako wyraz nowej stylizacji gatunkowej, dla której nawiązanie do tradycji jest założeniem programowym. Oda – gł. w epoce oświecenia i romantyzmu, także w poezji współczesnej (np. wiersz Tuwima Do prostego człowieka). Pieśń- tradycyjna forma liryczna, od początku pozbawiona wyznaczników gatunkowych, jakie ma elegia i oda. Zróżnicowane środki językowe. W dawniejszych epokach pieśniami nazywano wiersze nie mające rygorystycznie określonej budowy gatunkowej (dziś takie utwory nazywa się po prostu wierszami, nie precyzując bliżej gatunku). Ważne: Ody Horacego to pieśni! Tren – gatunek liryczny, który zachował swą odrębność. Utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ją. W Polsce arcydzieło tego gatunku stworzył Kochanowski. W poezji staropolskiej uprawiano takie gatunki jak: epitafium (utwór żałobny, nagrobkowy) i epitalamium (pieśń weselna). Anakreontyk (popularny XVI –XVIII w., bo rozwój kręgów dworskich) – liryk o charakterze lekkim, stworzony przez poetę greckiego Anakreonta, wiersz biesiadny, żartobliwy, pisany na pochwałę życia, wina, miłości. ->fraszka – krótki, żartobliwy utwór ->epigramat – lapidarny utwór poetycki oparty na koncepcie, niekiedy paradoksalnym) Fraszka i epigramat występuję także współcześnie (najczęściej związana z treściami satyrycznymi) ->madrygał – krótki wiersz miłosny, ukształtowany w poezji włoskiej, W Polsce popularny w baroku (zw. Z kulturą dworską). Sonet – wiersz 14-wersowy, składający się z dwóch strof 4-wersowych (charakter opisowy) i dwóch tercyn (charakter refleksyjny lub bezpośrednio liryczny), W Polsce I sonety: Kochanowski, Sęp Szarzyński. Popularny z liryce romantycznej. Sonet to gatunek, który zyskał odrębność ze względu na układ stroficzny. Poemat prozą – nie należy mylić z tzw. prozą poetycką (zjawiskiem b. starym, powstałym ze stylizacji biblijnych). Krótki utwór liryczny o zwartej, „zagęszczonej” kompozycji. Powstanie tego gatunku jest wynikiem przezwyciężenia rygorów, jakie narzucała forma wierszowa. Rozwój tego gatunku pokazuje, że zjawiska wersyfikacyjne odgrywają coraz mniejszą rolę. Pierwsze poematy prozą pisał romantyk francuski Aloysius Bertrand., W Polsce Kasprowicz i jego cykl O bohaterskim koni i walącym się domie, Przyboś, Bieńkowski. Gatunki mieszane - 2 rodzaje: 1. fragmenty liryczne uzupełniają tylko częściowo narrację epicką – np. poemat dygresyjny 2. Elementy liryczne dominują nad środkami charakterystycznymi dla epiki i dramatu np. sielanka i ballada. Sielanka (inaczej: idylla, ekloga, skotopaska, bukolika). Twórcą jest Teokryt w Grecji i Wergiliusz w Rzymie. W Polsce popularna w czasach sentymentalizmu (prąd lietracki)Utwór o wsi, ukazujący życie na wsi w sposób aprobatywny. Różne rodzaje sielanki np -> o kształcie monologu lirycznego (np. Karpiński) -> o strukturze złożonej (niektóre wyzyskują elementy narracji epickiej, inne opierają się na dialogu. Ballada – występowała zarówno w literaturze ludowej (anonimowej), jak i oficjalnej – uprawianej przez znanych poetów. Różne odmiany np. anglosaskie (opowieści i silnym podkładzie epickim), francuskie (o przewadze liryki). Utwór z przesłaniem, w którym poeta zwracał się do konkretnej osoby np. księcia, ukochanej kobiety. W romantyzmie popularna była z uwagi na temat jako wyróżnik gatunku tzw. ballada romantyczna – łączyła elementy: liryki, epiki i dramatu, z dominującą przewagą jednak liryki. Ballada romantyczna – utwór oparty na motywach fantastycznych, zazwyczaj o pochodzeniu ludowym, najczęściej o budowie fabularnej. Fabuła jest krótka, ponieważ wzmaga tajemniczość; obecność elementów dramatycznych (wyrażających się w dialogach bohaterów). W Polsce ballady od XVIII w. i XIX w., popularne w romantyzmie – np. debiut Mickiewicza, XX w. – Leśmian – który pisał ballady o charakterze satyrycznym i parodystycznym