Julian Ursyn Niemcewicz, „Powrót posła. Komedia w trzech aktach” oraz wybór bajek politycznych, oprac. Zdzisław Skwarczyński, wyd. 9, BN I 4, 1981.

WSTĘP I. Młodość i szkoła życia w magnackiej służbie.

1. Narodziny „Powrotu posła”.

• utwór najprawdopodobniej zaczęty został w początkach października, przed powziętą ostate-cznie 18,10,1790 r. uchwałą o przedłużeniu sejmu, przypisek Niemcewicza na końcu głosi: „Zakończono dnia 07,11,1790 r. w Warszawie „, wydany 09,11,1790 r.

2. Dzieciństwo Niemcewicza.

• ur. 16,02,1758 r. w Stokach nad Bugiem, najstarszy z piętnaściorga dzieci Jadwigi z Sucho-dolskich i Marcelego, podczaszego mielnickiego.
• ojciec Juliana związał się politycznie z Familią, stronnictwem, któremu przewodzili Czartory-scy, bywający w sąsiednim Wołczynie lub Różance.

3. Reformatorskie poczynania Familii.

• Familia pewna poparcia carowej Katarzyny na sejmie konwokacyjnym w 1794 r. przyczyniła się do poprawienia wymiaru sprawiedliwości, uporządkowania nieco podstawy skarbowości państwa i wojskowości, powołując dla każdej prowincji komisje skarbowe i wojskowe; celem podźwignięcia miast z upadku uwolniono je od prywatnej jurysdykcji świeckiej i duchownej, zniesiono wolność cłową i narzucone miastom propinacje szlacheckie.
• Katarzyna poparła efektywnie Familię, tron dostał się „familiantowi”, co prawda nie Czartory-skim, ale ich powinowatemu – Stanisławowi Augustowi.

4. Wewnętrzne losy kraju po wstąpieniu Stanisława Augusta na tron.

• lata 1766-1768 kształtowały się pod znakiem reakcji konserwatywnej i wzmożonej ingerencji obcej.
• na sejmie repninowskim w 1768 r. obalono reformy w sprawach miejskich.
• utrzymały się całkowicie tylko komisje skarbowe, komisje wojskowe zostały ograniczone.
• uzależniono króla od ambasadora carowej.
• mimo wspomnianych niepowodzeń, w życiu Polaków zaznaczał się jednak pewien nurt postę-pu: powoływano do życia tzw. Komisje Dobrego Porządku dla miast, zakładano manufaktury, usprawniano komunikację, rozwijano formy gospodarki pieniężnej i kredytowej.
• nawet sejm rozbiorowy przyniósł korzyści: Komisja Edukacji Narodowej (1773 r.), Rada Nie-ustająca (1775 r.), reforma starostw, jednolite podymne.

5. Niemcewicz jako elew Korpusu Kadetów.

• na wzór Collegium Nazarenum w Rzymie (założył Stanisław Leszczyński w 1737 r.) Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium.
• Korpus Kadetów był pierwszą w Polsce całkowicie świecką szkołą.
• egzamin końcowy złożył Niemcewicz w 1776 r., a opuścił szkołę jako porucznik w 1777 r.
• pierwsze doświadczenia na polu literackim to tłumaczenie francuskich romansów.
• projekt kodeksu praw Zamoyskich został odrzucony na sejmie w 1778 r. – najpoważniejsza porażka obozu postępowego.
• adiutant dowódcy wojsk litewskich, ks. Adama Kazimierza Czartoryskiego.

6. Podróże Niemcewicza.

• z księciem Czartoryskim, podróże o charakterze politycznym:
• 1779 r. – Litwa, Ukraina, Wołyń, Podole.
• Holandia, Austria, Wiedeń.
• Austria, Włochy z Sycylią i Maltą, Francja (Paryż), Anglia, Niemcy – podróże ze Stanisławem Sołtykiem, na koszt Czartoryskich.

7. W Puławach. W służbie antykrólewskiej opozycji.

• od 1782 r.
• z dworem księcia byli związani: m.in. Franciszek Dionizy Kniaźnin, Józef Szymanowski, Sta-nisław Kłokocki.
• podróż na Ukrainę, gdzie Niemcewicz wraz z Czartoryskim zwiedził siedziby głównych opozy-cjonistów magnackich: Tulczyn – Szczęsnego Potockiego, Białocerkiew – Braneckiego, także Kijów, Kamieniec, Cecorę i Chocim.
• w 1787 r. napisał niezbyt udaną tragedię „Władysław pod Warną”.
• „Oda do wojska stojącego obozem nad Dnieprem”.
• przyjaźń z wybitnymi osobami, w Polsce: ks. Scipion Piattoli, Ignacy Potocki, na Zachodzie: pani Cosway (pisarka angielska), Andre Chenier (listownie).

II. Wobec zdań publicznych.

1. Zadania stojące przed Sejmem Wielkim.

• 1788 r. powrót do kraju.
• rozłam w opozycji, Niemcewicz – postępowy człowiek Oświecenia.
• Zadania Sejmu Wielkiego:
• aukcja wojska do rozmiarów dających rękojmię obrony, uchwalenie podatków zapewnia-jących na to środki materialne.
• wzmocnienie władzy wykonawczej i całego ustroju Rzeczypospolitej oraz odzyskanie miejsca w koncercie państw europejskich.
• najistotniejsze – takie rozwiązanie spraw społecznych, chłopskiej i mieszczańskiej, by kraj pchnąć na drogę rozwoju ekonomicznego ku kapitalistycznym formom.

2. Z czyjego ramienia posłem?

• Niemcewicz nie był ślepy na sprawy i poglądy księcia Czartoryskiego, zachował swoje zda-nie, które wyrażało gorący patriotyzm i czynną obronę niezawisłości narodowej, nieprzekupna nienawiść do zaborców.
• posłem został przypadkowo.

III. Szermierz w walce o reformę kraju.

1. Na forum sejmowym.

• Niemcewicz głęboko angażował się w sprawy sejmowe, często przemawiał odwołując się do patriotyzmu Polaków, jako poseł cieszył się uznaniem.
• 30,03,1789 r. bronił sprawy chłopskiej, nie chciał zrzucać powinności płacenia podatków na wojsko na ich barki (w tym sprzeciwił się stronnikom hetmańskim: Czartoryskim, Rzewuskie-mu, Czackiemu, Potockiemu, Krasnodębskiemu…).
• 28,05,1789 r. – obrona Komisji Edukacji Narodowej – podkreślał znaczenie reformy przepro-wadzonej przez Hugona Kołłątaja w Akademii Krakowskiej i wprowadzenia do szkół nauki moralnej.
• 13,10,1789 r. – obrona mieszczan przed zamiarami szlachty próbującej przerzucić na nich ciężar podatków.
• 16,09,1789 r. – mowa o niebezpieczeństwie elekcji, potrzebie następstwa tronu.

2. Budowa komedii.

• o postaciach „Powrotu posła”:
• gość Podkomorostwa – Gadulski – jest ich powinowatym, ale przede wszystkim bratem szlachcicem i członkiem społeczności sąsiedzkiej, dającej mu i tak szczególne prawa, skoro może myśleć o przeprowadzeniu w domu Podkomorostwa zaślubin córki z Szar-manckim, mimo odrzucenia ich syna jako kandydata na zięcia.
• Podkomorzy i jego żona są wzorcami członków społeczności, kontentują się z dumą ma-jętnością nadaną przodkom za zasługi rycerskie, oboje cenią oraz kultywują ziemiańskie i chrześcijańskie cnoty domowe i gospodarcze, a praktykowanie ich rozciągają również na poddanych i służbę.
• na antypodach Podkomorzego znajduje się Gadulski – cechuje go zrzędliwość i kłótli-wość, rezonerskie zadufanie we własny, miałki rozum partykularnego statysty, skłonność do popierania gwałtem arbitralnych poglądów, tępota i chytry tradycjonalizm, urągliwe lek-ceważenie wiedzy książkowej i „sensatów” uniemożliwiają współżycie z Gadulskim.
• urząd Gadulskiego – starostwo – wskazywał na rabunkową gospodarkę i bezwzględny wyzysk chłopów w dzierżawionych dobrach ziemskich.
• wybitniejszym przejawem zinstrumentalizowania tworzywa teatralnego w celach politycznych za Sasów była „Tragedia Epaminondy” Stanisława Konarskiego.
• komedia w XVIII w. w Polsce rozwinęła się dzięki inicjatywie i zaangażowaniu Bohomolca.
• kompozycja: „Ridendo castigare mores” – „Śmiejąc się poprawiać obyczaje”.
• indywidualizacja języka postaci u Niemcewicza.

IV. W czyśćcu opinii współczesnych i potomnych.

1. „Powrót posła” na scenie i w sejmie.

• 15,01,1791 r. „Powrót posła” rozpoczął swój żywot sceniczny – stał się artystycznym i polity-cznym wydarzeniem dnia, oburzenie posła Suchorzewskiego.
• 06,02,1791 r. – komedię wystawiono w Krakowie i Rajkowcach.
• dwie edycje zagraniczne: Strasburg 1792 r. i Lipsk 1794 r. w doskonałym przekładzie niemie-ckim Samuela Bogumiła Lindego.
• wystawiony we Francji w 1791 r., pochwała Andre Cheniera – wiersz pochwalny na cześć Niemcewicza napisany przez poetę francuskiego.
• ostra, choć raczej mało uzasadniona krytyka Karczewskiego.
• pochwała Krasickiego: „pierwsza prawdziwa komedia polska”.

2. Potomność wobec „Powrotu posła”.

• komedia wywarła wpływ m.in. na Mickiewicza (XII księga ?Pana Tadeusza” – tytułowy boha-ter obdarza poddanych wolnością.
• zapoczątkowana komedia polityczna: Asnyk „Walka stronnictw” 1869 r. i Pierzyński „Polityka” 1919 r.

V. Polityka i dydaktyka w bajce.

1. Bajki Niemcewicza.

• korzystał z wzorca bajki lafontainowskiej, ale nie przywiązywał większej wagi do autonomicz-nych efektów artystycznych.
• za istotną uważał pierwotną funkcję bajki: nonkonformistyczną służbę zdrowemu rozsądkowi i prawości, odwoływanie się do opinii sądu powszechnego i nade wszystko użyteczność oby-watelską.
• bajka narracyjna, dramatyczna.
• żartobliwa i dowcipna moralistyka, archetypy wyobraźni narodowej, „To także triumf poety, który nie miał miano wieszcza narodowego”.

TEKST POWRÓT POSŁA

• motto z „Satyr” Horacego: prawo do swobody i żartobliwości.
• Do JW Imci Pana Stanisława Nałęcz Małachowskiego – celem Niemcewicza jest „wpajać w umysły prawidła zdrowe i uczciwe, zachęcać do cnót publicznych i domowych”, to pismo mo-że poświęcić wyłącznie Małachowskiemu.
• Do czytelnika – umysł człowieka chętniej uczy się z zabawy niż z tonu surowego i nauczyciel-skiego, należy prostować obyczaje zdrożne, fałszywe, jest „pewien”, że tacy, jak Starosta, Starościna i Szarmancki, w Polsce nie istnieją, „niech nieudolności przebaczą” umysły nie-uprzedzone.
• Przedmowa do drugiej edycji – odpowiedź na oskarżenie Suchorzewskiego, komedia spodo-bała się publiczności, a Niemcewicz robił to, co uważał za słuszne.
• Osoby:
• Podkomorzy.
• Podkomorzyna.
• Starosta Gadulski (koligat Podkomorzyny).
• Starościna (druga żona Starosty).
• Teresa (córka Starosty z pierwszego małżeństwa).
• Walery (syn Podkomorostwa).
• Szarmancki (fircyk).
• Agatka i Jakub (służący Pokomorostwa).
• Kozak (służący Szarmanckiego).
• Akcja toczy się na wsi w czasie zawieszenia obrad sejmowych przed zebraniem się nowego wyboru posłów w 1790 r.

I. AKT

1. scena.

• Jakub i Agatka.
• przygotowują śniadanie, charakterystyka Starosty („Ze wszystkimi się sprzeczać”) i Staroś-ciny („zawsze nieszczęśliwa”), Szarmancki udał się na polowanie (słychać trąbienie), Agatka zwierza się, że Szarmancki ją napastował, ale uciekł, gdy ściągnęła mu z głowy perukę, Ja-kub mówi o czekającej ich przyszłości.

2. scena.

• Podkomorzyna, Podkomorzy i Starosta.
• Starosta ciągle gada, wypowiada swoje opinie o wojnach na świecie: „Jedne państwo upad-nie, a drugie się dźwignie”, Podkomorzyna mówi o przymierzu z Prusami (1790 r.), Jakub wnosi list, w którym Walery zawiadamia rodziców, że dziś przyjedzie, Starosta wspomina „Tak to Polak szczęśliwie żył pod Augustami”, „tknąć się śmieli okrutnicy/ Liberum veto, tej to wolności źrzenicy”, Podkomorzy mówi mu o dobrych prawach, a wcześniej „Myśleliśmy sobie, a nigdy o kraju”, Starosta wymawia mu, że naczytał się książek i „każda przyjemna odmiana”, krytykuje Walerego-posła, Podkomorzyna broni syna, Podkomorzy „dziś się sława narodu i powaga wraca”, Starosta mówi, że nie odda Teresy Waleremu, jeśli Podkomorzy będzie inne-go zdania niż Starosta, Podkomorzy wspomina o chęciach dzieci do małżeństwa.

3. scena.

• Podkomorzyna, Podkomorzy i Starosta, wchodzi Lokaj Starosty.
• Starościna nie przyjdzie na śniadanie, bo ją głowa boli, Podkomorzy dziwi się słownictwu z bi-lecika, Podkomorzyna tłumaczy mu, że to z francuskiego, Podkomorzy krytykuje kobiety mod-ne, chwali żonę, Starosta dziwi się, że Podkomorzy przeciwny jest nowomodnej edukacji, ale sam też ją krytykuje, Starosta przyznaje, jak wybierał drugą żonę (Starościna „była posażna”).

4. scena.

• Podkomorzyna, Podkomorzy i Starosta, wchodzi Teresa.
• Podkomorzyna chwali Teresę, „Kocham ją, jak mą córkę”.

5. scena.

• Teresa sama.
• cieszy się na przyjazd ukochanego-posła.

6. scena.

• Teresa, wchodzi Szarmancki.
• koń zwichnął nogę, dlatego wrócił z polowania, Szarmancki prawi Teresie komplementy, Te-resa chce odejść, Szarmancki wyznaje jej miłość, Teresa go odpala i wychodzi.

7. scena.

• Szarmancki sam.
• „Zimne niby pożegnanie./ Ale jak mię to gniewa takie udawanie!”.

8. scena.

• Podkomorzyna, Podkomorzy i Starosta.
• Jakub wbiega z wiadomością, że Walery przyjechał, wszyscy się cieszą, Starosta niezadowo-lony z takiego okazywania uczuć.

9. scena.

• Podkomorzyna, Podkomorzy, Starosta i Teresa, wpada Walery.
• ściska matkę i ojca, wita się ze Starostą i Teresą.

II. AKT

1. scena.

• Teresa sama.
• wszyscy z nim rozmawiali oprócz niej, jest nieśmiała.

2. scena.

• Teresa, wchodzi Walery.
• Walery upewnia się, czy ona wciąż go kocha, Walery „Wśród tylu roztargnienia nie stałem się zmiennym”, Teresa mówi o sprzeciwie ojca i macochy, „Z tobą żyć tylko pragnę, ciebie ko-chać stale!”, Walery oświadcza, że chętnie zrzekłby się bogactwa Starosty, Teresę wzywa Starościna, przed wyjściem daje Waleremu „pas szyty”.

3. scena.

• Walery sam.
• boi się utraty ukochanej.

4. scena.

• Walery, wchodzi Szarmancki.
• Szarmancki opowiada o swojej rocznej podróży za granicę, zmarł mu ojciec i otrzymał duży spadek, uciekł podczas Rewolucji z Paryża, Walery mówi o obowiązku walki, Szarmancki na to, że teraz w Paryżu są same nudy, był trzy tygodnie w Anglii, ale tam jest niezdrowe powie-trze, Szarmancki chce dostać urzędy „Będą się kłaniać, chociaż nie będę pracować”, musi się ożenić, bo krewne naciskają na niego, Walery z przekąsem o podbojach Szarmanckiego, ten chce mu pokazać portrety jego kochanek.

5. scena.

• Walery i Szarmancki, wchodzi Kozak.
• Szarmancki każe przynieść Kozakowi portrety, listy, włosy i pierścionki dam, Walery jest obu-rzony, że Szarmancki się tym chlubi, Szarmancki pokazuje mu portret Teresy, Walery jest zły na Szarmanckiego.

6. scena.

• Walery i Szarmancki, wchodzi Starościna.
• Starościna robi wymówki Waleremu, że narobił tyle hałasu, Walery wychodzi.

7. scena.

• Szarmancki i Starościna.
• Szarmancki tłumaczy, że Walery jest zazdrosny, Starościna opowiada o swojej nieszczęśliwej miłości do Szambelana, pokazuje Szarmanckiemu wiersz „Elegię na śmierć Szambelana”, Starościna chciał iść do zakonu, ale rodzice jej zabronili, Szarmancki mówi, że Teresa go ko-cha, lecz ukrywa tą miłość, a Walery ją bałamuci, Starościna: „Zanudziłby ją na śmierć”.

8. scena.

• Starościna sama.
• rozpacza nad utraconym ukochanym.

9. scena.

• Starościna, wchodzi Starosta.
• Starosta narzeka na zachowanie żony, Starościna wstawia się za Szarmanckim, mówi, że nie będzie żądał posagu, Starosta o swoim „ubóstwie”, ona go prosi o zburzenie karczmy, bo wi-dok jej zasłania, on oponuje, ale gdy ona mdleje, natychmiast się zgadza.

III. AKT

1. scena.

• Teresa i Agatka.
• Agatka mówi o malarzu, który z ukrycia, opłacony przez Szarmanckiego, namalował portret Teresy, Teresa się martwi, że Walery podejrzewa ją o zdradę.

2. scena.

• Teresa i Agatka, wchodzi Walery.
• Agatka wychodzi, gdyż jej „przytomność mogłaby ich zgodzie przeszkodzić”.

3. scena.

• Teresa i Walery.
• Walery przeprasza Teresę za oskarżenia, Teresa informuje go, że macocha obiecała jej rękę Szarmanckiemu, „Lub posłuszeństwo [rodzicom – A.A.], lub też miłość moją zdradzę”.

4. scena.

• Teresa i Walery, wchodzi Podkomorzyna.
• Podkomorzyna mówi, że marzyła o ślubie Teresy i Walerego, zakochani proszą ją o pomoc, słyszą głos Starosty, Teresa ucieka.

5. scena.

• Podkomorzyna, Walery, Podkomorzy i Starosta.
• Starosta uszczypliwie mówi do Walerego „legislatorek”, o bezsensowności sejmu, o tym, jak „przekonał” na jakimś sejmiku przeciwnika wolnych elekcji, Podkomorzy mówi o sprawach domowych, Podkomorzyna, że Starosta chce przymusić córkę do ślubu, Starosta mówi o nie-wielkim majątku Podkomorzego, Walery zrzeka się posagu, ale Starosta jest nieprzejednany.

6. scena.

• Starosta, Starościna, Teresa i Szarmancki.
• Starościna mówi, że Teresa jest przeciwna małżeństwu z Szarmanckim, Starosta, że ślub może się odbyć jeszcze dzisiaj, Szarmancki wprost mówi o posagu, Starosta jest oburzony na niego i na żonę, Starościna wyrzuca Szarmanckiemu, że o tym nie ma mowy w romansach, Starosta oświadcza, że nie zgodzi się na ślub córki, bo nie może jej zmuszać, Walery wchodzi i żąda od Szarmanckiego portretu Teresy, Starosta pociesza Teresę, ma się nie martwić, Teresa kocha Walerego, albo małżeństwo z nim albo zakon, Starosta: „Na co się spieszyć? Może bogatszy się zdarzyć”, Podkomorzy przypomina Staroście, że Walery zrzekł się posagu, Podkomorzyna przekonuje Starostę, że ujrzy Teresę szczęśliwą, pochwała zgodnego, partnerskiego młżeństwa, Starościna ją popiera, ostatecznie Starosta się zgadza, „Zaraz zemdleje albo zechce się rozwodzić” (o żonie), wszyscy się cieszą.

7. scena i ostatnia.

• wszyscy.

• Jakub i Agatka proszą Podkomorzego o zgodę na ślub, on uwalnia ich, Jakub: „Nie porzu-ciem cię nigdy, choć będziem wolni”, Starosta narzeka. „Zakończono dnia 7 listopada 1790 w Warszawie”.

  WYBÓR BAJEK POLITYCZNYCH

• Sowa, zięba i krogulec. Bajka tłumaczona z perskiego – zięba narzeka, że sowa ją atakuje i zjada jej dzieci, krogulec proponuje jej układ i przyjaźń, sowa jest oburzona, zięba słucha przyjemnych, nie wrzaskliwych głosów.

• Gmach podupadły – zamek zaniedbany, panowie w nim mieszkający kłócą się, jak go napra-wić, ale ważne są fundamenty, pewnego dnia zamek zawalił się wśród burzy, „Wtenczas przy ostatnim zgonie/ Z płaczem wszyscy narzekali,/ Że gabinety stawiali,/ Gdy trzeba było myśleć o domu obronie”.

• Brat i siostra. Powieść – obraz Anglii: Wymowa i Rozsądek w interesie wolności, przeciwko stronnikom dawnego ustroju grożącym wojną domową; wizja wyspy szczęśliwej.

• Kundle. Powieść z francuskiego – kundle szczekające na przechodnia cnotliwego, „Żaden nie znał przyczyny, wszyscy wyli razem”, „Ojczyzna na tym najwięcej szkoduje,/ Wy się gryziecie, któż ją ratuje".

• Krety. Bajka – ogrodnik „rozsądny,/ Pracowity i porządny” odziedziczył po ojcu niedbałym sad, chciał go odrodzić, „Chciał je przez prace łożone/ do dawnego przywieść stanu”, „Nie-znośnych przeszkód dostaje” przez „utajone krety”, ogrodnik w końcu sad porzucił, ten znów zarósł lasem „I kto chciał to w nim polował,/ Niszczył, wycinał, plądrował”.

• Okręt. Powieść z francuskiego – „miotany wiatrami” okręt, gdyby żeglarze byli w jedności, „Oparliby się tej burzy”, „Mniej obfici w mowie,/ Bądźmy czujniejsi”, „Wszystko zginęło przez zbytnią wymowę”, „Czas próżno tracim, o brzeg się rozbijem”.