[b]Wolter, Powiastki filozoficzne, przeł. i wstęp Tadeusz Żeleński (Boy), Kraków 2003.[/b]

TAK TOCZY SIĘ ŚWIATEK. Widzenie Babuka.

(1746)

• Ituriel – geniusz opiekujący się światem – przybywa do Scyty Babuka, czy należy tylko ukarać, czy zniszczyć Persepolis , Babuk ma być obserwatorem – został obdarzony zdrowym rozsądkiem i darem budzenia ufności.

• Babuk spotyka wojsko:

• żołnierz nie wie, o co walczy zastanawia się nad zmianą opcji: Hinsdusi dają o 0,5 drach-my więcej niż Persowie.

• kapitan także nie wie, o co walczy, dla niego to rodowy zwyczaj.

• jeden z generałów: drobnostka, kanclerze obu narodów powtarzają: „dla dobra ludzkości”.

• jest zapowiadany pokój, krwawa bitwa, okrucieństwo i zło, pokój.

• Babuk idzie do miasta:

• w świątyni jak na targu; grzebani są w niej ludzie.

• dalsza część miasta jest piękna.

• cudzołóstwo.

• handlowanie godnościami (sędzia, dowództwo nad wojskiem).

• w świątyni nudne kazanie o wiadomym, „ale intencje miał dobre”.

• ludzie traktowani są jak królowie.

• piękne słowa, praca.

• Babuk został oszukany przez kupca.

• Babuk chciał zasięgnąć rady magów, poszła pogłoska, że ma reformować, każdy mag: „za-chowaj nasz zakon, a zniszcz wszystkie inne”, magowie chcą zbuntować się przeciwko Wielkiemu Lamie .

• Babuk jest z uczonymi na obiedzie, uczeni chwalili zmarłych i samych siebie, zazdrośni, pasożyci.

• przyjemna rozmowa Babuka z literatem (są wśród ludzi cnotliwi).

• kupione urzędy można sprawować dobrze.

• Babuk usprawiedliwił nawet chciwość, szaleństwo, zawiść uczonych, ambicję i intrygi magów.

• Babuk przeprowadza rozmowę z mistrzem.

• dobrze jest, jeśli mężczyzna ma kochankę, której szacunek pragnie zyskać.

• Babuk prosi Ituriela, by nie niszczył Persepolis.

• „jeśli nie wszystko jest dobre, wszystko jest znośne”.

  KANDYD czyli optymizm. Dzieło przełożone z niemieckiego rękopisu Doktora Ralfa. (1759)

• Kandyd w Westfalii, zamek bogaty (drzwi i okna, a nawet dywany w głównej komnacie).

• nauczyciel, Pangloss, i jego eksperymentalna fizyka z pokojówką  Kandyd i Kunegunda; w następstwie tego Kandyd wygnany.

• spotyka Bułgarów , zapraszają go na obiad, rekrutują go, „przechadzka”, rózgi, od śmierci wyzwala go król Bułgarów, który niedługo potem wypowiada wojnę Abarom .

• widok dwóch wiosek po atakach obu wojsk.

• w Holandii, jałmużna.

• Kandyd spotyka nędzarza, byłego nauczyciela, Panglossa, ten opowiada:

• Kunegunda została zgwałcona przez Bułgarów, cały zamek splądrowany, zemsta Abarów – to samo uczynili z drugim zamkiem.

• choroba płciowa.

• dobroczyńca Kandyda, Jakub – anabaptysta, pomaga Panglossowi, „Musieli ludzie (…) zepsuć cokolwiek naturę; nie urodzili się wszak wilkami, a stali się wilkami”.

• burza, rozbicie okrętu, Jakub tonie, ze statku ratują się tylko Kandyd, Pangloss i majtek, trzęsienie ziemi w Lizbonie.

• Pangloss rozmawia z inkwizytorem, spalono Biskajczyka, dwóch, którzy nie chcieli jeść tłuszczu, Panglossa powieszono, Kandyda oćwiczono.

• Kandydem zaopiekowała się staruszka, prowadzi go do Kunegundy, która jednak przeżyła atak na zamek w Westfalii:

• została zgwałcona, uratował ją kapitan, sprzedał Żydowi, teraz jest w pałacyku tego Żyda, spodobała się inkwizytorowi, który umówił się z Żydem, że będą ją mieli na zmianę, ale na razie obu się oparła.

• przyszedł Żyd, atakuje ich, Kandyd go zabija, przychodzi inkwizytor, też ginie, uciekają.

• ukradziono uciekającym dukaty i diamenty, sprzedali jednego konia, Kandyd obejmuje dowództwo nad piechotą, wsiadają na okręt, Kunegunda rozpacza.

• historia staruszki:

• jest córką papieża, była zaręczona, narzeczony ginie, ona udaje się w podróż, statek atakują korsarze, walka z przeciwnikami z innej partii, jej matka i dwórki zostały rozszarpane, spotkała eunucha.

• eunuch sprzedał ją w Algierze, wybucha zaraza, sprzedają ją do Tunisu…

• ostatecznie dostaje się w ręce agi janczarów, żołnierze zostali oblężeni w fortecy, nie chcieli się jednak poddać, z głodu zjedli eunuchów i po jednym pośladku niewolnic, zostali pokonani przez Rosjan.

• spotkała chirurga francuskiego, uciekła.

• Buenos Aires: gubernator proponuje ślub Kunegundzie, staruszka ją namawia, są poszukiwani za zabicie inkwizytora.

• Kandyd ucieka, spotyka służącego Kakambo, obaj zaciągają się do walki u jezuitów, komendant okazuje się bratem Kunegundy (też nie zginął).

• Kandyd rozmawia z komendantem-baronem, Kandyd mówi o pragnieniu poślubienia Kunegundy, oburzenie barona (za niski pochodzeniem); Kandyd broni się i go zabija, Kakambo przebiera Kandyda w sukienkę barona (sutannę) i uciekają.

• Kandyd zabija dwie małpy, które kąsały dwie nagie dziewczęta w pośladki, okazało sie, że to byli oblubieńcy dziewcząt, Kandyd i Kakambo zostają złapani przez Uszaków, którzy chcą ich ugotować, Kakambo mówi im, że właśnie zgładzili jezuitę, i to ich ratuje.

• Kandyd i Kakambo chcą wracać do Kajemny, trafiają do Eldorado (każdy dom to pałac, dzieci jak królewskie), uczta, kamyki z gościńca są ze złota, gospody są utrzymywane przez rząd, spotykają mędrca:

• Kandyd i Kakambo trafili do kraju Inkasów, którzy zginęli z rąk Hiszpanów, wierzą w Boga, sami są kapłanami, są „jednego zdania”, nie ma wśród nich mnichów.

• Kandyd i Kakambo zostają przyjęci przez króla, zwiedzają miasto, nie ma tu więzień, istnieje pałac nauk.

• mija miesiąc, inzynierowie budują machinę, by pomóc Kandydowi i Kakambo wydostać się z Eldorado; na pożegnanie podróżnicy otrzymują kilka złotych baranów.

• po tygodniu wędrówki zostają im tylko dwa barany, pertraktują z kupcem, który nie chce za-wieźć ich do Buenos Aires, gdzie Kunegunda jest ukochaną faworytą gubernatora, Kakambo ma ją odkupić.

• Kandyd zostaje oszukany przez Kupca (barany), Kandyd organizuje przetarg na najbardziej nieszczęśliwego towarzysza:

• wybrał starego uczonego, Marcina.

• podróżują do Bordeaux, bitwa dwóch statków (widowisko), odnaleziony jeden złoty baran.

• Kandyd i Marcin zbliżają się do Francji i rozprawiają o ludzkich charakterach.

• Kandyd i Marcin jadą do Paryża, Marcin opowiada:

• gdy się rozchorował, był ubogi, nie miał przyjaciół, dewotek i lekarzy, dlatego też wyzdrowiał.

• rozeszła się plotka, że Kandyd jest bardzo bogaty; sztuka w teatrze; wieczerza „u pewnej dystyngowanej damy”, Kandyd spędził z nią noc (zdradził Kunegundę), został oszukany przez labusia, ale przekupił policjanta i razem z Marcinem jedzie do Anglii.

• Marcin jest pesymistą, w Anglii oglądają egzekucję admirała, który nie wygrał bitwy z Francuzami; Kandyd płaci kupcowi za statek do Wenecji.

• Wenecja: Kakambo jeszcze nie przyjechał, depresja Kandyda, spotyka Pakitę – pokojówkę z Westfalii, ukochaną Panglossa:

• była kochanką lekarza, biła ją jego żona, lekarz otruł żonę, ale aresztowano Pakitę, spodobała się sędziemu, więc została jego kochanką, potem na ulicy.

• Kandyd odwiedza pana Prokuranta, też pesymistę (kochanki, obrazy Rafaela, koncert, biblio-teka, ogród).

• Kandyd spotyka wreszcie Kakambo, Kunegunda jest w Konstantynopolu.

• Kandyd idzie na kolację, spotyka sześciu cudzoziemców:

• Ahmeta III – sułtana, strąconego z tronu przez bratanka.

• Iwana – cara Wszechrosji, zdetronizowanego w kołysce.

• Karola Edwarda – króla angielskiego.

• Augusta III – króla polskiego.

• Stanisława Leszczyńskiego – dwukrotnego króla polski.

• Teodora – barona, awanturnika, z Korsyki.

• Teodor otrzymuje pieniądze, Kandyd jest bogaty, ale nie jest królem.

• podróż do Konstantynopola, Kunegunda:

• zmywa naczynia u eks-księcia, jest niewolnicą, szpetna, ich statek została zaatakowany przez korsarzy.

• wśród galerników spotkała Panglossa i barona:

• Pangloss był źle powieszony, złapany w meczecie.

• baron uprowadzony przez stronnictwo hiszpańskie.

• Kunegunda jest bardzo szpetna, ale sama o tym jeszcze nie wie, baron odmawia pozwolenia na ślub.

• Kandyd już nie chciał się żenić z Kunegundą, ale był przekorny (baron wciąż nie zgadzał się na ślub) i Kunegunda bardzo chciała ślubu, barona wysyłają na galery.

• zbiednieli, Kunegunda zrobiła się swarliwa, wszyscy (Kandyd, Kunegunda, Kakambo, Pan-gloss, Marcin, Pakita i mnich) nieszczęśliwi.

• pewnego dnia spotkali starca, skromnego, niezamożnego, ale szczęśliwego  człowiek stworzony jest do pracy.

• gdy cała grupka Kandyda zaczęła rozwijać swoje zdolności, odnalazła szczęście.

  MIKROMEGAS. Historia filozoficzna.

• Podróż pewnego mieszkańca gwiazdy Syriuszowej na planetę Saturna:

• bardzo mądrego Mikromegasa, mającego 8 mil wzrostu (= 24 tysięcy kroków geometrycznych po 5 stóp), potępiono go za książkę (proces trwał 220 lat ), został wygnany z dworu przez muftiego, przedsięwziął podróż na Saturn.

• Rozmowa pewnego mieszkańca Syriusza z mieszkańcem Saturna:

• karłem, sekretarzem (kwiecisty styl wypowiedzi).

• karły mają tylko 72 zmysły, więc czują się ograniczone (Mikromegas na np. 1000 zmysłów).

• Mikromegas podczas podróży nie spotkał ludu zadowolonego z tego, co ma.

• karły żyją po 15 tysięcy lat, Mikromegas – 700 razy dłużej.

• śmierć to oddanie ciała żywiołom i ożywienie natury pod inną postacią.

• Mikromegas spotkał 1000 razy dłużej i niezadowolonych, różne kolory słońca, substancji…

• Podróż mieszkańca Syriusza i Saturna:

• karzeł został „pożegnany” przez kochankę (opierała mu się 1500 lat, 100 już spędziła w jego ramionach, „poszła się pocieszyć z miejscowym fircykiem”.

• na Jowiszu spędzili rok, sekrety.

• Ziemia – 05 lipca 1737 r.

• Co im się trafiło na globie ziemskim:

• wędrują: krok Mikromegasa to 12 kroków Saturnijczyka, w 36 godzin obeszli ziemię, sadzawka – Morze Śródziemne, stawek – Wielki Ocean, kretowisko, nie zauważyli ludzi; karzełek stwierdza, że nie ma tu ludzi („macałem dobrze”).

• obaj podróżni zauważają brak regularności (kręte strumyki, ostre ziarenka – góry, stawki).

• rozsypany diamentowy naszyjnik Mikromegasa służy jako mikroskop, zauważają wieloryba.

• Doświadczenia i wnioski obu podróżnych:

• znajdują statek, kładą go na dłoni.

• Co się trafiło filozofom przy spotkaniu z ludźmi:

• karzeł wątpi, czy ludzie mówią i myślą (nie słyszy ich), podróżni mówią do ludzi, popłoch wśród „maluchów”.

• jeden z odważniejszych uczonych oblicza wysokość karła (tysiąc sążni) i Mikromegasa (120 tysięcy).

• filozofowie informują o przemyślnych pszczołach.

• Rozmowa z ludźmi:

• Mikromegas jest szczęśliwy, że spotkał ród tak mały, że może być tylko szczęśliwy  niewielu mądrych, większość jest łotrami, szaleńcami i nieszczęśliwymi, wzbudzają woj.-ny, okrucieństwo, aluzja do wojny turecko-rosyjskiej o Krym - żołnierze nie wiedzą, o co się biją i giną; należy karać barbarzyńców na tronach, którzy „nakazują rzeź miliona ludzi, a później każą za to składać uroczyste dzięki Bogu”.

• uczeni ludzcy znają świat zewnętrzny (np. odległość z Ziemi na Księżyc, wagę powie-trza…), a nie wiedzą, czym jest dusza i myśli – spór:

• stary perypatetyk cytuje Arystotelesa, nie znając greckiego, „dobrze cytować to, cze-go się nie rozumie wcale, w języku, który się rozumie bardzo licho”.

• Kartezjanin – dusza to czysty duch, czyli nie-materia.

• szkoła Malebranche’a – „Bóg robi wszystko za mnie”.

• uczeń Leibniza – dusza to wskazówka, która pokazuje godziny, gdy ciało dzwoni”.

• wyznawca Locke’a – nie wie, a jaki sposób myśli  umysły, „więcej jest rzeczy możebnych niż sobie wyobrażamy”.

• doktor Sorbony – udowodnił, że wędrowcy i ich światy zostały stworzone dla człowieka, „Summa” św. Tomasza. – został wyśmiany, Syryjczyk – Małe to to, ale takie pyszne.

• Syryjczyk obiecał ludziom książkę filozoficzną (bardzo drobną, w rozmiarze ludzi), gdy ludzie ją otworzyli, okazało się, że karty są puste.