[b]Jan Jakub Rousseau, Nowa Heloiza, przeł. i oprac. Ewa Rzadkowska, BN II 136, 1962.[/b]

WSTĘP I. Jan Jakub Rousseau przed napisaniem „Nowej Heloizy”.

• „Nowa Heloiza”: druk 1761 r., praca nad nią 1756-1758 w zaciszu Ermitage, niedaleko Montmorency.
• Rousseau 44 lata, mistrz paradoksu, po raz pierwszy sięga po powieść.
• pragnienie wiedzy obudziło się w nim w Chambery (rozmowy z uczonym lekarzem pani de Warens).
• pobyt w Charmettes, przyjaźń z encyklopedystami, praktyka dyplomatyczna w Wenecji.
• sława z dnia na dzień dzięki konkursowej „rozprawie o naukach i sztukach” w 1750 r.

II. Kompozycja i układ powieści.

• Rousseau pisał „Nową Heloizę” w Ermitage’u, w którym przebywał razem z Teresą, pomoc finansowa pani d’Epinay.
• zachłyśnięcie się naturą – spacery po lesie Montmorency.
• ideał kobiety, listy, Julia, panna z zamożnego, szlacheckiego domu, i jej nauczyciel Saint-Preux, nierówny ukochanej pochodzeniem i majątkiem.
• miejsce: na brzegu Jeziora Genewskiego, w małym miasteczku Clarens.
• lato-zima 1756 r. – dwie pierwsze części „Nowej Heloizy”; marzenie, wątek miłosny + problem moralny, zagadnienie szczęścia ludzkiego, obowiązków względem siebie i innych.
• miłosne rozmowy osadzone mocno w realiach.
• intryga miłosna + dygresje (dodatkowe problemy).
• znajomość z Zofią d’Houdetot (część rysów Julii) w 1757 r.
• kompozycja dowolna, męcząca dla człowieka współczesnego, wykazuje logikę i dostosowanie we wszystkich szczegółach do zamierzonego celu.
• przeplatanie różnorodnych elementów.
• współdziałanie elementu lirycznego z dydaktycznym.
• charakterystyczne dla powieści XVIII wieku przeczucie.
• „Nowa Heloiza” nosi na sobie wybitne piętno „Encyklopedii”:
• dążenie do powiedzenia wszystkiego, co się da, o człowieku i jego życiu.
• uniwersalizm powieści.
• nowoczesna koncepcja człowieka (fizyczna i psychiczna).
• badanie środowiska, w którym żyje, prac, które wykonuje, zwyczajów towarzyskich, rozrywek, przesądów.
• motywy, np. gospodarstwo wiejskie, dzierżawa i własność, edukacja, klęska żebractwa, nierówność stanów.
• przemieszanie elementów intymnych i ogólnych.

III. Nowość i oryginalność dzieła.

• bogata tradycja powieści francuskiej.
• ulubioną lekturą Rousseau pozostała XVII-wieczna powieść-sielanka „Astrea” Honoriusza d’Urfe, płomienne listy portugalskiej zakonnicy, czy Abelarda i Heloizy; ze współczesnych dzieła Prevosta i sentymentalna powieść angielska.
• „źródła”:
• „Astrea” – sentymentalizm, doskonałość moralna, bogactwo myśli, subtelność analiz, piękne opisy, hołd dla uczucia.
• „Listy portugalskiej zakonnicy” – język gwałtownych namiętności.
• „Listy Abelarda i Heloizy” – pełne oddanie kobiety i bezwzględność mężczyzny; Rousseau nie rozumie w pełni żadnego z nich; wykorzystał: rozróżnienie między uczynkiem a intencją, sumienie rozgrzeszające w imię uczucia.
• moralizatorstwo „Telemaka” Fenelona.
• subtelna miękkość „Świątyni w Knidos” Monteskiusza.
• fatalizm „Manon Lescaut”.
• optymistyczne perypetie bohaterów Marivaux.
• Julia kocha miłością ziemską, wyrzeka się jej dla wyższego ideału, poświęci się małżeństwu, rozsądek i umiar, pobożność ziemska, mało mistyczna.
• Saint-Preux: nadmierna uczuciowość, porywczość, skłonność do melancholii, słabość, miękkość.
• de Wolmar: problem cnotliwego ateisty, psycholog-amator.
• oryginalność powieści – wprowadzenie do fikcji własnego życia.
• Rousseau ogłosił się nie autorem, a wydawcą.
• „Nowa Heloiza” roztrząsa wszelkie doświadczenia wewnętrzne człowieka, nie tylko analiza miłości.
• zainteresowanie religią – ateizm Wolmara, nieortodoksyjna pobożność Julii, nieco panteistyczne zachwyty Saint-Preux na łonie natury.
• ważna rola przyrody.
• akcja „Nowej Heloizy” toczy się w określonym miejscu.
• „zrozumienie” gór.

IV. Publikacja „Nowej Heloizy” i jej znaczenie dla współczesnych.

• Rousseau pisząc „Nową Heloizę” należał jeszcze do grona encyklopedystów.
• zbliżenie w Ermitage’u z Diderotem.
• problemy encyklopedystów 1757-1758.
• obrażony na Diderota Rousseau, intrygi Grimma i pani d’Epinay, Rousseau przenosi się do Mont-Louis, niedaleko Montmorency, „Nową Heloizę” wydaje w Holandii, pisze „Emila” i „Umowę społeczną”.
• nieżyczliwe przyjęcie krytyki literackiej.
• encyklopedyści odrzucają „Nową Heloizę” (Rousseau opuścił Diderota w najtrudniejszym dla niego momencie).
• razi swobodna i rozwlekła forma.
• chętnie czytany utwór: emocjonalność, moralizatorstwo + realizm, zagadnienie cnoty; publiczność odnajduje w „Nowej Heloizie” najbliższe sobie problemy.
• coraz częstsza migracja na wieś, mody i wzory (przesada i afektacja, np. rozczulanie się nad losem biedaków); ciekawość turystyczna; wizja konkretnego, cnotliwego modelu życia rodzin-nego (w domu de Wolmarów).
• aluzje do Rousseau: m.in. w utworach Restifa de la Bretonne, Louis-Sebastien Merciera.

V. Zasada wyboru i uwagi tłumaczki.

• 17 wydań w Anglii, Włoszech i Hiszpanii; 14 w Niemczech; 2 w USA i Turcji; 1 w Czechach i Portugalii; wszędzie czytana w oryginale.
• próby przekładów w Polsce:
• Stanisław Kostka Potocki – XVIII wiek, tylko część, nieudolnie.
• anonim – 1823 r., z lepszym skutkiem, także część.
• to tłumaczenie – opuszczone niektóre dygresje; na podstawie wydania krytycznego Daniela Morneta z 1925 r.

TEKST I. część.

1. Do Julii – nauczyciel, wyznaje jej miłość, ona ma go wygnać, bo sam jej nie opuści.
2. Do Julii – boli go jej milczenie.
3. Do Julii – „Proszę nie tracić cierpliwości, już ostatni raz naprzykrzam się Pani”, jego miłość do niej to nie krótkotrwałe szaleństwo. Bilecik od Julii – „Ale Pan… Pan może zostać”. Odpowiedź – „Trzeba wyjechać”. II bilecik od Julii – niech on sie zdobędzie na coś więcej niż ucieczka. Odpowiedź – on chce się targnąć na swoje życie. III bilecik od Julii – „Szalony! Jeśli ci me życie miłe, nie waż się porywać na swoje (…) Proszę czekać”.
4. Od Julii – wyznaje mu miłość, o cnocie.
5. Do Julii – jest szczęśliwy, ona nie ma się martwić, sumienie ich rozgrzeszy w imię ich miłości.
6. Julia do Klary - wyrazy współczucia z powodu śmierci guwernantki Klary, ojciec Julii wyje-chał, ale matka nie spuszcza córki z oczu „bardziej zresztą z przyzwyczajenia niż przez podejrzliwość”, prośba o szybki przyjazd.
7. Odpowiedź – Klara nie wie, czy przyjedzie, współczuje Julii.
8. Do Julii – wyznanie miłości, ma jej za złe nieufność i strach przed niebezpieczeństwem.
9. – 11. napomnienia Julii, pragnącej poddać miłość cnocie, oraz zgoda Saint-Preux na narzuconą mu rezerwę mimo gwałtowności uczuć.
10. Do Julii – projekt naprawienia szkód wyrządzonych nauce przez roztargnienie, zakończenie: „Szczęśliwy, kto z wyroków losu do nich się zalicza i kto ma Julię za kochankę”.
11. Od Julii – przybyła z rodziną na wieś, „Zaiste, wykorzystanie nauki dla uwiedzenia kobiety jest najbardziej godnym potępienia podstępem”; była na spacerze, opis.
12. Do Julii – o pierwszym pocałunku, jest porażony.
13. Od Julii – prosi go o rozstanie na pewien czas, posyła mu pieniądze, zabrania mu pożegnania się z nią osobiście i powrotu bez jej nakazu.
14. – 22. sprzeciw Saint-Preux wobec rozsądnej decyzji Julii oddalenia ukochanego na pewien czas od siebie, jego oburzenie, gdy Julia posyła mu pieniądze na podróż, wreszcie zgoda na wy-jazd i przyjęcie daru, który w jakiś sposób kompensuje bezpłatnie udzielane lekcje. Julia donosi mu o powrocie ojca z obcego dworu oraz o jego szlacheckiej dumie i wyznaczeniu stałej pensji nauczycielowi, od którego nie może przyjąć, jako od niższego stanem, bezinteresownej przysługi. Rozpacz Saint-Preux zamienia się powoli w „melancholię”.
15. Do Julii – opis podróży do Valais.
16. Do Julii – honor nie pozwala mu przyjąć pieniędzy od Julii, nie chce być najemnikiem dla ojca Julii, o „Listach Abelarda i Heloizy”.
17. Od Julii – tęskni za nim. Bilecik – zmienił adres.
18. Do Julii – tęskni za nią.
19. Od Klary – Julia zachorowała.
20. Julia do Klary – skarży się, że gdy Julia wróciła do zdrowia, Klara wyjechała, aluzja do przy-rzeczenia ręki Julii baronowi de Wolmar.
21. Julia do Klary – rozpacza.
22. Klara do Julii – pociecha i rady, Klara uważa miłość Julii za uczucie piękne i wyjątkowe, choć nie pochwala jej błędu.
23. – 52. dalsze losy młodej pary, skazanej na krótkie i przypadkowe spotkania. Projektowany przez Julię dłuższy pobyt z kochankiem w górach podczas polowania nie dochodzi do skutku. Równocześnie bowiem narzeczony biednej dziewczyny, Fanchon Regard, którą się opiekuje Julia, zostaje wzięty do wojska, a jej samej grożą niebezpieczne zaloty bogatego panka. Saint-Preux jedzie uwolnić narzeczonego Fanchon, a Julia i Klara przygotowują im wesele. Ofiara z własnej przyjemności dla wykonania cnotliwego czynu jest pewnego rodzaju ekspia-cją za błąd, który wyrzucają sobie młodzi, choć gotowi są wszystko poświęcić miłości.
24. Od Julii – pragnienie spotkania, o nieudanym spotkaniu w czasie wesela Fanchon Regard i Claude Aneta, nowy projekt spotkania.
25. Do Julii – był w jej pokoju, zemdlała, gdy go zobaczyła.
26. Do Julii – jego miłość nie jest już tak gwałtowna.
27. – 61. nowe powikłania zagrażające miłości Julii i Saint-Preux. Milord Edward Bomston, bogaty Anglik, którego Saint-Preux poznał w czasie swej podróży, przybywa do Vevey i pragnie poślubić Julię, aby zapomnieć o swych niefortunnych przygodach miłosnych. Saint-Preux wyzywa go na pojedynek po gwałtownej sprzeczce. Julia, licząc na szlachetność Bomstona, wyznaje mu, że jest kochanką swego nauczyciela. Milord rozbrojony jej szczerością przeprasza publicznie Saint-Preux i postanawia przyczynić się do szczęścia młodych.
28. Klara do Julii – w miasteczku słychać plotki na temat tej niezwykłej miłości, Klara tłumaczy Julii, że należy oddalić od siebie kochanka.
29. – 65. opowiadają o przykrej scenie rodzinnej w domu Julii, której ojciec wyrzuca miłość do Saint-Preux i posuwa się aż do spoliczkowania córki, choć nie wie o ich tajemnych schadzkach. Klara ratuje reputację Julii polecając milordowi Bomstonowi zabrać z sobą do Anglii Saint-Preux na nieokreślony czas.

II. część.

1. – 12. milord proponuje kochankom gościnę i pół swego majątku w Anglii. Julia jednak nie chce zadać śmiertelnego ciosu rodzicom i nie zgadza się na ucieczkę. Bomston odwozi zrozpaczone-go Saint-Preux do Paryża, a sam udaje się do Rzymu, gdzie wzywa go miłość do dwóch pięknych kobiet.
2. Do Julii – Saint-Preux przybył do Paryża, wrażenia.
3. Do Julii – wrażenia z Paryża.
4. Od Julii – wierzy, że kiedyś będą razem, pyta o wrażenia z Paryża, wytyka mu styl salonowy w jego listach, Klara niedługo wychodzi za pana d’Orbe, narzeczeni bardzo się cieszą.
5. Do Julii – miłość czyni mężczyzn dziecinnymi, wzmianki o wpływie środowiska na jednostkę.
6. Do Julii – wielki świat zaczyna go wciągać.
7. – 19. Julia donosi Saint-Preux o ślubie Klary i pana d’Orbe, Julia odbiera od kuzynki listy od Saint-Preux, co później doprowadzi do przejęcia korespondencji córki przez rodziców. Państwo d’Etange przyjmują u siebie dwóch młodych ludzi, pragnących dobrze się ożenić, Saint-Preux za-mierza udać się do Anglii, gdyż tylko tam, gdzie lud ma udział w rządach, może jako mieszczanin dojść do odpowiednich urzędów i zasłużyć na rękę Julii.
8. Od Julii – przesyła mu pakiecik z amuletem.
9. Do Julii – opis paryżanek.
10. Do Julii – nie może się doczekać pakieciku od Julii, w końcu się doczekał, otrzymał od niej portrecik.
11. Do pani d’Orbe – Saint-Preux składa sprawozdanie z wyjścia do opery.
12. Od Julii – niedawno odwiedzał ich malarz miniatur z Włoch, po kryjomu poprosiła o kopię dla Saint-Preux.
13. Do Julii – bardziej podoba mu się oryginał niż kopia.
14. – 27. opowiadają o lekkomyślnych odwiedzinach Saint-Preux w domu publicznym, wyrażają jego żal i rozpacz, że pod wpływem wina zdradził Julię, wreszcie przynoszą przebaczenie i prze-strogi Julii.
15. Od Julii – prawdopodobnie matka znalazła jej listy do Saint-Preux.

III. część.

1. Klara błaga Saint-Preux o wyrzeczenie się Julii, gdyż odnalezione listy przyprawiły panią d’Etange o ciężką chorobę, spotęgowaną jeszcze koniecznością ukrywania prawdy przed zbyt surowym mężem.
2. Do pani d’Etange – Saint-Preux przyrzeka żyć z dala od Julii.
3. Do pani d’Orbe przesyłając jej list poprzedni – wyrzeka się Julii.
4. – 17. zawierają wiadomość o śmierci matki Julii oraz wymuszoną przez barona d’Etange zgodę Saint-Preux na zwolnienie Julii z przysięgi dozgonnej wierności. Milord Edward podtrzymuje na duchu zrozpaczonego kochanka, a Klara donosi mu, że pani d’Etange umarła śmiercią naturalną, nie ze zgryzoty, jak sądziła Julia. Przyjazd do Vevey pana de Wolmar, któremu ojciec obiecał rę-kę Julii, wywołuje w niej gwałtowny sprzeciw. Zapada na ospę i w momencie największego osła-bienia dostrzega przy swym łożu Saint-Preux. To, co brała później za halucynację, jest rzeczywis-tością: zawiadomiony bowiem przez Klarę młodzieniec przybył do domu Julii i całując ręce chorej zaraził się dobrowolnie straszną wówczas chorobą. Milord Edward odnalazł chorego w Dijon i otoczył opieką. Wobec bliskiego ślubu Julii Saint-Preux postanawia widywać ją nadal, gdyż uwa-ża swe prawa do niej za świętsze niż prawa męża. List 17. od Klary zawiadamia Saint-Preux o zawartym prawnie małżeństwie Julii i pana de Wolmar.
5. Od Julii – już się znają 6 lat, w skrócie wydarzenia (śmierć matki, choroba Julii, walka z ojcem, ślub z Wolmarem).
6. Odpowiedź – zawsze pozostanie jego.
7. Od Julii – opis Wolmara, żegna Saint-Preux na zawsze.
8. – 23. dyskusja Saint-Preux i Bomstona na temat samobójstwa, w którym nieszczęśliwy kochanek widzi jedyną ucieczkę dla siebie.
9. Od milorda Edwarda – wybiera się w podróż dookoła świata (ok. 3 lata).
10. Do pani d’Orbe – Saint-Preux wybiera się w podróż dookoła świata.

IV. część.

1. – 2. wiadomości o życiu rodzinnym dwóch kuzynek. Klara owdowiała i pragnie razem z sześcioletnią córką osiedlić się bliżej Julii. Julia żyje spokojnie, ma dwóch synków, ale gnębi ją myśl, że nie wyznała mężowi swej miłości do Saint-Preux.
2. Do pani d’Orbe – opis podróży dookoła świata, 4 razy przekroczył równik.
3. Od pana de Wolmar – zaproszenie do swojego domu; dopisek Julii.
4. od pani d’Orbe do Saint-Preux zawiera potwierdzenie zaproszenia państwa de Wolmar.
5. Do milorda Edwarda – wrażenia z przyjazdu do domu Julii.
6. – Julia opisuje Klarze przybycie Saint-Preux i uważa, że będzie mogła żyć z nim pod jednym dachem nie narażając na szwank wierności małżeńskiej. Listy 8. – 9. mówią o oddaniu na wychowanie Julii córki Klary, Henrietty, i planach na przyszłość.
7. Do milorda Edwarda – opis domu w Clarens i służby, stosunek państwa do pracowników, po-chwała oddzielnych zajęć kobiet i mężczyzn w życiu codziennym, zabawy (inne o każdej po-rze roku), zdanie Julii w kwestii tańca, skłonność do zgody, posłuszeństwo służących (szacunek do państwa).
8. Do milorda Edwarda – nie ma bezczynności i lenistwa w Clarens, spacer z Julią i dziećmi do Elizeum, opis tego zakątka.
9. Od pani de Wolmar do pani d’Orbe – Wolmar zdradził Julii i Saint-Preux tajemnicę swego urodzenia; Wolmar uleczył Julię z jej miłości, teraz chce uleczyć Saint-Preux, Wolmar chce zostawić Saint-Preux w Clarens jako preceptora swych synów, ale pragnie poddać go jeszcze próbie – wyjeżdża na kilka dni, Julia: „czuję z bólem, że ciężar dawnego grzechu jest jarz-mem, które trzeba dźwigać przez całe życie”.
10. Klara uspokaja skrupuły Julii i radzi jej zostać pod nieobecność męża z Saint-Preux, do które-go ma pełne zaufanie.
11. Od pana de Wolmar do pani d’Orbe – Wolmar chce odwiedzić Klarę, o małżeństwie jego syna i jej córki, o Saint-Preux jako nauczycielu, o uczuciu Saint-Preux i Julii, poddaje ich próbie.
12. Saint-Preux wyznaje Bomstonowi, że Julię pożera jakaś tajemna troska. W liście 16. Julia pisze do męża, że wystawia ją na zbyt ciężkie próby.
13. Do milorda Edwarda – Julia i Saint-Preux wypłynęli łódką, burza, zatonięcie łódki, oboje się uratowali, poszli na spacer do górskiej samotni, opanowanie Julii ratuje sytuację.

V. część.

1. od milorda Edwarda zapowiada jego rychły przyjazd do Clarens.
2. Do milorda Edwarda – dom Wolmarów zamożny, panuje w nim radość, opis Julii, brak w do-mu gnuśności i lenistwa, rozmowy z poddanymi i biedakami.
3. Do milorda Edwarda – o wizycie gości, o macierzyństwie, dzieciach i ich rozwoju, edukacji, wychowaniu, czytaniu, religii, oczekiwanie na przyjazd milorda.
4. zawiera zapytanie milorda Bomstona o tajemną zgryzotę Julii.
5. Do milorda Edwarda – przyczyną zgryzoty Julii jest ateizm Wolmara, pobożność Julii, o po-chodzeniu zła, prośba o szybki przyjazd milorda.
6. Saint-Preux opowiada milordowi o przyjeździe Klary do Clarens i uroczystym jej powitaniu przez cały dom, gdzie ma zamieszkać na stałe.
7. Do milorda Edwarda – Clarens podoba się Saint-Preux, bo jest podobne do wsi, pomyślne winobranie.
8. jest podziękowaniem Saint-Preux dla Wolmara za zaufanie, jakie mu okazuje, oddając pieczę nad dziećmi.
9. Do pani d’Orbe – Saint-Preux wyjechał z milordem do Włoch, ma złe przeczucia, na pierwszym noclegu męczył go sen-zmora, w którym Julia ukazuje się na marach, zawracają, Saint-Preux słyszy z ogrodu głos ukochanej i uspokojony udaje się w drogę.
10. – 13. stanowią pewne odprężenie i zajmują się milordem Bomstonem, który pragnie rozwikłać w Rzymie długotrwałe związki z dwiema kobietami, oraz Klarą, która wyznaje Julii, że Saint-Preux nie jest jej obojętny. List 14. – to wyjątkowy w „Nowej Heloizie” list dziecka – córeczki Klary do matki.

VI. część.

1. – 8. w dalszym ciągu mówią o miłostkach Bomstona, któremu Saint-Preux oddał nieocenione usługi nakłaniając do odzyskania wolności, oraz o uczuciu Klary do nieobecnego przyjaciela. List 5. jest jakby hołdem złożonym Genewie – Klara opisuje to miasto Julii, bawiąc na ślubie brata. Dalszy przyczynek do poznania religii naturalnej Julii daje jej list 8. do Saint-Preux.
2. Od Fanchon Anet (służącej) – Julia ratuje swe tonące dziecko, nabawia się ciężkiej choroby.
3. Zaczęty przez panią d’Orbe, skończony przez pana de Wolmar – Julia nie żyje.
4. Od pana de Wolmar – przed śmiercią Julia składa wyznanie wiary, dalekie od ortodoksyjności, ale przyjęte bez sprzeciwu przez pastora. Daje do zrozumienia mężowi, że jej śmierć jest okupem za jego ateizm. Dość długi opis ostatnich dni życia Julii pokazuje jej stosunek do życia i śmierci, odznaczający się optymizmem i zgodą na cierpienia, przykład pogodnej filozofii życiowej, dalekiej od dogmatu, ale opartej o pociechy religii naturalnej. Śmierć Julii przychodzi w nocy, po chwilowym polepszeniu i scenach rodzinnych pełnych tkliwości i spokoju. Wol-mar opisuje następnie rozpacz Klary i całego domu i prosi Saint-Preux o przyjazd do Clarens, aby pokrzepić tych, którzy pozostali.
5. Od Julii – Julia okrywa w nim długo tajoną prawdę, że na próżno walczyła z uczuciem i śmierć uważa za jedyny ratunek przed pokusą złamania wiary małżeńskiej, doradza Saint-Preux związek z Klarą i prosi o opiekę nad mężem i dziećmi.
6. Od pani d’Orbe – ostatni akcent powieści, odbiera jej wszelkie cechy happy end’u, Klara nie zdecyduje się na powtórne małżeństwo i będzie zawsze żyła pod grozą śmierci.

Przedmowa i Druga przedmowa do „Nowej Heloizy” – nawiązanie do dyskusji nad zagadnieniem prawdy w sztuce.