[b]Franciszek Zabłocki, Sarmatyzm, oprac. Ludwik Bernacki i Tadeusz Mikulski, wyd. 3, BN I 115, 1954.[/b]

WSTĘP I. Teatr i dramat za Stanisława Augusta.

• teatr szkolny: o teatyni i głównie sztuki Piotra Metastazego, język łaciński (przekłady Antoniego Portalupiego), dwa razy występował w nich Stanisław August. o pijarzy i głównie dramaty francuskie (przekłady Stanisława Konarskiego), od 1744 r. sztuki Corneille’a, Racine’a, Woltera. o jezuici i komedia moralizatorska, głównie księdza Franciszka Bohomolca (ok. 25 w latach 1753-1760).
• teatr Stanisława Augusta: o 8 maja 1765 r. „Opernhauz” (Operalnia). o Początkowo komedia francuska, włoskie opery i balety, potem polskie: Józefa Bielawskiego „Natręci”. o Likwidacja w 1767 r.
• teatr warszawski: o od 1783 r. Wojciech Bogusławski.
• trupy zagraniczne: o francuskie: 1777-1778, Ludwik Montbrun (były aktor z teatru Stanisława Augusta, teraz „przedsiębiorca”); głównie sztuki Moliera, Regnarda, Destouches’a. o włoskie: opery buffa i serio, Goldoni i Metastazy. o niemieckie: głównie 1774-1775, 1781-1782, 1793; sztuki francuskie i włoskie. o Szekspir i sztuki angielskie: 1778 Francuzi: „Romeusz i Julisia”, 1781-1782 Niem-cy „Hamlet”, „Makbet” i „Król Lear”. o rosyjskie: dwie sztuki Katarzyny II „Oszust” i „Imieniny gaspazy Worczałkinoj”. o sceny prywatne: teatr w Pomarańczarni, teatr na wyspie w Lazienkach, operetki francuskie, balety.
• tłumacze i naśladowcy polscy: o Bogusławski, ok. 35 (Molier, Szekspir, Leasing, opery). o Leon Pierożyński, 15 (opery i operetki). o Stanisław Trembecki („Syn marnotrawny” Woltera). o Adam książę Czartoryski (Regnard).
• oryginalna twórczość polska: Bohomolec, Czartoryski, Krasicki, Wybicki, Karpiński, Niemce-wicz.

II. Żywot i twórczość Franciszka Zabłockiego.

• 1752-1821.
• przebywał na dworze A. Górskiego. Od 1774 urzędnik w Komisji Edukacji Narodowej, od 1788 faktyczny sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, 1791 pracował w Wydziale Edukacyjnym Straży Praw. W trakcie obrad Sejmu Czteroletniego (1788-1792) popierał Stronnictwo Patriotyczne swymi satyrami i pamfletami. 1794 był członkiem powstania kościuszkowskiego.
• po 1795 zaprzestał działalności literackiej, wyjechał do Rzymu i przyjął tam święcenia kapłańskie. Po powrocie do kraju był od 1798 proboszczem w Górze, od 1800 w Końskowoli.
• tworzył od 1773 r., przekłady i naśladowania z języka łacińskiego, ody, pasterki, satyry, bajki, do 1794 r.

III. „Sarmatyzm”.

• kłótnia dwóch rodzin szlacheckich w jednym zaścianku.
• źródła: Hauteroche (Noel Le Breton, 1617-1707) „Les Noblem de Province”, 1678 r. – tekst sceny 1 i 3 z aktu I po francusku, potem po polsku.
• Zabłocki wykorzystał cały przebieg akcji dramatycznej, zmiana imion, przystosowanie do pol-skich warunków, ożywienie, sarmatyzm, „żywy i jędrny, barwny i soczysty” język.
• wystawiony w 1785 r.
• druk Aleksander Żołkowski, 1820 r.; Franciszek Salezy Dmochowski, 1830 r.; wpływ na „Pana Tadeusza” Mickiewicza i „Zemstę” Fredry (oba 1834 r.).

Posłowie Mikulskiego.

• tekst „Sarmatyzmu” to czwarta i ostateczna wersja komedii, Bernacki szukał też pozostałych.
• komedia nie tylko „unaradawia źródło”, ale także szydzi z wad narodowych Polaków.

TEKST

• osoby: o Marek Guronos, dumny i kłótliwy szlachcic, domator . o Ryksa, żona jego w takimże ułożeniu, nieco trunkowa . o Aniela, ich córka, panna grzeczna, mająca polor . o Agatka, Anieli służąca. o Jan Chrzciciel Żegota, takiż kłótnik i pyszny jak Guronos. o Radomir, syn Żegoty, kochający Anielę i od niej kochany. o Skarbimir, szlachcic rozsądny, dawniej trybunalczyk . o Bogumiła, siostra Skarbimira, panna grzeczna i wesoła. o Burzywoj, powinowaty przez żonę Guronosa, burda , zajazdowicz , lecz niemęż-ny. o Widymus, rejent zesłany od podkomorzego powiatowego w pomoc Skarbimirowi ku pojednaniu Guronosa i Żegoty. o Walenty, syn gajowego z części Guronosa, kochający Agatkę, mający się za ro-zumniejszego od innych, dlatego że był czas jakiś w Warszawie. o Wojciech, sługa Radomira. o Retorta, awanturnik, pijak, wieszający się przy szlachcie z okazji lekarz, z potrze-by konował . o Bartek, Matys, Sobek, Grzela, chłopi z części Guronosa. o Chłopi do Aktu IV-go z części Żegoty, mało mówiący.
• miejsce: we wsi, osiadłej po większej części przez szlachtę.

I. AKT.

1. scena – Guronos i Skarbimir.

• Guronos wścieka się na Żegotę.
• Skarbimir próbuje go hamować.
• żona Żegoty podsiadła w kościele żonę Guronosa.
• Sakrbimir radzi poznać przyczyny konfliktu.
• Guronos chwali się swoim rodem, chce zaatakować Żegotę.
• Skarbimir: „A prawo na napastnych?”.
• Guronos: „Bałamucie, te prawa! Bassateremtete !”.

2. scena – wchodzi Walenty.

• Walenty jest zły na kogoś, dostał kijem od panny Jagi, chrześniaczki Guronosa, za urwanie kwiatów w jej ogrodzie dla ukochanej, „wybiega po sowizdr[z]alsku”.

3. scena – Guronos i Skarbimir.

• Guronos znów zacietrzewiony – Żegota zabrał mu iure caduco jego ziemię, planuje zajazd.
• Skarbimir wolałby zgodą i prawem rozwiązać problem, myśli o skutkach takiego najazdu.
• Guronos „zjątrzony” wychodzi.

4. scena – Skarbimir sam.

• „A to horda/ Tatarska te wieśniaki”, „Głupstwo same i upór”, „Serca tak pojątrzone, tak miałkie rozumy,/ Tak mało szlachetności, a tak wiele dumy!”.

5. scena – wchodzą Radomir i Wojciech.

• Skarbimir mówi im o bezskutecznych próbach uspokojenia Guronosa.
• Radomir jest zmartwiony.

6. scena – Radomir i Wojciech.

• Wojciech wypomina Radomirowi jego zachowanie w stolicy (fircykowatość).
• radomir jest zakochany w Anieli.
• Wojciech: „wieśniaczka, nuż [może] dobra, lecz cielę”.
• Radomir wychwala jej skromność łagodność, urodę…
• Wojciech antyfeminista, przestrzega, że Guronos się wścieknie, gdy ich zdybie, „gdy bije, nie pieści”.

7. scena – wchodzi Agatka.

• Agatka przynosi Radomirowi wiadomość od Anieli, ma go zaprowadzić na schadzkę.
• Radomir daje jej pieniądze.

8. scena – wchodzi Walenty.

• Walenty robi wymówki Agatce, że się spotyka z innymi.
• Radomir występuje w jej obronie, atakuje Walentego.
• Walenty broni Agatki, tchórzy i ucieka.

9. scena – Radomir, Agatka i Wojciech.

• Agatka ma wyjść za Walentego, „Chociaż mędrszy od wielu, jeszcze głupim przecie”, zauwa-ża Burzywoja.
• Radomir i Wojciech wychodzą.

10. scena – Burzywoj i Agatka.

• Burzywoj wypytuje o zdrowie wujka, Guronosa, i ciotki, Ryksy („zasila się” kieliszkiem, a le-karz siebie szklanką i tak się nawzajem leczą), pyta o „Aniołeczkę” .

11. scena – wchodzą chłopi: Walenty, Bartek, Matys, Sobek i Grzela.

• chłopi biją Burzywoja, który ucieka, chłopi cieszą się, że Burzywoj ich popamięta.
• Agatka pyta Walentego, czy rozum stracił.
• Walenty chce ją bić.
• Agatka ucieka.

II. AKT.

1. scena – Aniela i Agatka.

• naśmiewają się z pomyłki chłopów (zamiast obić Radomira, pobili Burzywoja).
• Anieli jest trochę żał Burzywoja („kuzyn mój, wszelako”); „Nie łudzi mnie majątek lub świet-ność imienia,/ W sercu cnoty; w rozumie szukam oświecenia”, o Radomirze: „Mimo to, że mu sprzyjam, jakżem z nim nieśmiała,/ Jak się mieszam!”, martwi się waśnią między ich rodzina-mi.

2. scena – Aniela ucieka, wchodzą Burzywoj i Guronos.

• Burzywoj skarży się, „Raz się tylkom obejrzał, ze sto było chłopów”.
• Agatka: „Mniej było krwie niż pyłu”.
• Burzywoj przypomina sobie, że jeden nazywał się Bartek.
• Agatka się naśmiewa.

3. scena – wchodzi Walenty.

• mimo bohaterskich starań Agatki, Walenty jest zaślepiony.
• Burzywoj się miota.
• Agatka uświadamia Walentemu, kogo pobił.
• Agatka wstawia się u Burzywoja, żeby nie karał Walentego.
• Burzywoj chce dać pozostałym napastnikom po 500 kijów.

4. scena – Walenty i Agatka sami.

• Walenty się upewnia, czy to Burzywoja bili.
• Agatka sprytnie wmawia mu, że Radomir nie uderzył Walentego, „Pozostało ci milczeć albo mówić mało/ (…) Milczenia zasłona/ Od mądrych – za lekarstwo głupim pozwolona”.

5. scena – wchodzi Retorta.

• monolog Retorty o chorobach, pyta Agatkę o zdrowie Ryksy.
• Agatka mówi o „hipokondrii” Walentego.
• Walenty przerażony pyta: „Umręż z tej choroby?”.
• ostatecznie Retorga zgadza się leczyć Walentego, „Wdzięczne serce nad wszystkie więcej cenię dary./ Jednak…”, 3 talary, idzie po lekarstwo.

6. scena – wchodzi Radomir.

• Radomir opowiada Agatce, że Guronos prawie nakrył jego i Anielę, ale zdążyli uciec.
• Walenty poznaje Radomira.
• Agatka każe się ukryć Radomirowi.
• Walenty woła na pomoc chłopów.
• Agatka ucieka.

7. scena – Walenty sam.

• przyrzeka zemstę Agatce.

8. scena – wchodzi Retorta.

• Retorta wypytuje Walentego, pragnie go leczyć.
• Walenty ucieka

9. scena – Retorta sam.

• „Muszę go związać”.

III. AKT.

1. scena – Aniela i Agatka.

• Agatka martwi się, że będzie więcej problemu z Walentym, robi Anieli wymówki, że uciekała furtką, gdzie często wielu ludzi się kręci, a nie do jamy wilczej, narzeka, że już załagodziła sprawę z Walentym, ale ten „znalazł rozum w głowie”.
• Aniela martwi się, co na to wszystko zrobi matka („imość”).

2. scena – wbiega Ryksa, „dość podchmielona”.

• Agatka informuje Ryksę, że Walenty jest „hipokondrykiem”, „Ma wszystkiego obrazy opacz-ne,/ Osobliwsze marzenia, widzenia dziwaczne”.
• Ryksa oskarża Anielę o bałamuctwo, upewnia się, czy Aniela listów nie pisze (tylko do jurys-tów, do księdza plebana i do panien zakonnic), Ryksa znajduje list Anieli do Radomira.
• Agatka zmyśla, że to kopia z jakiejś książki, która „wpadła do brytwanny/ i Stłuściła się”.
• list jest owity włosami i podwiązką.
• Aniela i Agatka wymyślają, żeby się nie zdradzić, że znajoma panna Bogumiła jest w zmowie z Radomirem.

3. scena – wchodzi Bogumiła.

• Ryksa wypytuje Bogumiłę o listy, włosy i podwiązkę.
• Aniela i Agatka cicho proszą Bogumiłę, by się przyznała.
• Bogumiła udaje, że czuje się zraniona słowami Ryksy.

4. scena – Ryksa, Aniela i Agatka.

• Aniela i Agatka wmawiają Ryksie, że Bogumiła jest winna, a Walenty szalony.

5. scena – wchodzi Walenty.

• Ryksa: „Zbliż się głupcze”.
• Walenty: „Dzieci nawet wskazują, żem głupi”.

6. scena – wchodzą chłopi z widłami i grabiami.

• chłopi jęczą, jak bardzo są obici, obwiniają Walentego, uciekają, gdyż zbliża się Burzywoj.

7. scena – Ryksa, Aniela, Agatka, Burzywoj i Walenty.

• Burzywoj skarży się Ryksie.
• Ryska obiecuje ćwiczyć „na zabicie” winowajcę (czyli Walentego).
• Walenty chce sie bronić, ale nie chce pognębić Anieli, wrzeszczy cos o diable, szatanach, chce dwór palić.
• Agatka upewnia wszystkich, że Walenty jest obłąkany.

8. scena – wchodzą Retorta i chłopi.

• Ryksa skarży się na oczy Retorcie.
• chłopi są do pomocy Retorcie przy wiązaniu Walentego, Retorta chce wypędzić diabła z Wa-lentego.

9. scena – Aniela i Agatka same.

• Aniela „ucierpiała”.
• Aniela „się śmiała”.
• o Retorcie, że to konawał i pijak.
• Agatka decyduje się wmówić więcej rozumu Walentemu niż sam go ma.

10. scena – Agatka i Widymus.

• Widymus (nieznajomy dla Agatki) szuka Guronosa.

IV. AKT.

1. scena – Żegota, Guronos, Burzywoj, Aniela, Ryksa, Widymus i Skarbimir.

• chłopi obu panów kłócą sie i biją za sceną.
• Guronos i Burzywoj są szarpani przez chłopów, chcą uciekać.
• wbiega żądna krwi i podchmielona Ryksa, za nią Widymus i Aniela.
• Skarbimir biegnie do Ryksy.
• Widymus próbuje pogodzić Żegotę i Guronosa.
• tymczasowa zgoda.
• rozchodzą się.

2. scena – Guronos, wbiega Walenty.

• Guronos jest niezadowolony z ugody, wychodzi

3. scena – Walenty i Agatka.

• Agatka, tak jak Walenty, usłyszała dzwony i przybiegła.
• Walenty jest urażony.
• Agatka łagodzi jego wzburzenie pochlebstwami.
• Walenty opowiada jej, jakie straszne rzeczy robił mu Retorta.
• Agatka bez trudu owija go sobie wokół palca, zdradza mu, że Radomir kocha Anielę, daje Walentemu list dla Radomira od Anieli, daje się mu pocałować.

4. scena – Walenty, Radomir i Wojciech.

• Radomir i Wojciech szuakją zagubionych rzeczy: listu, włosów i podwiązki.
• Walenty daje Radomirowi odpowiedź Anieli.
• Radomir z radości chce go uściskać.
• Walenty: „wrzaskliwie:/ Nie rusz mnie pan!”.
• Aniela chce się wieczorem spotkać.
• Radomir wręcza Walentemu pieniądze, idzie odpisać Anieli.

5. scena – Walenty i Wojciech.

• okazało się, że obaj byli w Warszawie.

6. scena – wchodzi Żegota.

• Żegota szuka Radomira, który ma przyjść do domu Skarbimira na kompromis.

7. scena – Walenty i Wojciech.

• znudzeni życiem na wsi, narzekają na szlachciców.

8. scena – wraca Radomir.

• Radomir wręcza Walentemu list do Anieli, zaprasza go na obiad.

9. scena – Walenty sam.

• zastanawia się nad obiadem, sprawdza złoto od Radomira, jest przerażony, bo zbliżają się Ryksa i Burzywoj.

10. scena – Walenty, Ryksa i Burzywoj z rusznicą na ramieniu.

• Ryksa i Burzywoj obszukują Walentego, znajdują pieniądze i list.
• Burzywoj ma zabić Walentego, ale się boi.
• Ryksa wyrywa Burzywojowi strzelbę i strzela.

11. scena – wchodzi Retorta.

• Ryksa jest wściekła (przeczytała list Radomira do Anieli), wypada ze złością ze sceny.
• Retorta chce ratować Walentego i szuka kuli albo krwi.
• Walenty budzi się, widzi nad sobą Retortę, ucieka.
• Retorta jest przerażony: „Gdzież jest ciało nieboszczyka?/ (…) Może upir, strzyga!”.

V. AKT.

1. scena – Aniela i Agatka.

• Aniela rozpacza: „O, jak pisać nie umieć byłoby mi lepiej!”.
• Aniela wolałaby, żeby „oni” nie umieli czytać i choć raz byli ślepi, wierzy, że Skarbimir im pomoże.
• Aniela żałuje, że się zakochała.

2. scena – wchodzi Walenty.

• żałuje utraconych pieniędzy.

3. scena – wchodzi Skarbimir.

• Aniela prosi Skarbimira o pomoc, odchodzą razem do gabinetu.

4. scena – Walenty i Agatka.

• Agatka prosi Walentego, żeby nie stchórzył.

5. scena – Walenty sam.

• nie rozumie miłości – raz dobrze, a raz źle.

6. scena – wchodzą Burzywoj i Guronos.

• Walenty gada głupstwa, żąda od Burzywoja swoje złoto.

7. scena – Guronos i Burzywoj.

• Guronos radzi śmiać się z głupka, a nie przejmować się nim.

8. scena – wchodzi Widymus.

• Guronos przedstawia Widymusowi Burzywoja, sławnego żołnierza („Pachoła”).

9. scena – wchodzi Skarbimir.

• Guronos podlizuje się Skarbimirowi

10. scena – wchodzą Żegota i Radomir.

• Skarbimir próbuje pogodzić Guronosa i Żegotę, wspomina, że w Warszawie napisano komedię na ten temat.
• Guronos niezadowolony.
• Burzywoj chce się dowiedzieć, kto to napisał.
• nic z inteligentnej rozmowy nie wynika.
• Guronos i Żegota wrzeszczą.
• Skarbimir chce połączyć ich domy przez ślub.

11. scena – wchodzą Ryksa i Walenty (ona go prowadzi).

• Ryksa jest pijana, ogłasza, że Aniela uciekła z domu.

12. scena – wchodzi Bogumiła, do której poszła Aniela.

• Ryksa twierdzi, że Aniela jest przeznaczona dla Burzywoja.
• Burzywoj się cieszy.

13. scena – wchodzą Aniela i Agatka.

• Guronos pyta Anielę, czy kocha Radomira, godzi się na ślub, ściska się z Żegotą.
• Walenty i Agatka też będą razem.
• Burzywoj oddaje Walentemu część pieniędzy.
• wszyscy krzyczą: „Kochajmy się!”.
• Skarbimir wspomina, że wzajemna miłość była kiedyś cnotą Polaków.