Stanisław Trembecki, Bajki…
[b]Stanisław Trembecki, Bajki…, [w:] Antologia bajki polskiej, oprac. Wacław Woźnowski, BN I 239, 1982.[/b] WSTĘP I. Bajka jako gatunek literacki. Nazwa i pojęcie. K. Nizio, Bajka [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku. baśń, mit, opowiadanie o treści fantastycznej, legendarnej lub alegoryczno-dydaktycznej, utwór literacki. wiadomość lub informacja zmyślona, nieprawdziwa, fałszywa, błędna; plotka, kłamstwo. w celu zawężenia zakresu znaczeniowego dodawano do bajki określniki: ezopowa, moralna, zwierzęca, dydaktyczna. terminy dwuczłonowe obecnie rzadko stosowane. najogólniej: krótki utwór narracyjny, zwykle wiersz zawierający od kilku do około 100 wersów, którego podstawą jest paraboliczna fabuła sugerująca praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd ogólny przez przytoczenie jednostkowego przypadku.
[b]Stanisław Trembecki, Bajki…, [w:] Antologia bajki polskiej, oprac. Wacław Woźnowski, BN I 239, 1982.[/b]
WSTĘP I. Bajka jako gatunek literacki.
- Nazwa i pojęcie.
- K. Nizio, Bajka [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku.
- baśń, mit, opowiadanie o treści fantastycznej, legendarnej lub alegoryczno-dydaktycznej, utwór literacki.
- wiadomość lub informacja zmyślona, nieprawdziwa, fałszywa, błędna; plotka, kłamstwo.
- w celu zawężenia zakresu znaczeniowego dodawano do bajki określniki: ezopowa, moralna, zwierzęca, dydaktyczna. terminy dwuczłonowe obecnie rzadko stosowane.
- najogólniej: krótki utwór narracyjny, zwykle wiersz zawierający od kilku do około 100 wersów, którego podstawą jest paraboliczna fabuła sugerująca praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd ogólny przez przytoczenie jednostkowego przypadku.
- Struktura bajki.
- konstrukcja paraboliczna – dwa plany znaczeń: dosłowne, jednostkowe i przenośne, ogólne.
- w paraboli często występują postaci ludzkie; w bajce dominują zwierzęta.
- bajkowy plan znaczeń ogólnych opiera się na motywach utrwalonych w świadomości zbiorowej.
- tradycyjny krąg bohaterów – rola przekaźnika pokoleniowych doświadczeń; ważny sposób motywacji sądów = powoływanie się na „mądrość przodków”.
- w okresie narodzin bajki ludowej (czasy prehistoryczne) bohaterami miały być tylko zwierzęta, stopniowo ulegały uczłowieczeniu (stawały się typami ludzi przebranymi w kostiumy zwierząt).
- konstrukcja fabuły – oparta na dobitnych przeciwstawieniach, zwłaszcza sytuacji początkowej i końcowej oraz ról bohaterów (wilk – owca, lis – kruk,…).
- Pochodzenie bajki.
- najstarsze teksty przypisywane są przez Greków Ezopowi (VI w. p.n.e.) – miał mówić monym nieprzyjemne dla nich sprawy pod przykryciem zwierzęcej paraboli, dar od Hermesa / Dzeusa / Boga (za pomoc okazaną kapłanowi).
- dzielono bajki na „boskie” i „ludzkie”, różniące się pochodzeniem, funkcją, celem. Ignacy Trąpczyński stwierdził, że te pierwsze uczą tylko prawdziwego dobra. Powstanie bajek boskich tłumaczył, że „istotna i przedwczesna prawda raczyła przystosować swój język do słabości ludzkiego rozumu na wyłuszczenie mu swoich nauk”.
- oświecenie: bajka, jeden z głównych gatunków literackich. Bliską ezopowej legendzie była koncepcja powstania bajki jako dzieła niewolniczego umysłu, zmuszonego do ukrywania prawdy w alegorycznych obrazach.
- źródła bajki tkwią w kulturze ludowej.
- w badaniach próbowano też rozstrzygnąć dylemat, czy gatunek literacki powstał z czysto utylitarnej potrzeby pierwotnych ludzi, czy był owocem bezinteresownego „dowcipu”.
- Stanisław Czerski (znawca bajki, z oświecenia) najpierw powstawały „obyczajowe postrzeżenia i przestrogi”, później odpowiadające im „obrazy zmyślone” z obdarzonymi rozsądkiem postaciami zwierząt.
- Bajka a przysłowie.
- paremiografia.
- hipoteza (już w XVIII wieku): bajka wywodzi się z przysłowia, stanowi jakby jego rozwiniętą postać. Tzw. przysłowia właściwe, najciekawsze pod względem literackim, są strukturalnie do bajki podobne: mają dwa plany znaczeń i głoszą sąd ogólny za pomocą konkretnego obrazu.
- przysłowia z bajek.
- wiele dawnych dzieł bajkopisarstwa to równocześnie zbiory przysłów; w literaturze polskiej pierwsze miejsce zajmuje utwór Biernata z Lublina „Żywot Ezopa Fryga”.
- Tradycje bajki literackiej.
- motywy i wątki pochodzenia ludowego stały się podstawowym tworzywem bajki literackiej, która ukształtowała się w starożytności na obszarach kultury orientalnej i greckiej.
- Ezopowe bajki (nie zachowały się) – odpisy były to zwięzłe, prozaiczne opowiastki o zwierzętach, reprezentujących charaktery i podstawy ludzkie w konwencjonalnych sytuacjach.
- starożytność – bajka nie wchodziła w zakres ars poetica, interesował teoretyków wymowy (sformułowali jej retoryczną teorię).
- najprostszy sposób przystosowania utworu do funkcji dydaktycznej dodanie do istniejącej fabuły tzw. morału, który miał uogólniać sugestywne nauki w niej w myśl nauczycielskich intencji.
- Fedrus i Babrios podniesienie w bajce rangi artystycznej.
- Typologia bajki.
- dawne prace: kwestia bajkowego prawdopodobieństwa (prawda / zmyślenie) klasy bohaterów – podstawa typologii wysuniętej przez starożytnych retorów, powtarzanej do XVIII wieku:
- racjonalne – bohaterami są istoty rozumne.
- moralne – bohaterami są zwierzęta, inne byty.
- mieszane.
II. Bajka w literaturze staropolskiej.
- W średniowiecznej Europie.
- przeróbki tekstów Ezopa, Fedrusa, Babriosa (łacińskie, greckie).
- szerzył się mit o Ezopie, opularność greckiego „Żywota Ezopa”.
- Bajka w Polsce. dzieło Biernata z Lublina.
- najstarsze bajki polskie – w kodeksach łacińskich 5 egzemplów zamieścił Wincenty Kadłubek w IV części „Kroniki polskiej”.
- moralizatorskimi przykładami ozdabiano kazania, mowy sądowe.
- u schyłku średniowiecza powstały w Polsce łacińskie zbiory egzemplów i bajek (m.in. 1466 r. kodeks Marcina z Łęczycy, w nim bajki Ezopa).
- rozwój w renesansie.
- moment przełomowy wydanie „Żywota Ezopa Fryga…” Biernata z Lublina (1. wydanie 1522 r.; 2. 1578 r.), bajka polska włączona w tradycję bajkopisarstwa europejskiego.
- nie jest bajką, pewne cechy są jakby rodem z jej poetyki.
- „Żywot Ezopa” – sylabizm względny.
- bajki Biernata – nie są przekładem, powtórzeniem zawartości żadnego ze znanych zbiorów. Opierają się na wątkach tradycyjnych. Wątki głównie greckie i rzymskie. Biernat spolszczał z dużą swobodą, przystosowywał do warunków rodzimych, czynił aluzje do spraw społecznych i politycznych. Przeważa tematyka uniwersalna, o charakterze obyczajowym.
- Popularyzacja bajki.
- trwała nieprzerwanie.
- popularność zyskał następca Biernata – nieznany autor ponad 300 bajek („Przypowieści Ezopowe”), XVI wiek wydania zaczytane. Późniejsze „Fabuły Ezopowe”.
- wprowadził styl surowej prozy, wzbogacił ją o nowe wątki i dał przykład nowoczesnej interpretacji tworzywa przejmowanego z tradycji.
- Burt bajki epigramatycznej.
- bajka epigramatyczna i narracyjna.
- Rej ok. 40 bajek w IV części „Zwierzyńca” i w „Figlikach” (przedstawiały moralne problemy ludzkiej egzystencji, dydaktyka „Zwierzyniec”, „dla krotofile” „Figliki”).
- fraszka.
- fraszka herbowa (silva rerum) – animizacja elementów herbu.
- nagrobek zwierzęcy – połączenie elementów strukturalnych bajki i epigramatu (Szymonowic, Zbigniew Morsztyn).
- Drogi i manowce bajki narracyjnej.
- tendencja odwrotna: wydłużanie fabuły, mnożenie formuł moralizatorskich.
- Bartosz Paprocki „Koł rycerskie”.
- Marcin Błażewski „Setnik przypowieści uciesznych”.
- Krzysztof Niemirycz.
- Wacław Potocki – tradycja cyklu epigramatycznego, tworzył głównie narracyjne.
- nowość – bajka o charakterze reporterskim: narrator na gorąco notuje zaobserwowane szczegóły.
- Początki bajki lafontenowskiej.
- la Fontaine zachował tradycyjne wątki, ale w ich zarysach stworzył całkowicie nowy świat zwierzęcych bohaterów, będący nie tylko parabolicznym obrazem społeczności ludzkiej, ale też poetycką opowieścią z życia natury.
- w oświeceniu próbowano opisać istotę „lafonteizmu”, widząc go głównie w walorach stylu, w jego prostocie, naturalności, swoistym wdzięku. Podkreslano nowatorski komizm La Fontaine’a, który wprowadził wiersz nieregularny (pogodził zwolenników bajki poetyckiej ze zwolennikami powrotu do Ezopowej prozy + stwarzał możliwości ekspresji artystycznej).
- początek czasów saskich; 1699 r. Krzysztof Niemirycz „Bajki Ezopowe”.
III. Bajka w okresie Oświecenia.
- Oświeceniowe teorie bajki.
- jeden z najważniejszych gatunków literackich; prace o charakterze teoretyczno-literackim.
- Szkolne „Ezopy” i „Fedrusy”.
- zbiory adresowane do „uczącej się młodzieży”, zadania: kształcące + wychowawcze.
- przeznaczone dla dzieci starszych, zwykle początek klas szkoły średniej.
- 1746-1895 – ukazało się 13 wydań bajek Fedrusa, dla użytku szkolnego.
- 1746 r. przekład Józefa Minasowicza „Phaedrus, Augusta cesarza wyzwoleniec, w polski strój przybrany”.
- W guście la Fontaine’a.
- początek okresu stanisławowskiego – bajka tradycyjna (Jabłonowski, Minasowicz).
- popularyzacja: czasopisma „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.
- Naruszewicz rozszerzając pole przykładu szkicował tło wydarzeń, bohaterów, wyposażał w dodatkowe rysy charakteryzujące.
- bajka satyryczna – rozluźniona struktura, powiększona objętość.
- Dwa zbiory bajek Krasickiego.
- epigramatyczna bajka Krasickiego = wyraz reakcji przeciw poetyca La Fontaine’a.
- „Bajki i przypowieści” 1779 r.: Krasickie nie powtórzył tradycyjnych motywów Ezopa (z pewnymi wyjątkami), źródła dla ok. połowy utworów ustalono (m.in. orientalne), reszta – prawdo-podobnie bajki oryginalne.
- „Bajki nowe” 1802 r.: inny kształt artystyczny. Cykl – niejednolicie skomponowany, jest to zbiór luźny, o dużej rozmaitości form literackich; różny sposób kształtowania fabuły i tworze-nia bajkowego obrazu; w bajkach dłuższych – wzbogacał fabułę, czasem włączał w tok narracji krótkie komentarze narratora; utwory o charakterze gawędziarskim; początek: bajka-wstęp „Alegoria”; zamknięcie zbioru: bajka „Koniec”; poważna tematyka ujęta w sposób żartobliwy.
- Bajka polityczna pod koniec okresu stanisławowskiego.
- popularność – bajki polityczne Niemcewicza.
- renesans bajki długiej, gawędziarskiej, często o charakterze satyrycznym.
- w fabulistyce końca wieku przeważają dwie krańcowo różne tendencje: nasycenie utworu satyrycznymi realiami oraz aluzjami do ówczesnych wydarzeń i właśnie odchodzenie od realizmu w kierunku sentymentalnej erotyki.
- wzrost czynnika satyrycznego był znamiennym przejawem ograniczania uniwersalnej tematy-ki i zbliżania bajki do codzienności, a w konsekwencji – nawrotu do moralizatorskich sposobów przekonywania.
TEKST
- Opuchły – bogacz swawolny, spuchł, nikt nie chce mu pomóc, czeladź rozkrada majątek, je-den przyjaciel radzi mu iść do lekarza, ukorzył się przed bogami i odzyskał majątek.
- Jeleń przeglądający się – brzydził się widokiem swoich nóg, a omal nie zginął przez wspaniałe rogi.
- Wilk i baranek – racja silniejszego.
- Pielgrzym i osieł – na popasie pielgrzyma atakuje zbójnik, pielgrzym ucieka, osioł zostaje – każdy człowiek będzie go traktować tak samo.
- Koń i wilk – głodny wilk chciał podejść konia, udając medyka, dostał kopytem w pysk.
- Pani i dziewki – baba popędzała służące do tkania, dziewki zabiły koguta, by nie musiały wstawać o świcie, pani kazała im wstawać w nocy.
- Lis kusy – stracił ogon, stwierdził, że chciał „pozbyć się ciężarów”, wyśmiano go.
- Lew i mucha – mucha zamęczyła lwa, po czym sama wpadła w sieć pajęczą.
- Myszka, kot i kogut – myszka opowiadała matce o łagodnym kocie i napuszonym kogucie.
- Gołąbki – gołębicę, ciekawą świata, próbował zatrzymać przed podróżą gołąb, ona jednak wyleciała, przeżyła burzę, wpadła w sieci, została zaatakowana przez kanię (uratował ją atak orlika na kanię), chłop rzuca w gołębicę kamieniem, narrator też kiedyś kochał ciekawską.
- Pszczoły – zgodne, praworządne, jedna szkodliwa – użądliła kogoś i zmarła.