Zagrożenia militarne i niemilitarne we współczesnym świecie

Zagrożenia to istnienie zwiększonego prawdopodobieństwa zaistnienia stanu niebezpieczeństwa. W zależności od dziedziny, w której może wystąpić, wyróżnia się zagrożenia militarne i niemilitarne. To pewien stan psychiczny lub świadomościowy wywołany postrzeganiem zjawiska, które subiektywnie ocenia się jako niekorzystne lub niebezpieczne lub czynniki obiektywne powodujące stany niepewności i obaw. Mogą spowodować szkodliwe następstwo, ponieważ każdy przedmiot charakteryzuje się mniejszą lub większą podatnością (słabościami) umożliwiającymi przekształcenie potencjalnego zagrożenia w szkodę. Zagrożenia militarne to taki splot zdarzeń w stosunkach międzynarodowych, w których z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju państwa, albo naruszenie bądź utrata jego suwerenności i integralności terytorialnej - w wyniku zastosowania wobec niego przemocy zbrojnej (militarnej). Należy dodać w tym miejscu, że użycie sił zbrojnych jest często narzędziem do osiągania celów polityki państwa. Cytując klasyka sztuki wojennej Carla Von Clausewitza „Wojna jest dalszym ciągiem stosunków politycznych, przeprowadzeniem ich innymi środkami…" . Siłę militarną można stosować bezpośrednio lub pośrednio. Przykładowo mogą to być: • blokada militarna; • szantaż militarny; • prowokacja militarna; • incydent graniczny; • ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej; • zbrojne starcie graniczne; • napaść zbrojna grup nieformalnych; • konflikt lokalny; • konflikt między państwami; • dywersje militarne; • demonstracja siły. Należy również zaznaczyć, że projekcja siły militarnej oprócz środków konwencjonalnych może obejmować również broń ABC (atomowa, biologiczna, chemiczna oraz radiologiczna) oraz inne niekonwencjonalne środki rażenia. Obecnie coraz większego znaczenia nabierają działania w cyberprzestrzeni. Zagrożenia militarne mogą również pochodzić ze strony ugrupowań terrorystycznych, choć terroryzm jest na tyle specyficznym zjawiskiem, że nie mieści się tylko w kategorii zagrożeń militarnych. Do zagrożeń militarnych można również zaliczyć: ˗ dalsze niekontrolowanie rozwoju zbrojeń; ˗ wzrost liczby państw posiadających broń ABC lub bakteriologiczną; ˗ możliwość użycia broni masowego rażenia po przez środki przenoszenia dalekiego zasięgu; ˗ rozprzestrzenianie technologii rakietowej; ˗ niewystarczająca demokratyczna kontrola nad siłami zbrojnymi i planowaniem obronnym; ˗ tolerancja dla sił nieposłusznych konstytucyjnie ustanowionym władzom; ˗ nieprzestrzeganie lub obchodzenie zobowiązań w dziedzinie kontroli zbrojeń i niewystarczające reakcje w momencie naruszenia tych zobowiązań; ˗ nadmierna rozbudowa sił zbrojnych, która może naruszać regionalną lub subregionalną równowagę sił; ˗ rozprzestrzenianie broni masowego rażenia oraz nielegalny transfer materiałów i technologii podwójnego zastosowania; ˗ niestosowanie się do zasad zawartych w Kodeksie Postępowania Państw dotyczących polityczno-militarnych aspektów bezpieczeństwa; ˗ niewspółmierne odwoływanie się do siły w czasie pełnienia misji wewnętrznych, ˗ obecność obcych wojsk bez zgody władz państwa przyjmującego. Wyżej wymienione zagrożenia militarne odgrywają bardzo istotną rolę w budowaniu bezpiecznej współpracy międzynarodowej. Powstało wiele organizacji międzynarodowych (m. in. OBWE, ONZ, UE, NATO, WNP) czuwających nad tym, aby zmniejszyć zagrożenie związane z omawianym tematem, bo choć coraz większe znaczenie odgrywają problemy polityczne, ekologiczne, czy ekonomiczne, to militarne wciąż są bardzo niebezpieczne. Świadczy o tym także fakt, że podpisano wiele porozumień i traktatów mających na celu zabezpieczenie państw przed tymi zagrożeniami. Należy tu wymienić: • Układ o likwidacji rakiet jądrowych średniego i krótkiego zasięgu podpisany 8 grudnia 1987 roku (INF), • Traktat o redukcji zbrojeń konwencjonalnych w Europie z 19 listopada 1990 roku (CFE), • Układy rozbrojeniowe o redukcji zbrojeń jądrowych START I z 31 lipca 1991 roku oraz START II z 3 stycznia 1993 roku, • Konwencję o całkowitym zakazie broni chemicznej z 13 stycznia 1993 roku, • Układ o całkowitym zakazie doświadczeń z bronią jądrową podpisany 24 września 1996 roku, • Układ o zakazie min przeciwpiechotnych z 3 grudnia 1997 roku. Celem wszystkich wymienionych wyżej porozumień jest ograniczenie niebezpieczeństwa wynikającego z zagrożeń militarnych, lecz nie zawsze cel ten jest osiągnięty. Często państwa nie przestrzegają założonych zobowiązań, wywołując wojny i konflikty, dlatego problem ten jest istotny dla bezpieczeństwa międzynarodowego, z zadaniem organizacji międzynarodowych jest czuwanie na tym, aby unikać konfliktów. Bezpośrednim zagrożeniem bezpieczeństwa państwa mogą być zagrożenia niemilitarne, które niewątpliwie stanowią niezwykle trudny obszar do zdefiniowania. Jest to taki splot zdarzeń wewnętrznych lub w stosunkach międzynarodowych, w których z dużym prawdopodobieństwem może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu i rozwoju wewnętrznego, bądź naruszenie lub utrata suwerenności państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych, w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej bądź militarnej itp. W innym ujęciu zagrożenie niemilitarne może być rozpatrywane jako działanie lub ciąg wydarzeń, które zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim okresie jakości życia mieszkańców danego państwa. Współczesne zagrożenia niemilitarne, które niosą zarówno siły przyrody (klęski żywiołowe, epidemie, zmiany klimatyczne itp.) jak i negatywne skutki działalności ludzkiej (katastrofy techniczne, dewastacja środowiska naturalnego, upadek moralności, bezrobocie, trujące środki chemiczne, środki promieniotwórcze, terroryzm, narkotyki, przestępczość, nielegalna migracja itp.) są równie groźne w skutkach dla narodów i państw jak wojny. Stąd też powszechnie przyjmuje się, że współcześnie bezpieczeństwo narodowe, obrona narodowa obejmują w coraz większym stopniu, oprócz siły militarnej, zdolności ochrony i ratownictwa ludności, substancji materialnej i środowiska przed zagrożeniami niemilitarnymi. Co więcej, do przeciwdziałania zagrożeniom niemilitarnym i usuwania ich skutków konieczne jest, i to w coraz większym zakresie, użycie sił zbrojnych, postrzeganych dotychczas głównie jako narzędzie walki zbrojnej państwa.

Klasyfikacja zagrożeń niemilitarnych

Przyjmując za punkt odniesienia komponenty otoczenia podmiotu rozważań (obywateli państwa oraz samego państwa), można stwierdzić, iż czynniki powodującymi zagrożenia zawiązane z utratą lub istotnymi zakłóceniami dla bytu i rozwoju będą:  konflikty społeczne (wewnątrz danej społeczności, z innymi otaczającymi ją społecznościami, wojny, querrilla, terroryzm, przestępczość, bezrobocie, bieda i inne)  siły natury (klęski żywiołowe, trzęsienia ziemi, epidemie chorób zakaźnych ludzi i zwierząt oraz inne)  katastrofy (komunikacyjne, budowlane, awarie katastrofalne, urządzeń infrastruktury krytyczne, skażenie promieniotwórcze, techniczne, ekologiczne i inne)  czynniki inne (globalne, kryzysy ekonomiczne, proliferacja BMR i inne)

Do zagrożeń niemilitarnych można zaliczyć: • wysoki stopień uzależnienia państw od importu dóbr; • masowe migracje; • konflikty o ziemię uprawną lub wodę; • rozszerzanie się chorób zakaźnych; • dewastacja środowiska naturalnego i zmiany klimatyczne; • międzynarodowa przestępczość (w tym również zorganizowana); • handel ludźmi; • handel bronią; • narkotyki (łatwy do nich dostęp); • gwałtowny rozwój technik komunikacyjnych; • niski potencjał gospodarczy. Aby zapobiegać niebezpieczeństwu, należy poznać jego przyczyny, dopiero wówczas można właściwie pokierować działaniami i polityką państwa, jednocześnie utrzymując bezpieczeństwo międzynarodowe. Do podstawowych zagrożeń dla bezpieczeństwa należą zagrożenia militarne oraz zagrożenia niemilitarne, które dzielą się na: polityczne, wymiaru ludzkości, ekonomiczne, socjalne i ekologiczne. Zagrożenia polityczne należy rozumieć jako nasilenie się działań zorganizowanych sił społecznych (politycznych), uniemożliwiające wypełnienie przez państwo jego głównej roli, a co za tym idzie uniemożliwiające istnienie mechanizmów realizujących interes narodowy. Do zagrożeń politycznych należą: • naruszanie zobowiązań wynikających z Karty Narodów Zjednoczonych i traktatów międzynarodowych,; • niemożliwość rozwiązywania sporów wewnętrznych i zewnętrznych, powstałych na tle etnicznym terytorialnych konfliktów oraz dążeń do suwerenności; • agresywne ruchy secesjonistyczne, kwestionujące terytorialną integralność państw; • akty i praktyki terrorystyczne; • próby stworzenia sfer wpływów lub regionalnej dominacji; • próby zastraszenia państw, w celu wpływania na ich wolę do wstępowania lub pozostawania poza regionalnymi organizacjami bezpieczeństwa; • tworzenie nowych linii podziału na miejsce starych; • nastawienie konfrontacyjne, jako wynik pozostania mentalności zimnowojennej; • brak wzajemnego zaufania i współpracy w sytuacjach kryzysowych; • niezdolność nowych struktur demokratycznych do wprowadzania porządku konstytucyjnego i ochrony obywateli przed dyskryminacją i zastraszeniem ze strony uzbrojonych grup i organizacji kryminalnych; • słabość rządów prawa i struktur społeczeństwa obywatelskiego. Zagrożenia ekonomiczne Żadne z państw w dzisiejszym świecie nie jest w pełni samodzielne gospodarczo i ekonomicznie, dlatego mamy do czynienia z współzależnością ekonomiczną poszczególnych państw. W wyniku tej współzależności może dojść do konfliktów, ponieważ państwa chcą często dominować na arenie międzynarodowej, co prowadzi do powiększających się nierówności między nimi. Przepaść ekonomiczna, która narasta między krajami staje się czasami poważnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Do zagrożeń ekonomicznych należą: • trudności ekonomiczne polegające na pogorszeniu standardów życia, wzroście bezrobocia i wysokiej inflacji, • nadmierne nierówności w poziomie dochodów i bogactwo poszczególnych społeczeństw, • nadmierne różnice gospodarcze między państwami i regionami, brak efektywnej i sprawiedliwej sieci bezpieczeństwa socjalnego, • nieodpowiednia polityka socjalna, które można narazić na niebezpieczeństwo, realizację reform gospodarczych, • zbyt wolne i nieodpowiednie posunięcia w procesie reform gospodarczych, • jednostronnie wywierane presje i blokady gospodarcze w celu realizacji celów politycznych. Zagrożenie ekologiczne wiąże się często z kurczeniem się przestrzeni życiowej człowieka zmuszając go do tzw. migracji ekologicznych, a w skrajnych przypadkach brak dostępu do zasobów naturalnych i czystego środowiska może prowadzić do rywalizacji i napięć między państwami. Należy zwrócić uwagę również na to, że w wyniku tego, iż zanieczyszczenie środowiska wpływa niekorzystnie nie tylko na jedno państwo, ale często na pewną grupę, państwa muszą podejmować wspólne decyzje w celu ochrony środowiska naturalnego, muszą współpracować, aby dbać o swoje bezpieczeństwo. Zagrożenia wymiaru ludzkości i ryzyka socjalnego Zagrożenia te wynikają w dużym stopniu z nasilających się negatywnych zjawisk społecznych, nietolerancji i zazdrości w stosunku do innych narodów i obywateli. Ciągły rozwój cywilizacyjny jeszcze bardziej pogłębia przepaść między państwami rozwiniętymi oraz rozwijającymi się i dochodzi na tym szczeblu do wielu konfliktów natury społecznej. Chęć wyeliminowania konkurentów oraz dominacji prowadzi często do wojen domowych, nieporozumień związanych z wyznaniem, narodowością itp. Do zagrożeń związanych z wymiarem ludzkości należy: • naruszanie praw człowieka i podstawowych wolności, • nieporozumienia i porozumienia na tle kulturalnym i religijnym, • brak przejrzystości organów wykonawczych i administracji państwowej w sprawach wewnętrznych, • dyskryminacja i szykanowanie osób należących do mniejszości narodowych etnicznych, kulturowych, religijnych lub językowych, • dyskryminacja z powodu płci, • nierespektowanie prawa do wolnych i uczciwych wyborów oraz zasad demokracji (m. in. wskutek prześladowania partii politycznych i ich liderów, oszustw wyborczych, nierównego dostępu do mediów), • ograniczenie wolności mediów, • ograniczenia dla grup obywatelskich i ich reprezentantów, • manipulacje kwestiami dotyczącymi mniejszości i praw człowieka, w celu osiągnięcia korzyści politycznych, w tym rozszerzenia wpływów politycznych lub regionalnej dominacji, • ruchy polityczne odwołujące się do agresywnego nacjonalizmu, rasizmu, ksenofobii, szowinizmu, antysemityzmu i innych form nietolerancji, • powiązania elementów przestępczych ze strukturami państwowymi, • korupcja i zorganizowana przestępczość, głównie handel bronią i „pranie brudnych pieniędzy”. Do zagrożeń związanych z ryzykiem socjalnym należą: • polaryzacja i fragmentacja społeczeństw, • zubożenie i marginalizacja poszczególnych osób, dużych grup społecznych i całych społeczności, • niekontrolowana migracja, • trudy ponoszone przez uchodźców, osoby przesiedlane i osoby bez obywatelstwa, • chaotyczna urbanizacja i brak struktur społecznych. Państwa, chcąc przeciwdziałać tym nasilającym się zagrożeniom, podpisały wiele porozumień i konwencji mających na celu ochronę praw człowieka, a należą do nich przede wszystkim: • Karta Narodów Zjednoczonych, w której możemy przeczytać, że Narody Zjednoczone mają za zadanie uchronić przyszłe pokolenia od klęsk wojen i przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka, w dostojeństwo i wartość jego osoby, w równouprawnienie mężczyzn i kobiet oraz w równość praw narodów wielkich i małych, i stworzyć warunki, w których będzie mogła panować sprawiedliwość i poszanowanie zobowiązań opartych na traktatach i innych źródłach prawa międzynarodowego • Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10.XII.1948 r. • Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16.XII.1966 r. • Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 16.XII.1966 r. • Deklaracja Praw Dziecka z 20.XI.1959 r. • Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966 r. • Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.XI.1950 r. • Europejska Karta Socjalna z 18.X.1961 r. • Konwencja o prawach politycznych kobiet z 1953 r. • Konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 18.XII.1979 r. Nowe zagrożenia powodują konieczność dostosowania zasad i norm prawa międzynarodowego do wymogów współczesnego świata. Dlatego konieczna jest refleksja nad funkcjonowaniem Organizacji Narodów Zjednoczonych i organizacji regionalnych, nad zwiększeniem efektywności ich działania. Wymóg skuteczności w zwalczaniu międzynarodowego terroryzmu czy zapobieganiu rozprzestrzeniania broni masowej zagłady prowadzi do niebezpiecznych w skutkach prób zakwestionowania fundamentalnych zasad prawa międzynarodowego, odejścia od zakazu groźby użycia siły w stosunkach międzynarodowych i zastąpienia go koncepcjami wojny sprawiedliwej czy prewencyjnej, do podważania roli i zmarginalizowania ONZ, do zastąpienia współpracy międzynarodowej i działań wielostronnych przez działania jednostronne.