[b]Adam Stanisław Naruszewicz, Satyry, oprac. Stanisław Grzeszczuk, BN I 179, 1962.[/b]

WSTĘP I. Życie i twórczość Naruszewicza.

• ur. 1733, dawniej ród liczący się w kraju, teraz bieda w rodzinie, dlatego Adam został księdzem.
• 1748 r. nowicjat, do francji do słynnego kolegium jezuickiego w Lyonie, powrót do kraju 1754-1755, na Akademii Wileńskiej lektor języka łacińskiego.
• okolicznościowe wiersze, polskie i łacińskie panegiryki, edycja nieznanych wierszy Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.
• ok. 1760 r. podróż do Niemiec, Włoch i Francji, protekcja kanclerza wielkiego litewskiego Mi-chała Fryderyka Czartoryskiego, do połowy 1762 r.
• 1763 r. „Wiersz polski” („banalny i płaski”) – wysławienie Augusta III, tematyka polityczna, „Historia narodu polskiego”, po 1766 r. związał się z tygodnikiem „Zabawy Przyjemne i Pożytczne”, liczne wiersze, redaktor w 1771 r., wpływy środowiska dworskiego, prokrólewski, idee stronnictwa reformistycznego.
• lata 70. największe sukcesy literackie, dramaty: „Tankred” i „Gwido, hrabia Blezu”, przekłady Horacego, publikacje Kochanowskiego, Samuela Twardowskiego, Kniaźnina, przekład Anakreonta i „Dzieł wszystkich” Tacyta.
• w 1773 r. rozwiązany zakon jezuitów.
• frywolne anegdoty, utwory nieprzyzwoite i plugawe, natarczywe zabiegi o powiększenie swoich dochodów.
• „Historia Jana Karola Chodkiewicza”, „Historia narodu polskiego”, 1781 r. pisarz wielki litewski, sekretarz Rady Nieustającej, 1783 r. Order Orła Białego, kronikarz dworski, biskupstwo smoleńskie i łuckie, senator.
• załamany Targowicą, usunął się z życia politycznego.
• choroby, zm. 1796 r.

II. Satyra jako gatunek literacki.

• satyra:
• gawęda satyryczna.
• jakość ideowo-artystyczna, parodia, groteska i karykatura.
• moralizatorstwo, dydaktyzm, obyczajowość, przeciw wadom, nie osobom, przeżyła się.

III. Problematyka satyr Naruszewicza.

• „wielostronna i zjadliwa krytyka magnaterii”, bezkarność możnych ( siewcy anarchii i rzecz-nicy wstecznictwa).
• krytyka szlacheckich rządów i obrona warstw pracujących, krytyka zbytku i rozpusty, ucisku chłopów, niesprawiedliwości stanowej.
• krytyka fircyków i Sarmatów, kalendarzy, pozornej religijności, łajdactwa, próżniaczej, hulaszczej młodzieży, karciarstwa i zbytku, hulak i przewrotności niewieściej.

IV. Warsztat satyryczny Naruszewicza.

• głównie monolog, wykład moralistyczny lub narracja, sporadycznie dialog (początek „Chude-go literata, „Małżeństwo”), wstawki wypowiedzi.
• budowa luźna, swobodna, wyliczenia, metaforyka snu w „Pochlebstwie”, portrety satyryczne.
• język: tendencje staropolskie i nowoczesne, rubaszność, drastyczność, obscena, obrazowość, potoczność, ciętość zwrotów, ekspresywność, zdrobnienia (dla wyrażenia dezaprobaty, drwiny, pogardy, karykatury, pogłębienia przeciwieństw), zgrubienia (niezbyt liczne), różnorodne wyzwiska, przekleństwa i połajanki, aforyzmy i sentencje, paralelizm i anafory.
• liczne metafory wzmacniające obrazowość satyr, animizacja, parodia i hiperbola.
• Naruszewicz korzystał z dzieł innych autorów, także zagranicznych, np. Mikołaja Boileau, Józefa Jędrzeja Załuskiego, Mikołaja Reja, Krzysztofa Opalińskiego, Wacława Potockiego.

TEKST

• Do Jacka Ogrodzkiego, sekretarza W. Koronnego. I. Sekret – wścibski plotkarz, „pewny wytrych [do serca] – Bachus i Wenera”; Sokrates – łat-wiej rozpalić węgiel niż trzymać język za zębami; o Jabłonowskim – „mąż zniósł jajo, a za kilka dni zarzucił nimi farę”; zwłaszcza kobiety są plotkarkami, gorszy od nich fircyk (przyjaciel całego świata, wszystko wie, plotkuje, trąba u sławy). II. Szlachetność – z Boileau, motto z Owidiusza i Kochanowskiego; szlachcic „Każdy mu człek śmiertelny winien bić kolanem”, jeśli jest zbrodniarzem, nieważne urodzenie, za-miast Honoru ma w sobie Próżność, „sam sobie panem”, ponad prawem, ucisk chłopów. III. Głupstwo – z Boileau, „Stultorum plena sunt omnia” Cicero; fircyk, modny, podróżnik, dialog ze skąpcem i z rozrzutnikiem, „Głupi, kto” „języka nie umie, a książki tłumaczy”, „po szkodzie żałuje utraty”, za mało miejsca na wypisanie wszystkich głupców. IV. Wiek zepsuty – z Boileau; zdrady małżeństwie, nieufność, obłuda, złodziejstwo w rodzinie u służby, brak szczerości, pozorna religijność. V. Pochlebstwo – do „Sekretu”; dialog, na dworze, nieszczerość, sen Prawda a Pochlebstwo, zasługi zmarłych (wojny prywatne magnatów, niewierność…), z Prawdą do wspaniałego pałacu Pochlebstwa, fircykowie łaszą się do niego, budzi się; morał: wszystkich chwalimy, a giniemy „bez skarbu, rządu i oręża”. VI. Chudy literat – z Boileau, rzadko kto czyta książki, jeszcze mniej osób je kupuje, dialog, biedny literat i ksiądz, brak czasu na czytanie; ksiądz idzie do kupca, chce kupić książkę, kupiec proponuje mu „Kazania”, Tacyta, „Sejm szatański”, „Przyjaźń patriotyczną”…, ostatecznie ksiądz kupuje receptę i kalendarz; uratować od biedy może znajomość z Bohomolcem . VII. Reduty - nie powinny odbywać się w poście, nawoływanie do ojca Pafnucego o krytykę z ambony, każdy się przebiera, także starcy, ubodzy (udają bogatych); przebieranie jest jak hipokryzja. VIII. Małżeństwo – z Boileau; po długim kawalerstwie Kilijan się ożenił, narrator ucieszył się, Kilijan przeciwnie, do ślubu skłonił go brak dzieci, Adam też miał żonę; narrator: co może być złego w małżeństwie: we wszystkim trzeba ulegać, znosić zdrady, a żoną jeszcze ograbi, uleganie modzie zrujnuje męża.