[b]Zdzisław Libera, Poezja polska XVIII wieku, Warszawa 1976. [/b] I. Poezja czasów saskich.

• w dziejach literatury polskiej XVIII wieku możemy wyróżnić co najmniej dwa odrębne etapy. Pierwszy z nich przypada na tzw. czasy saskie i uchodzi przynajmniej w pierwszych swych trzydziestu, czterdziestu latach, za okres upadku i zacofania kulturalnego, drugi zaś obejmu-jący częściowo lata panowania Augusta III, a przede wszystkim Stanisława Poniatowskiego. Zwykło się dziś mówić o latach 40. i 50. XVIII wieku jako o „świcie nowych idei” albo wczes-nym Oświeceniu, a o latach późniejszych jako o dobie stanisławowskiej lub Oświeceniu doj-rzałym.
• Poezja, o której będzie mowa dalej, w XVIII wieku nazywana była rymotwórstwem albo wier-szopistwem. Poezja pierwszej połowy stulecia pozostaje jeszcze pod wyraźnymi wpływami stylu barokowego, ale jest to już barok schyłkowy, ujawniający cechy skostnienia i degenera-cji.

POEZJA RELIGIJNA

1. Piotr Franciszek Alojzy Łoski – ok. 1661-1728.

• wychowanek szkoły pijarów, później sędzia grodzki w Warszawie.
• raczej nieporadność artystyczna, dziwaczne obrazy, brak głębszej treści ideowej.
• twórca poematu religijnego pt. „Dźwięk na wdzięk Opatrzności Boskiej” (1727) – opis nieba, święci w scenach batalistycznych; fragm. głos I i X.
• zbiór fraszek czy epigramatów pt. „Lutnia rozstrojona” – głównie satyryczne, mało dowcipne; „Przestroga”, „Na dojrzałe frukty światowe” – zielone owoce niedobre.

2. Wojciech Stanisław Chróściński – ok. 1665-1722.

• uszlachcony mieszczanin, sekretarz królewski i kierownik kancelarii Jana III Sobieskiego.
• utwory, które znalazły się w XVII wieku: „Trąba wiekopomnej sławy i pamięci… Jana III” oraz „Lament strapionej ojczyzny…”.
• głównie wiersze religijne, np. „Krótki zbiór duchownych zabaw” (wyd. 1710).
• „Józef do Egiptu od braci przedany (wyd. 1745) – pieśń I o dziejach Jakuba, Lei i Racheli.
• „Wiersz ofierny Najświętszej Pannie Maryjej na Piasku w Krakowie” (napisany z okazji budo-wy kościoła Matki Boskiej) – barokowa poezja, erudycja polityczno-historyczna, refleksja nad dziejami: od ofiar składanych Marsowi do czci Matki Boskiej.

3. Karol Mikołaj Juniewicz – 1. połowa XVIII wieku.

• sekretarz prowincji polskiej zgromadzenia paulinów.
• w 1731 r. wydał „Refleksje duchowne na mądry króla Salomona sentyment”, w którym do gło-su dochodzą motywy religijne; motyw świata i marności rzeczy doczesnych, sława ludzka przemija, los ludzki zmienny.

4. Adam Michał Kępski – 1. połowa XVIII wieku.

• zbieracz pieśni ludowych, sekretarz laski wielkiej koronnej za czasów marszałka Franciszka Bielińskiego.
• w 1756 r. wydano jego „Myśli o Bogu i człowieku w mowie człowieka i ducha wyrażone” – tre-ści filozoficznego poematu przedstawiają autora jako słabego wierszopisa, nie zaś poetę ob-darzonego inwencją i wyobraźnią; scholastyczne rozważania o honorze, fragm. ks. I.

5. ks. Hilarion Falęcki – XVIII wieku.

• pisarz dewocyjny, należał do zakonu karmelitów bosych, był kaznodzieją, ordynariuszem kra-kowskim.
• najsłynniejszy utwór: „Wojsko serdecznych nowo rekrutowanych na większą chwałę boską afektów…” – przykład upadku literatury religijnej, ostro krytykowany przez Krasickiego w „Mo-nachomachii”; fragm. „Nieskończone fortuny (…) Będą konfitury”.

POEZJA ŚWIECKA 6. Franciszek Gościecki – 1668-1729.

• jezuita, profesor retoryki i poetyki w szkołach jezuickich.
• zaprzyjaźniony z Chomętowskimi (Marcinem – ojcem, Stanisławem – synem), ze Stanisła-wem uczestniczył w ważnych wydarzeniach politycznych: w 1708 r. brał udział w spotkaniu stronników Augusta II z carem Piotrem I w Żółkwi; w latach 1712-1714 był jako kapelan ucze-stnikiem poselstwa do Turcji.
• poemat „Poselstwo wielkie Jaśnie Wielmożnego Stanisława Chomentowskiego…” – jest to wierszowany opis podróży do sułtana tureckiego, połączony z charakterystyką krajobrazu i obyczaju wschodniego; autor wykazuje zmysł realizmu i znaczną spostrzegawczość; opisy dokładne plastyczne; część III w Adrianopolu.

7. Dominik Rudnicki – ok. 1676-1739.

• jezuita, kaznodzieja w Słucku i w Warszawie, rektor kolegiów w Pułtusku i w Łomży.
• zbiór pt. „Głos wolny w wiązanej mowie” (Warszawa 1741).
• w wierszu „Pieśń postna nabożna o Koronie Polskiej” zaznaczają się akcenty troski obywatel-skiej i motywy żalu patriotycznego; utwór ten stanowi echo głośnych wydarzeń politycznych, jakie nastąpiły po śmierci Augusta II, gdy na króla wybrano Stanisława Leszczyńskiego i Au-gusta III; autor jest stronnikiem Leszczyńskiego, zwycięstwo Sasa uważa za klęskę narodową i karę Boską; w dwudziestu strofach safickich wyraził się lęk przed przyszłością i niechęć do Niemców zasiadających na polskim tronie.
• tony patriotyczne ujawniły się w „Lamencie prowincyj polskich nad umarłą matką ojczyzną Polską” – wyraz głębokiej, pełnej żalu zadumy nad żałosnym losem ojczyzny; wiersz ten zro-dził się z porównania teraźniejszości z przeszłością; wspomnienie o Chodkiewiczu i Czarnie-ckim, wodzach-zwycięzcach, nabiera szczególnie wyrazistej wymowy, jest bowiem jakąś iro-nią historii fakt, że naród, który niedawno jeszcze szczycił się sławnymi zwycięstwami, znalazł się w obliczu śmiertelnego niebezpieczeństwa.

8. Jan Stanisław Jabłonowski – 1669-1731.

• pamiętnikarz, mówca, pisarz dewocyjny.
• najpopularniejszym jego dziełem publicystycznym był „Skrupuł bez skrupułu w Polszcze”, w którym autor wyraził gorzką prawdę o upadku stanu szlacheckiego.
• zbiór bajek pt. „Ezop nowy polski albo sto i oko bajek”.
• bajki:
• „Bogaty a głupi, uczony a ubogi” – co jest lepsze?, być mądrym: bogaty stracił wszystko podczas pożaru, a mądrego przygarnęli przyjaciele.
• „Lis, wilk i kura” – lis wzgardził radą wilka i stracił kurę oraz skórę wołu.

9. Antoni Sebastian Dembowski – 1682-1763.

• publicysta, komediopisarz, satyryk.
• w latach 1706-1709 zwolennik Augusta II; po wstąpieniu na tron Augusta III pełnił obowiązki referendarskie.
• w 1735 r. przyjął święcenia kapłańskie i wkrótce został biskupem płockim, a następnie kujawskim.
• wydał satyrę „Punkt honoru” – zawiera wiele scen wziętych z różnych kręgów życia obyczajowego odnoszących się do fałszywie pojętego honoru.

10. ks. Józef Baka – 1707-1780.

• w 1723 r. wstąpił do jezuitów; w 1736 r. ukończył studia w Wilnie.
• „Uwagi o śmierci niechybnej” – komiczne, wulgarne, monotonne, część I lepsza, metafizyka, problematyka grzechu.

11. Elżbieta Drużbacka – ok. 1695-1765.

• brała żywy udział w życiu towarzyskim, przebywała na dworach Czartoryskich, Sieniawskich, Branickich, Lubomirskich.
• po śmierci męża, córki i wnuków przebywała w klasztorze bernardynek w Tarnowie.
• opublikowała tom liryków pt. „Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych” (Warszawa 1752).
• jest autorką wielu poematów religijnych – należą jeszcze do poezji barokowej, wnoszą jednocześnie pewne nowe pierwiastki.
• poetka ukazuje się jako kobieta wrażliwa, m.in. „Opisanie czterech części roku”.
• satyra: „Skargi kilku dam w spolnej kompanii będących, dla jakiej racji z Mężami swoimi żyć nie chcą”.

12. Józef Andrzej Załuski – 1702-1774.

• historyk, poeta, dramatopisarz, polityk, tłumacz.
• w 1747 r. przekazał do użytku publicznego ogromną bibliotekę.
• w literaturze zasłużył się jako tłumacz XVII- i XVIII-wiecznych poetów zachodnioeuropejskich i jako autor pryginalnych tragedii: „Witenes” oraz „Tragedii o św. Kazimierzu”.
• „Parabolka o ośle na naszych osłów” – bajka autotematyczna, odnosi się do charakterystyki własnej twórczości; morał bajki mówi, że poeta nikomu nie potrafi dogodzić (Załuski był bardzo krytykowany), krytyka ustanie po jego śmierci.

13. Franciszka Urszula Radziwiłłowa – 1705-1753.

• autorka pierwszych polskich przekładów Moliera, wierszowanych „Listów do męża…”, „Przestróg zbawiennych… córce swojej Annie Marii dane” (bliskie publicystyce) oraz różnego rodzaju utworów wierszowanych, m.in. enigmatów i zagadek.
• pochwała rozumu, skromności, umiaru, zachęta do pielęgnowania cnót podstawowych, miłości Boga i rodziców, apel do kultywowania uczuć szlachetnych.

14. Antonina Niemiryczowa – ok. 1702-ok. 1760.

• tłumaczyła z francuskiego.
• utwory refleksyjno-religijne odznaczają się prostotą, tchną spokojem.
• wiersze salonowe cechuje swoisty wdzięk oddający beztroski nastrój towarzyszący modnym damom i grzecznym kawalerom.
• „Pod trupią głową” – moda to nicość, w Bogu nadzieja.
• „Pod Jezusem Bolesnym”.
• „Pod figurą panny, pani i kawalera, kwiatu i fruktu”.

15. Udalryk Krzysztof Radziwiłł.

• poemat religijny „Słowo nic w swojej przyzwoitości opisane”, „Opisanie zgryzot ludzkich we wszystkich stanach”, „Satyry”, „Elegie moralne”.
• tylko sztuka rymowania i erudycja.

16. Wacław Rzewuski – 1706-1779

• dramatopisarz, teoretyk poezji i wymowy, pisarz polityczny.
• „Zabawki wierszem” – los ludzkich od niemowlęctwa do starości, gorzki utwór.
• poemat „O nauce wierszopiskiej” – stanowi on ważne ogniwo w rozwoju świadomości litera-ckiej w Polsce i jest chyba pierwszym w XVIII wieku głosem na rzecz wielkiej poezji i praw, które by jej nie ograniczały, ale przeciwnie, które by pomogły jej w rozwinięciu skrzydeł.

17. Józef Epifani Minasowicz – 1718-1796.

• tłumacz, poeta, wydawca, publicysta, redaktor.
• współpracownik „Monitora” i „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, członek Towarzystwa Li-teratów w Polszcze Ustanowionej.
• jego twórczość jest typowym zjawiskiem przejściowym.
• pisał rymowane życiorysy książąt i królów polskich, dowcipne fraszki („Sto i oko fraszek albo raczej rozrywki krotofilne i moralne”).
• „Na herb miasta Warszawy” – dedykacja Drużbackiej, o syrenie.

II. Poezja czasów Stanisława Augusta.

• poezja czasów stanisławowskich stanowi nowe ogniwo w rozwoju poezji XVIII wieku. Za datę początkową owego okresu uznaje się wstąpienie na tron Stanisława Augusta, czyli rok 1764. Literatura tego okresu nacechowana jest dydaktyzmem, wyrażając niepokój czasów, w jakich się rozwijała, przemawiała treściami obywatelskimi, była mocno związana z życiem publicz-nym – obyczajowym, społecznym i politycznym. Jest to więc literatura dyskursywna i zintelek-tualizowana.
• czasy stanisławowskie to era rozwoju okolicznościowej poezji nawiązującej tematem do aktualnych sytuacji i do osób, które uczestniczyły w wydarzeniach historycznych.
• gatunki: satyra, list poetycki, wiersz okolicznościowy, poemat heroikomiczny (epika), bajka, oda, sielanka, poemat opisowy i dydaktyczny (epika), epigram, piosenka liryczna.
• poezja oświecenia w znacznej swej części rozwija się pod znakiem klasycyzmu – mianem tym obejmujemy tego rodzaju formację artystyczną, która opiera się na zasadach porządku i ładu artystycznego, ceni ideał poezji antycznej i głosi pochwałę rozumu jako podstawowej drogi rozwoju sztuki.
• różnorodność form i stylów.
• polski klasycyzm: podziw dla literatury antycznej, odżycie literatury odrodzenia (odwołania do Kochanowskiego, Szymonowica), religijność (poezja konfederatów barskich, K. Benisławska), tłumaczenia Horacegoprzychylność literatury francuskiej XVII i XVIII wieku, poczucie wolności poetyckiej i swobody twórczej.
• nurt sentymentalny – w przeciwieństwie do klasyków odwołujących się do rozumu jako podstawy literatury, rzecznicy sentymentalizmu położyli nacisk na uczucie jako główne źródło ins-piracji artystycznej. Objawiał się on w liryce osobistej, głównie erotycznej, ale także patrioty-cznej i religijnej; gatunki: sielanka, elegia; sentymentalizm wprowadził do poezji pierwiastki nowe, m.in. tematy ludowe; miejsce sceny mitologicznej, antycznej zajmuje scena z życia co-dziennego, obrazek rodzinny, motyw przyrody rodzimej.
• poeci sentymentalni odrzucali styl wysoki, rezygnowali z pojęć abstrakcyjnych i personifikacji na rzecz obrazów przyrody i sytuacji konkretnych.
• dwa rodzaje sentymentalizmu:
• utwory, w których do głosu dochodzi prawdziwe uczucie.
• utwory, w których mamy do czynienia ze swoistą maskaradą, a pasterze i pasterki przy-pominają arystokrację rokokowej Francji.
• poezja preromantyczna – utwory poprzedzające romantyzm, zjawiska zgodne z romant-mem, ale nie trwałem nieciągłe (np. motyw historii średniowiecznej, ludowości).
• poezja rokokowa – analogiczna do stylu malarstwa, architektury, sztuka reprezentowana przez małe formy, rozwijające się w atmosferze salonu, służące zabawie i przyjemności (poezja rokokowa objawia się często w formie anakreontyku, w zgrabnym pod względem formy erotyku, w wierszach sztambuchowych i dedykacyjnych).
• teoretyk Józef Szymanowski „Listy o guście” (czułość, delikatność, trafność).

1. Franciszek Ksawery Dmochowski – 1762-1808.

• poeta, publicysta, krytyk, tłumacz, wydawca, bliski współpracownik Kołłątaja.
• „Sztuka rymotwórcza” – cele i zadania poezji, program artystyczny (zasady sztuki poetyckiej).

POEZJA KONFEDERACJI BARSKIEJ (1768-1772).

• poezja barska wyrażała uczucia i nastroje konfederatów walczących w obronie wiary katolickiej i wolności. Była to często poezja konserwatywna społecznie, atakowała króla Stanisława Augusta, godziła w dysydentów. W poezji wyróżnić możemy pieśni patriotyczne, religijne, wo-jenne, satyryczne. Pieśni te towarzyszyły walkom, gromiły wrogów, nawiązywały do różnych epizodów ruchu konfederackiego. Zyskały one wysoką ocenę poetów romantycznych.
• jeden z najbardziej znanych utworów, „Pieśń konfederatów barskich”, utożsamia obowiązek służby ojczyźnie z nakazem Boga.
• inny, „Opis wierszem ojczyzny sukcesów w krytycznych czasach zostającej”, przypisywany księdzu Markowi Jandołowiczowi, przemawia głosem proroka, przepowiada klęski, po których przyjdzie odrodzenie narodu; idea Polski jako narodu wybranego, mesjanizm, sarmatyzm.
• poezję przenika pierwiastek mesjanistyczny, który miał się rozwinąć w romantyzmie. Spotyka-my też wiersze rubaszne w formie, proste, ujęte w rytm piosenki („Jedzie Drewicz, jedzie, 300 koni wiedzie…”), opiewają przywódców konfederackich, m.in. Kazimierza Pułaskiego czy ko-zaka Sawę Celińskiego, lub przestawiają w satyrycznym świetle stronników króla.

POEZJA POETÓW OŚWIECENIA 2. Konstancja Benisławska – 1747-1806.

• zbiór „Pieśni sobie śpiewane” 1776 r.
• „Pieśń 11. W miłości śmierć sobie rokuje i do służby Boga siebie zagrzewa” – jeszcze jest młoda, lecz śmierć już przy niej, prośba do Jezusa o śmierć.
• „Pieśń 20. Wzywa wszelkie stworzenie, iżby chwaliły Boga” – duchy, sfery niebieskie, wody, pagórki, zwierzęta, ludzie, także dzicy Amerykanie.

3. Franciszek Bohomolec – 1720-1784.

• komediopisarz, poeta, publicysta, wydawca.
• w 1761-1773 redagował i wydawał „Wiadomości Uprzywilejowane Warszawskie” i „Kurier Warszawski”, w 1765-1768 kierował wraz z Ignacym Krasickim redakcją „Monitora”.
• pozostawił kilka utworów poetyckich, m.in.:
• „Kurdesz” – pieśń biesiadna, zawierająca pochwałę wina, autor zachęca przyjaciół do sięgnięcia po kielich wina, później szklanicę, w ostateczności po puchar; utwór tchnie radością, atmosferą błogiej zabawy; wesoła zabawa, wieczór towarzyski, staropolska fanta-zja + atmosfera braterstwa i przyjaźni, do Grzegorza Łyszkiewicza, prezydenta Warsza-wy.
• „Wieczory na Starym Mieście u konsyliarzostwa Czenpińskich” – wyraz sentymentu dla przyjaciół i pochwała zebrań towarzyskich.

4. Józef Gracjan Piotrowski – 1724-1783.

• profesor retoryki i prefekt szkół pijarskich w Łowiczu.
• 1770-1774 współpracował z „Monitorem”.
• w 1773 r. wydał w Warszawie 25 satyr w zbiorze pt. „Satyr przeciwko zdaniom i zgorszeniom wieku naszego za powodem «Satyra» Jana Kochanowskiego, książęcia naszych poetów”.
• „Satyra 3” – krytyka szkolnictwa jezuitów, nauki łaciny, pustych zwrotów, nieprzydatnych połączeń wyrazowych; zjawiska życia obyczajowego, zacofanie w szkolnictwie, ciemnota szlach-ty.

5. Adam Stanisław Naruszewicz – 1733-1796.

• „Rej polskiego Oświecenia”, historyk, tłumacz Tacyta.
• autor ód okolicznościowych i medytacyjnych, satyr, sielanek.
• redaktor „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”.
• w 1778 r. wydane w Warszawie „Dzieła” t. 1-4.
• Najbardziej znane są „Satyry”, nawiązujące z jednej strony do Boileau, z drugiej do Potockie-go i Opalińskiego.
• utwory: „Cztery części roku. Wiosna”, „Do kominka”, „Na powrót senatorów”, „Zabawa moja”, „Do Muz zamilkłych”, „Hymn do przyjaźni”, „Podziękowanie za zegarek…”, „Filiżanka”, „Chu-dy literat”, „Reduty”.
• z ód politycznych szczególną wartość posiada „Głos umarłych”:
• dramatyczny rozrachunek ze współczującym poecie społeczeństwem, głos oskarżenia i przestrogi jednocześnie, wyraz rozmyślań nad przeszłością narodu, próba diagnozy cho-roby Rzeczypospolitej chylącej się ku upadkowi.
• podmiot liryczny stwierdza, że przyczyna tego, iż ojczyzna jest ciemiężona, tkwi w postę-powaniu narodu; Polska „bez wodza, rządu, rady i obrony”; potępia ograniczoną władzę króla, a mnożenie przywilejów możnowładztwa; anarchia polityczna i egoizm magnatów.
• przedstawienie ojczyzny jako jednolitego ciała; Polska – osobo głowa i członki.
• wspomnienie dawnych czasów, kiedy wszyscy bali się polskiego rycerstwa, królów, m.in. Łokietka, Zygmunta Starego, Jana Kazimierza, rokosze i próby mordowania.
• pochwała teraźniejszego króla Stanisława, który dba o szkolnictwo, jest patriotą; kraj za-płacze po jego śmierci, mimo że teraz go nie docenia.
• „Balon” – oda jest pochwałą geniuszu i rozumu ludzkiego zdolnego odkrywać nieznane prawa przyrody i torować drogę postępowi ludzkości; opis ziemi z wysokości – wygląda jak rozsypa-ny gruz, Wisła jest małym strumyczkiem, rozum człowieka może pokonać bardzo wiele – wy-starczy solidnie pracować, kształcić się.

6. Ignacy Krasicki – 1735-1801.

• poeta, prozaik, dramatopisarz, tłumacz.
• bajki:
• „Potok i rzeka” – rwący potok drwił ze spokojnej rzeki, lecz, gdy śniegi stopniały, potok za-mienił się w mały strumyk, który na koniec wpadł do rzeki.
• „Syn i ojciec” – syn narzeka na naukę, ojciec na brak swobody, każdy wiek ma wady.
• „Ptaszki w klatce” – stary ptaszek narzeka na klatkę, młodszy tego nie rozumie (urodził się w niej), aluzja do sytuacji politycznej.
• inne: „Filozof”, „Przyjaciel”, „Pieniacze”, „Dewotka”, „Wino i woda”, „Żółw i mysz”, „Groch przy drodze”, „Wół minister”, „Jagnię i wilcy”.
• „Bajki nowe”: „Dzieci i żaby”, „Przyjaciele”, „Czapa, ryby i rak”, „Chłop i cielę”, „Cesarz chiński i syn jego”, „Szczep winny”.
• wiersze różne: „Hymn do miłości ojczyzny”, „Do pana Wojciecha”, „Osobność”, „Pochwała wesołości”, „Mierność”.
• wiersze prozą: „Podróż z Warszawy. Do księcia Stanisława Poniatowskiego”.

7. Stanisław Trembecki – ok. 1739-1812.

• poeta, dramatopisarz, tłumacz, historyk.
• kult pełnej i bujnej natury.
• wyznawca polityki królewskiej, słowianofil, który w swych panegirykach składał hołd carowej Katarzynie.
• poemat „Sofiówka” – autor wyłożył swoje poglądy filozoficzne przeniknięte duchem materiali-zmu Lukrecjuszowskiego; opis rzeźb ogrodowych, reminiscencje antyczne, obserwacja przy-rody – wszystko to stało się okazją do refleksji ogólniejszych wplecionych do utworów na pra-wach dygresji (Sofiówka – piękny ogród założony przez Szczęsnego Potockiego dla jego żo-ny, Zofii Greczynki, w okolicy Humania).
• poemat „Polanka” – ma charakter dydaktyczny, choć dydaktyzm przejawia się bardzo dyskre-tnie; autor opisuje włości Stanisława Poniatowskiego, jest on „Panem”, ale jednocześnie przy-jacielem; w takich relacjach, praca chłopa jest znacznie wydajniejsza.
• poemat „Powązki”.
• bajki:
• Opuchły – bogacz swawolny, spuchł, nikt nie chce mu pomóc, czeladź rozkrada majątek, jeden przyjaciel radzi mu iść do lekarza, ukorzył się przed bogami i odzyskał majątek.
• Wilk i baranek – racja silniejszego.
• Koń i wilk – głodny wilk chciał podejść konia, udając medyka, dostał kopytem w pysk.
• Pani i dziewki – baba popędzała służące do tkania, dziewki zabiły koguta, by nie musiały wstawać o świcie, pani kazała im wstawać w nocy.
• Myszka, kot i kogut – myszka opowiadała matce o łagodnym kocie i napuszonym kogu-cie.
• „Oda nie do druku” – biskupowi Jerzemu Michałowi Poniatowskiemu, przywódca, nadzieja, jedna wiara, „Miła politeizmu zginęła obłuda”.
• „Stances do Rybińskiego, biskupa kujawskiego” – rodziny lepiej nie chwalić, podróż zagrani-czna, zaszczyty od króla.
• Do Franciszka Dionizego Kniaźnina” – wyższość Naruszewicza.
• „Gość Heilsbergu” – u Ignacego Krasickiego, poza ojczyzną patriota, „szerząc światło rozsąd-ku”.
• „Pieśń dla chłopów krakowskich przez Wisłę przepływających” – w ich wymowie.

8. Felicjan Wykowski – 1728-1784.

• poeta, tłumacz, matematyk, astronom, pijar, współpraca z „Zabawami Przyjemnymi i Pożyte-cznymi”.
• „Wiersz złożony” – pochwała Komisji Edukacji Narodowej i króla.

9. Antoni Tadeusz Michniewski – 1743-1776?.

• dramatopisarz, poeta, publicysta, teatr w Warszawie, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, „Mo-nitor”.
• „Do czwartku” – „nowe ogrody/ Na skład rozumnej zabawy”, „mądry Król mądrych zgroma-dza”, „Pan między poddanemi”, „We czwartek obiad uczony”.

10. Tomasz Kajetan Węgierski – 1756-1787.

• poeta, tłumacz, w 1775 r. był kancelistą w departamencie sądowniczym Rady Nieustającej.
• wiersze wydane po jego śmierci przez Mostowskiego w 1803 r.
• poemat heroikomiczny „Organy” – zaatakował w nim duchowieństwo, a w licznych dygresjach ujawnił swoją libertyńską postawę krytykując różne przejawy zacofania.
• „Portrety pięciu Elżbiet” – komicznie przedstawione sylwetki Elżbiet z domów magnackich, bogatych; poeta nie liczył się w opinią otoczenia.
• „Ostatni wtorek” – ironicznie przedstawiony bal maskowy, który odbywał się w ostatni wtorek karnawału; autor opisuje, jak wszyscy pędzą na bal, jak rozkosznie sie bawią, każdy chce być w centrum zainteresowania, wodzić prym w tańcu, zabawie.
• „Oda do Adama Naruszewicza o małym ludzi uczonych poważaniu” – na Pegazie Narusze-wicz jeździ, opiewa Jowisza, wiek uczony, a tak mało rozumnych ludzi.
• „O pożytku niemienia” – „Ubóstwo czasem na dobre wychodzi”, bogaci a pycha, „z takich świat szydzi”, „Lepiej mieć mało”.

11. Jan Ancuta – 2. połowa XVIII wieku.

• poeta, sekretarz sejmowy.
• „Spacer nocny po Warszawie” – „Noc cicha, piękny księżyc roztacza promienie”, propozycja dla Józefa, jutro znów się wybiorą.

12. Franciszek Karpiński – 1741-1825.

• pamiętnikarz, dramatopisarz, publicysta, moralista, poeta.
• najważniejsze dzieła: „Zabawki wierszem i prozą”, utwory dramatyczne: „Czynsz”, komedia prozą w trzech aktach; „Judyta, królowa polska” („Bolesław III”); tragedia; pamiętnik osobisty „Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem” (tzw. „Pamiętniki”), przekład „Psałterza Dawi-dów” i „Ogrodów”.
• „poeta serca”, np. „Laura i Filon”.
• pieśni religijne, pieśni nabożne, np. „Kiedy ranne wstają zorze” („Pieśń poranna”), „Wszystkie nasze dzienne sprawy” („Pieśń wieczorna”) oraz kolędy: „Bóg się rodzi” („Pieśń o narodzeniu Pańskim”).
• autor wierszy erotycznych – jego erotyki odznaczają się zmysłowością, miłość w jego lirykach staje się żywiołem, wyraża siłę instynktu, który objawia się w przyrodzie, jednocześnie poeta potrafi być czuły, wrażliwy, bezpośredni.
• „Do Justyny. Tęskność na wiosnę” – podmiot liryczny wyraża niepokój serca z powodu nie-obecności ukochanej; przyroda odżywa: zboże wzbiło się do góry i się zazieleniło, słowik śpiewa pieśni, kwiaty zdobią ziemię, wiosna w pełni, a ukochanej nie ma; w zakończeniu pro-śba o powrót Justyny: „Jużem dość ziemię łzami urosił:/ Wróć mi urodzaj kochany”.
• poezja polityczna: „Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim” – słowa wiersza wypo-wiada dziad wędrujący z lirą, ubogi chłop, przedstawiciel ludu, który stal się w ten sposób wy-razicielem narodowego dramatu; dziad śpiewa o sytuacji, jaka spotkała Polaków, są biedni, ciemiężeni niewolą; Polska została zdradzona, wolność wydarto jej siłą; Polacy są jak ptaki w klatce, którym przycięto skrzydła; kiedyś król był związany z rodakami, teraz otaczają go po-chlebcy.
• „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” – utwór jest jak gdyby elegią żałobną po utra-cie ojczyzny; Polska niegdyś była wielka i silna, wspomnienie o jej świetności jest gorzkie i pełne bólu; nieco pretensjonalnym tonem: Zygmunt August nie pozostawił „syna na stolicy” i teraz „korona poszła na handel”, przeprowadzono wolną elekcję, a sejmy zrywane są przez posłów”, Polska, która kiedyś była ogromna, władała ziemiami od morza do morza, teraz nie ma kawałka ziemi na mogiłę, zniknęła z mapy; wróg sieje zniszczenie, gardzi Polską i jej na-rodem, wydziera jej wszystko, co cenne; aluzje do zgaszonej nadziei, związanej z Napoleo-nem; zaborcy starają się zatrzeć wszelkie ślady polskości, m. in. narzucając swój język; w za-kończeniu utworu podmiot liryczny składa przy grobie Zygmunta Augusta „szablę, wesołość, nadzieję i tę lutnię biedną” – wszystko, co jest mu bliskie i dla niego najważniejsze, pozostały tylko łzy…
• „Przeciwko fanatyzmowi” – krzyż i żelazo w obu rękach, „Gdzie tylko przeszedł, krwią ludzką spluskany”, Molochowe obrządki (ofiary z dzieci).

13. Franciszek Dionizy Kniaźnin – 1750-1807.

• poeta, dramatopisarz, tłumacz.
• sekretarz Adama Kazimierza Czartoryskiego.
• po II rozbiorze popadł w obłęd, wtedy zaopiekował się nim przyjaciel, Franciszek Zabłocki.
• liryka należąca do nurtu uczuciowego, ale przynosząca tony nowe, przedtem niespotykane; li-ryki miłosne Kniaźnina wyróżniają się swoistą delikatnością i zdają się przemawiać prawdą prawdziwego uczucia.
• „Lękliwa miłość” – podmiot liryczny jest rozdarty wewnętrznie, targa nim miłość (pędzi go do przodu) i bojaźń (cofa go); która z sił zwycięży – jest niewiadomą, „Wątpliwy jestem, która plac otrzyma,/ I która bardziej mój umysł zwycięży”.
• „Tryumf miłości” – „W miłosnym ogniu świat cały topnieje”, „Wszędzie Kupidyn chorągiew podnosi”, imiona par.
• „O Elizie” – zła, „noc tę całą nie spałem”, łaskawa, „Ale się jutra boję”.
• inne liryki miłosne: „Krosienka”, „Dwie lipy”, „Dwie gałązki”, „O miłości”.
• ody patriotyczne kształtował Kniaźnin raczej według wzorca klasycznego, pierwiastek sarma-tyzmu widzimy w utworze „Do wąsów”.
• przejaw mesjanizmu ujawnia się w utworze „Na rewolucję 1794”.
• elegia „Na śmierć Dekierta, prezydenta Warszawy” uwydatnia w dramatyczny sposób konie-czność poprawy położenia ludu w imię ogólnonarodowego interesu.
• w lirykach patriotycznych był Kniaźnin „prawdziwym prekursorem późniejszych poetów i ideo-logów narodowych polskich”.

14. Józef Szymanowski – 1748-1801.

• tłumacz, poeta, krytyk literacki, prawnik.
• był uczestnikiem obiadów czwartkowych.
• przełożył wierszem „Świątynię Wenery w Knidos” Montesquieu (1778), „Zadyga” Voltaire’a (1773), ogłosił „Listy o guście, czyli smaku” (1779) oraz wiersze publikowane w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”.
• „Co też ta miłość wyrabia ze mną” – przykład autoanalizy pisarza; podmiot liryczny przedsta-wia miłość jako siłę budzącą rozdarcie pomiędzy radością i smutkiem, bojaźnią i nadzieją, tro-ską i szczęściem.
• „Już nie usłyszysz mego westchnienia” – jego zmiana, ona była dla niego tylko zabawką.

15. Teofila Glińska – ok. 1762/1763-1799.

• poetka związana z siedzibą Joachima Cherptowicza w Szczorsach.
• „Bukiet od córki dla matki w dzień imienin tejże”.
• „Szczorse” – ośrodek literacki, reformy gospodarcze Joachima Chreptowicza, „ogród prześli-czny”, „sama radość oddycha”, „domki wygodne”.

16. Ignacy Jaxa Bykowski – 1750-po 1817.

• poeta, powieściopisarz, dramatopisarz, tłumacz, pamiętnikarz.
• brał udział w konfederacji barskiej, służył potem w wojsku rosyjskim.
• „Do Tadeusza Mostowskiego” – ciekawa próba autobiografii poetyckiej; autor przedstawia swoje przeżycia duchowe, przeważnie miłosne, ale także charakteryzuje społeczeństwo (ob-raz głęboko pesymistyczny).

17. Jan Paweł Woronicz – 1757-1829.

• poeta, kaznodzieja, mówca.
• poeta bliski poezji uczuciowej.
• „Wiersz na pokoje nowe w Zamku Królewskim, obrazami sławniejszych czynów polskich, por-tretami i biustami znakomitszych Polaków ozdabiane” – fragment, współcześni Polacy są drobniejsi niż ich przodkowie.
• „Pieśni wiejskie dla księdza Gaspra Cieciszowskiego, biskupa” – pieśń VI, zmęczenie po pod-róży, zło, nierząd; pieśń XI – radość.

18. Franciszek Zabłocki – 1752-1821.

• komediopisarz, poeta, publicysta, tłumacz.
• współpracował z „Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi” w latach 1774-1777.
• członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
• w czasie Sejmu Czteroletniego był czołowym poeta stronnictwa patriotycznego.
• „Duma ubogiego literata” – dworaczek obrotny, nie uczony.
• „Johannes Sarcasmus” (Jan Szyderca) – czy lepiej jest z królem, czy bez.
• „Do Branickiego obiecującego nagrodę za wydanie autora wierszy przeciwko niemu” – „Zdrajco własnej ojczyzny”, „Sprawiedliwy miecz w serce zbójcze twoje wrażę”.
• sporne autorstwo: „Doniesienie”, „Do powszechności”, „Do fiakrów”.

19. Jakub Jasiński – 1761-1794.

• ukończył Korpus Kadetów; dowodził powstaniem w Wilnie.
• zginął na posterunku żołnierskim na szańcach Pragi.
• „Jaś i Zosia” – żartobliwa piosenka o tym, jak Zosia kradła Jasiowi owoce z ogrodu i została na tym przyłapana.
• „Do narodu” – smutek i tęsknota za dawną doskonałością i wielkością; przyczyną teraźniejszej sytuacji polskiej są „domowe niezgody”; nawoływanie do walki, ostatniej próby.
• „Do Boga” – wszechmocny, „Ty jednak zawsze jesteś”, ludzie wymyślili sobie niebo na wzór ziemski (np. chóry) – to bluźnierstwo.
• „Do świętoszka” – „pogardziciel wszelkiego prawa,/ Człowiek bez Boga, bez duszy”, „Święcona woda, wianki, gromnice/ Świętym nikogo nie zdobią”.
• „Do egzulantów polskich. O stałości” – stałość jednego zwycięża. „zapał źle chcących ziomków”, o Polsce, zdrada, przemoc, rewolucja francuska.

20. Julian Ursyn Niemcewicz – 1758-1841.

• elew Korpusu Kadetów, adiutant dowódcy wojsk litewskich, ks. Adama Kazimierza Czartoryskiego, podróże zagraniczne, w królewskiej opozycji, poseł Sejmu Wielkiego
• „Sowa, zięba i krogulec. Bajka tłumaczona z perskiego” – zięba narzeka, że sowa ją atakuje i zjada jej dzieci, krogulec proponuje jej układ i przyjaźń, sowa jest oburzona, zięba słucha przyjemnych, nie wrzaskliwych głosów.
• „Gmach podupadły” – zamek zaniedbany, panowie w nim mieszkający kłócą się, jak go naprawić, ale ważne są fundamenty, pewnego dnia zamek zawalił się wśród burzy, „Wtenczas przy ostatnim zgonie/ Z płaczem wszyscy narzekali,/ Że gabinety stawiali,/ Gdy trzeba było myśleć o domu obronie”.

21. Alojzy Feliński – 1771-1820.

• poeta, dramatopisarz, tłumacz, teoretyk literatury.
• „Pieśń ochotników krakowskich” – idź do walki, nie bądź zgnuśniały, „Skryte stronniki Północy”.
• „Do Kościuszki” – fragm., „Twoja skromność nie dba o pochwały”, „walecznym być przestał Polak zniewieściały”.

22. Wojciech Bogusławski.

• dramatopisarz, aktor, reżyser, dyrektor teatru.
• dzieła: „Henryk VI na łowach” (1792), „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” (1794), „Spazmy modne” (1797), „Dzieła dramatyczne” (t. 1-12; 1820-1822).
• „Piosneczka” i „Piosnki z aktu III”.

23. Rajmund Korsak – 1767-1817.

• poeta, tłumacz, w 1794 r. pułkownik w powstańczej armii litewskiej.
• tłumaczył Racine’a i Delile’a, autor tragedii „Brutus i Kasjusz”.
• „Nagrobek jenerała Jasińskiego na Pradze poległego 1794 r.” – „Póki cnoty na ziemi, póki Bo-ga w niebie,/ Naród, któregoś bronił, wielbić będzie ciebie”, prędzej do Boga od mnicha, „bij-cie czołem na jego wspomnienie”.

24. Józef Morelowski – 1777-1845.

• poeta, tłumacz, w 1795 r. powstały „Treny na rozbiór Polski”.
• „Tren IV. Do dziejów polskich” – życie Polaków niegdyś było zabawą, dziś jest męczarnią; czy dawne dzieje są dziejami Polaków, skoro Polska już nie istnieje? „Nie ma Polski, nie twoi oni są królowie. (…) Polak jest dziś nie polski, Litwin nie litewski”; Polak, kiedy nie ma już własne-go kraju, będzie zdobić obce dzieje, kronika przodków się skończyła; w zakończeniu podmiot liryczny jest przerażony i wypada mu z rąk „księga dziejów polskich”.
• „Tren XII. Do nadziei” – wyeksponowanie roli nadziei – to ona jest kotwicą dla rozbitków w czasie burzy, kiedy okręt tonie, to ona jest deską ratunku; lew, gdy zapomniał o nadziei, prze-stał być lwem – jadł z ręki własnego tyrana; nadzieja dodaje sił, jest niezbędna do walki i zwycięstwa, „A w sercu Polaka żyj, nadziejo święta!/ Albo mu skruszysz, albo ulżysz pęta!”.

25. Adam Jerzy Czartoryski – 1770-1861.

• działacz polityczny, pisarz, poeta.
• „Bard polski” – najważniejszy utwór literacki Czartoryskigo; fragm. „Cudzego nigdy chciwi, swojego zbyt hojni,/ Żyć, przestając na swojem, chcieliśmy spokojni”, „Wielki Boże! gdzie skryłeś ognie Twego czoła”.

26. Józef Wybicki – 1747-1822.

• pisarz polityczny, prawnik, ekonomista, dramatopisarz, pamiętnikarz, poeta, tłumacz, pedagog, współinicjator Legionów.
• od 1797 r. przywódca ideowy i kierownik propagandy Legionów.
• „Pieśn Legionów…” – 6 zwrotek.
• „Mazurek Dąbrowskiego” – 4 zwrotki.

ANONIMOWA POEZJA POLITYCZNA

• „Na króla”: 1. „Gdybyś Staś był skamieniał, a Jan Trzeci ożył”; 2. „wsadzony na tron od baby”; 4. „zniszczył wszystko Ciołek”.
• Zagadki sejmu czteroletniego: „Dobrze myśli, mało mówi” – Niemcewicz.
• „Szczęśliwi, żeśmy tych czasów dożyli” – aluzja do walk religijnych we Francji, „Drugich tyra-nów chwieją się trony”, „ludzkość mści się skrzywdzona”.
• Nagrobki: „Konfederacji targowickiej” – „Złość i pycha mnie zrodziły,/ Wzrost powzięłam z obcej siły”.