[b]Gotthold Efraim Lessing, Minna von Barnhelm, czyli żołnierska dola. Komedia w pięciu aktach, przeł. Henryk Zymon-Dębicki, oprac. Olga Dobijanka, BN II 112, 1958.[/b]

WSTĘP I. Tło historyczne działalność Gottholda Efraima Lessinga.

• druga połowa XVIII wieku epoka literatury niemieckiej.
• zacofanie po wojnie trzydziestoletniej w XVII wieku, liczne państewka, próba dorównania dworowi francuskiemu (wydatki, maksymalne obciążenie chłopów i mieszczan), francuszczy-zna.
• głównie mieszczaństwo – odbudowa gospodarcza i kulturalna kraju.
• XVII wiek: obrońcy języka niemieckiego: Samuel Pufendorf „O ustroju Rzeszy Niemieckiej” (z punktu widzenia historyka i prawnika), Christian Thomasius – filozof i prawnik, Gottfried Wil-helm Leibniz; muzyka Heinrich Schütz, poezja Johann Christian Günther.
• teatr – głównie farsy heroiczne, reforma Johanna Christopha Gottscheda (zwalczał komedię ludową, propagował tragedię). II. Gotthold Efraim Lessing. Życie i dzieła.
• ur. 22 sierpnia 1729 r. w Kamenz, ojciec duchowny protestancki.
• wykształcenie, 1746 r. uniwersytet w Lipsku, zainteresowanie komedią, poznanie samego siebie, 1748 r. komedia „Młody uczony”, liczne anakreontyki i epigramy.
• 1748 r. Wittenberga i Berlin, pisarstwo, dziennikarz, bieda, czasopismo „Beiträge zur Historie und Aufnahme des Theaters“ – przegląd sztuk teatralnych, brak sztuk francuskich, wyszły tyl-ko 4 zeszyty.
• 1752 r. ukończenie studiów.
• 1754-1755 czasopismo „Theatralische Bibliothek“, krytyk literacki, krytyka Gottscheda i po-parcie Hanswursta (ludowość w teatrze).
• 1760-1764 Wrocław  „Minna von Barnhelm“ 1763-1767.
• 1766 r. „Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji“.
• 1767 r. Hamburg i współpraca z teatrem (głównie mieszczańskim), fiasko.
• „Dramaturgia hamburska“ – bohaterami mieszczanie.
• 1770 r. Wolfenbüttel idworski bibliotekarz, tragedia „Emilia Galotti“ (Wirginia, napastowana przez księcia, została zabita przez ojca, który chciał uchronić ją od hańby).
• 1770 r. pomoc wdowie po przyjacielu, Ewie König, miłość, bieda, 1776 r. ślub, w grudniu 1777 r. umiera ich syn (dzień po narodzinach), w styczniu 1778 r. umiera Ewa.
• udział w sporze teologicznym, tragedia „Natan mędrzec“ 1779 r., choroba, prawie oślepł, opuszczony przebywał w Wolfenbüttel, zm. 15 lutego 1781 r. III. Komedia niemiecka przed Lessingiem.
• Andreas Gryphius – komedia, farsy.
• Christian Weise (XVII wiek) – dramat szkolny, Szekspir i Molier, moralizatorstwo.
• Christian Reuter (XVII wiek) – komedia, ostre satyry na mieszczaństwo.
• Johan Christian Krüger – komedia charakteru / intrygi.
• Johann Elias Schlegel (XVIII wiek) – komedie, „Triumf dobrych żon“, pogłębiona charakterys-tyka. IV. Poglądy Lessinga na komedię.
• pochwała Schlegla, przyjemność, akcja uzasadniona charakterem bohaterów.
• Pierre de Chassiron przeciw „płaczliwemu komizmowi”, płacz + śmiech = x, Gellert obrońca, komedia śmieszna i moralna.
• Lessing: komedia: cnoty i przywary, kontrast.
• Diderot: komedia wesoła, poważna, tragedia mieszczańska i wielka tragedia historyczna.
• Lessing: komedia płaczliwa podgatunkiem prawdziwej; obyczaje rodzime, najważniejsze cha-raktery. V. Lessing jako komediopisarz.
• „Damon, czyli prawdziwa przyjaźń” 1747 r., 1 akt, orator Leander, szczery Damon, o wdowę, duża rola pokojówki Lizetty.
• „Stara panna” 1748 r., większa liczba osób, panna Ohldin, kapitan von Schlag, siostrzeniec Lelio, piekarczyk Piotr.
• „Młody uczony” 1748 r., skompromitowany Damis, Juliana i Walery, chciwy Chryzander (oj-ciec Damisa).
• „Wróg kobiet” 1767 r. (rozszerzona), żonaty trzykrotnie odradza synowi ślub, Hilaria jako Lelio.
• „Żydzi” 1749 r., kwestia tolerancji, baron uratowany z rąk oszustów przez nieznajomego (Żyda).
• „Der Freigeist” (Libertyn) 1749 r., dla ojca Lessinga – pisanie komedii niekoniecznie wpływa źle na moralność, Adrast, Henrietta, Lizydor Juliana, Teofan (pastor).

MINNA VON BARNHELM

• źródła / wzory:
• George Farquhar „Wierna para” 1700 r.
• Nivelle de la Chaussee „Szkoła przyjaciół” 1737 r.
• Wolter „Szkotka” – spotkanie w zajeździe.
• Szekspir „Kupiec wenecki” – motyw pierścienia.
• akcja: 22 sierpnia 1763 r. (data dzienna – akt II, scena 2; rok – niedawny pokój).
• miejsce: (stolica Prus), zajazd „Pod królem Hiszpańskim”.
• charakterystyki Telleheima, Minny, Wernera, Franciszki, Justa, Gospodarza Zajazdu .
• charaktery bohaterów kształtują akcję, mocne osadzenie sztuki w problematyce epoki, uzna-ne za „propruską” sztukę, krytyka Riccaut (w złym świetle Francuzi).
• Tellheim z Kurlandii w armii pruskiej.
• wystawienia:
• Hamburg 30 września 1767 r.
• Frankfurt nad Menem.
• Wiedeń.
• Lipsk (Goethe był studentem).
• Berlin 21 marca 1768 r.
• wielkie powodzenie.
• przekłady:
• francuski 1772 r. ze zmianami (np. w postaci Riccauta).
• przeróbka 1774 r., wystawiona w Berlinie (za życia Lessinga).
• polski 1775 r.
• angielski 1786 r.
• włoski.
• z polskiego na francuski (drobne zmiany).
• na scenie w Polsce wystawiany (oryginał) 1774; raczej jako literatura niż sztuka.
• trudny przekład – duże zróżnicowanie.

TEKST

• osoby:
• major von Tellheim zdymisjonowany.
• Minna von Barnhelm.
• Hrabia von Bruchsall – wuj Minny.
• Franciszka – garderobiana Minny.
• Just – służący Tellheima.
• Paweł Werner – eks-wachmistrz Tellheima.
• właściciel zajazdu.
• Dama w żałobie.
• Kurier.
• Riccaut de la Marliniere.
• miejsce: zajazd.

I. AKT.

1. scena – Just sam.

• przez sen użera się z właścicielem zajazdu.

2. scena – wchodzi właściciel zajazdu.

• właściciel zajazdu chce ułagodzić Justa, musiał zmienić pokój Tellheima, piją, potrzebował pokoju dla damy, a Tellheim nie miał za co zapłacić rachunku, otrzymał nowy pokój („z tyłu, obok gołębnika, z widokiem na mur sąsiada”).

3. scena – wchodzi Tellheim.

• Tellheim zamierza uregulować rachunek i się wyprowadzić.
• właściciel zajazdu jest przerażony, chce wyrzucić z pokoju ową damę.
• Tellheim go odsyła.

4. scena – Tellheim i Just.

• Just wścieka się na właściciela zajazdu.
• Tellheim mówi mu, że nie ma pieniędzy (tylko coś na przechowanie), chce odprawić Justa, bo nie może mu zapłacić.

5. scena – wchodzi dama w żałobie.

• dama w żałobie jest wdową po dawnym rotmistrzu Tellheima.

6. scena – Just wychodzi.

• dama w żałobie chce spłacić dawny dług Marloffa (męża), który ten zaciągnął u Tellheima.
• Tellheim zaprzecza, że Marloff był mu cokolwiek winny, pieniądze należą do syna damy w ża-łobie, Tellheim informuje ją o zaległych pieniądzach z pułku.

7. scena – Tellheim sam.

• drze kwit z długiem Marloffa.

8. scena – wchodzi Just.

• Just podaje Tellheimowi rachunek, nie spodziewał sie odprawy, z rachunku wynika, że to Just jest winny Tellheimowi.
• Tellheim chce zarekomendować służącego przyjaciołom.
• Just przekonuje pana, że zostanie u niego na służbie.
• Tellheim jest inwalidą – ma niesprawną rękę.

9. scena – wchodzi służący.

• służący: jego pani chce przeprosić Tellheima za zajęcie mu pokoju, służący zdradza Tellhei-mowi plotki.
• Tellheima nie interesują plotki o owej damie.

10. scena – Tellheim i Just.

• Tellheim daje Justowi ostatni klejnot, ma go sprzedać, zapłacić rachunek i zabrać pudla.

11. scena – Just sam.

• Just zamierza sprzedać klejnot gospodarzowi.

12. scena – wchodzi Werner.

• Werner wybiera się na wojnę z Turkami, sprzedał majątek, ma 100 dukatów dla Tellheima.
• Just odmawia, chce wywinąć coś właścicielowi zajazdu.

II. AKT.

1. scena – Minna i Franciszka.

• Minna poszukuje Tellheima.
• Franciszka jest sceptyczna, „Sercu nie należy zbytnio ufać”.
• Minna opowiada o Tellheimie, „Przyjaciele i wrogowie [mienią go] najdzielniejszym żołnie-rzem świata (…) Posiada najszlachetniejsze serce, lecz prawość i szlachetność to słowa, któ-rych on nigdy nie używa”.
• Franciszka podejrzewa, że Tellheim znalazł sobie inną.

2. scena – wchodzi właściciel zajazdu.

• właściciel zajazdu jest szpiclem policji, wypytuje podróżne o dane osobowe itp., niby, że takie przepisy.
• Minna pochodzi z Turyngii, celem przyjazdu są sprawy osobiste.
• Minna radzi właścicielowi zajazdu zaczekać z dalszymi pytaniami na przyjazd Hrabiego, roz-mowa o Tellheimie.
• właściciel zajazdu pokazuje Minnie pierścień, który dostał od Justa.
• Minna orientuje się, że Tellheim również przebywa w zajeździe.
• właściciel zajazdu ma znaleźć Tellheima.

3. scena – Minna i Franciszka.

• Minna jest szczęśliwa, daje Franciszce pieniądze i pierwszemu napotkanemu rannemu żoł-nierzowi.

4. scena – wchodzi właściciel zajazdu.

• właściciel zajazdu informuje Minnę, że Just nie chce iść po Tellheima.
• Minna poleca przyprowadzić do siebie Justa.

5. scena.

• Franciszka żałuje Tellheima.

6. scena – wchodzą właściciel zajazdu i Just.

• Minna nie zna Justa.
• Just nie chce pójść po Tellheima, nie chce też od Minny pieniędzy.
• Franciszka mówi, że Minna jest siostrą Tellheima.
• Just traktuje to dwuznacznie.
• właściciel zajazdu ma sam odszukać Tellheima.

7. scena.

• Minna dziękuje Bogu za odnalezienie ukochanego, nie zamierza się stroić.

8. scena – wchodzą Tellheim i właściciel zajazdu.

• Tellheim i Minna krępują się witać przy właścicielu zajazdu.
• Franciszka przemocą wyprowadza właściciela zajazdu.

9. scena.

• Tellheim: „Szukała pani człowieka szczęśliwego, godnego pani miłości, a znalazła pani nę-dzarza”.
• Minna pyta, czy on ją wciąż kocha.
• Tellheim tłumaczy jej, że jest złamanym człowiekiem.
• dla Minny to jednak nic nie znaczy.
• Tellheim wybiega „byle dalej” od niej.

III. AKT.

1. scena – Just.

• idzie z listem od Tellheima do Minny.

2. scena – wchodzi Franciszka.

• Just oddaje Franciszce list, Tellheim chce się z nią spotkać.
• Franciszka wypytuje Justa o innych służących Tellheima.

3. scena – Franciszka sama, potem wchodzi właściciel zajazdu.

• właściciel zajazdu podglądał Tellheima i Minnę.

4. scena – wchodzi Werner.

• Werner ostrzega Franciszkę przed właścicielem zajazdu, przyszedł zjałać właściciela zajazdu za złe potraktowanie Tellheima.
• właściciel zajazdu przekręca słowa Justa.

5. scena – Franciszka i Werner.

• Werner opowiada o dłużnikach Tellheima, o jego powodzeniu.
• Franciszka wychodzi doręczyć Minnie list, obiecuje zaraz wrócić na pogawędkę.

6. scena – Werner sam.

• zastanawia się, jak wcisnąć Tellheimowi pieniądze.

7. scena – wchodzi Tellheim.

• Werner udaje, że oddaje Tellheimowi pieniądze Marloffowej.
• Tellheim mówi o jej porannej wizycie, że spłaciła dług, „Nie należy uchodzić za bogatszego, niż się jest w istocie”, nie chce być dłużnikiem Wernera, „Nie wolno pożyczać, gdy nie wiemy, czy będziemy mogli oddać”, krytykuje pociąg Wernera do wojaczki, „łajdackiego trybu życia”.
• Werner proponuje pożyczkę z procentem.
• Tellheim odmawia.

8. scena – wchodzi Franciszka.

• Franciszka zauważa Tellheima, zawraca do pokoju.

9. scena – Tellheim i Werner sami.

• Werner wypytuje Tellheima o panią Franciszki.

10. scena – wraca Franciszka.

• Franciszka oddaje Tellheimowi jego list, lepiej porozmawiać niż listownie się kontaktować.
• Tellheim: „Ona musi przeczytać list. Zawiera on moje usprawiedliwienie, wszystkie powody i przyczyny…”.
• Franciszka przekazuje Tellheimowi, że Minna wybierze się na przejażdżkę sam na sam w zamkniętym powozie.
• Franciszka wspomina o żartach Wernera dotyczących kochanek Tellheima.
• Tellheim wciska służącej list, jest rozpieczętowany (?).
• Franciszka radzi mu się wystroić.

11. scena – Werner i Franciszka sami.

• Werner tłumaczy się z żartu, wychodzi.
• nowy znajomy spodobał się Franciszce.

12. scena – wchodzi Minna.

• Minna przeczytała list Tellheima, duma jest jedyną wadą jej ukochanego, szykuje mu psikusa.

IV. AKT.

1. scena – Minna i Franciszka.

• Franciszka czyni wyrzuty Minnie, że myślała o Tellheimie (miały o nim nie rozmawiać).

2. scena – wchodzi Riccaut.

• Francuz, żle mówi, szuka Tellheima, ma nowinę, zdymisjonowany.
• Minna chce go wspomóc finansowo.
• Riccaut jest oszustem przy grze, uważa Minnę za swoją (tez oszustkę).

3. scena – Minna i Franciszka.

• Franciszka ma ubaw z Riccaut.
• Minna wierzy w ludzi, martwi sie, czy Tellheim przyjdzie.

4. scena – wchodzi Werner.

• Werner informuje obie panie, że Tellheim został zatrzymany przez płatnika wojskowego i nie-długo przyjdzie.

5. scena – Franciszka i Minna.

• Minna komentuje Wernera, zamienia pierścienie.

6. scena – wchodzi Tellheim.

• Minna i Tellheim mają wyjechać na spotkanie hrabiemu.
• Minna mówi o (dys)honorze i ich związku, o jej reputacji, to dobrze, że on został kaleką – nie będzie jej bił, śmieje się.
• Tellheim mówi jej o powodzie zdymisjonowania: zapłacić z własnej kieszeni kontrybucję, a później zakwestionowano jego prawo do zwrotu pieniędzy, czuje się dotknięty na honorze, te-raz on się śmieje.
• Minnę przeraża jego śmiech i nienawiść.
• on jest zamyślony.
• ona przestraszona, mówi o nowinach Riccauta, zostały umorzone zarzuty przeciwko Tellhei-mowi.
• Tellheim żąda jednak uznania weksla – sprawiedliwość, nie jest jej godzien.
• Minna oddaje mu pierścionek, „Ma pan zbyt wiele poczucia honoru, by nie doceniał miłości”, „Niech się tak zdaje, żeśmy się nigdy nie znali”.
• Tellheim jest zaskoczony.
• Minna: „Pana nieszczęście jest tylko prawdopodobne, moje jest pewne”, chce odejść.
• Tellheim próbuje ją zatrzymać.
• ona odchodzi.

7. scena – Tellheim i Franciszka.

• Tellheim chce pobiec za Minną.
• Franciszka go wstrzymuje, mówi o ofierze poniesionej przez Minnę dla Tellheima – uciekła z domu, hrabia ją wydziedziczył, bo nie chciała wyjść za jego wybranka, została opuszczona przez wszystkich.

8. scena – Tellheim sam.

• chce odzyskać ukochaną, poszukuje Wernera.

V. AKT.

1. scena – Tellheim i Werner.

• Tellheim chce pożyczyć od Wernera pieniądze.
• Werner wspomina o decyzji zwrotu pieniędzy z nadwornej kasy państwowej.
• Tellheim twierdzi jednak, że to plotka, Just ma wykupić pierścień, Tellheim chce się jutro oże-nić i wstąpić znów do służby wojskowej.

2. scena – Tellheim sam.

• „Cała moja dusza zbudziła sie do nowego życia”.

3. scena – wchodzi Franciszka.

• Franciszka informuje Tellheima, że Minna wyjechała, pyta go o pierścień (to jego, nie jej, zo-stał wykupiony o właściciela zajazdu), mówi o biedzie Minny, która nie chce rozmawiać z uko-chanym.

4. scena – Tellheim sam.

• „Co ja jej powiem?”.

5. scena – wchodzą Minna i Franciszka.

• Minna żąda swojego pierscienia.
• Franciszka mówi, że opowiedział wszystko Tellheimowi.
• Tellheim chce wręczyć ukochanej pierścień, który od niej otrzymał.
• Minna wyznaje mu miłość.
• Tellheim mówi o swoim odżyciu.

6. scena – wchodzi Kurier.

• Kurier wręcza Tellheimowi pismo królewskie.

7. scena – Tellheim, Minna i Franciszka.

• Tellheim czyta list.

8. scena – skrada się właściciel zajazdu.

• właściciel chciałby od Minny pierścień, bo Just chce go wykupić.
• Minna bierze na siebie wszystko.

9. scena – Tellheim, Minna i Franciszka.

• Tellheim: „Przywrócono mi szczęście i honor”.
• Minna czyta list, gratuluje mu.
• Tellheim: pochwała szczerej miłości Minny, „Kochać mnie będzie dla mnie samego, a ja dla niej zapomnę o całym świecie”, nie chce już być żołnierzem, ale chce zamieszkać z Minną, mimo „straty” (utraty majątku) Minna pozostaje sobą, nie jest aniołem, którego musiałby „wiel-bić z drżeniem”, ale nie mógłby kochać.
• Minna wyrzuca mu jego wcześniejsze zachowanie.
• Tellheim się denerwuje, że ktoś mógłby nią pogardzać.
• Minna: „Tylko równość jest najsilniejszą więzią uczuć miłosnych”.
• Tellheim chce podrzeć list, grozi, że wszędzie rozpowie o jej próbach rozerwania więzów.

10. scena – wpada Just.

• Just mówi o wykupieniu przez Minnę pierścienia.
• Tellheim: fałszywa, niewierna istota, „Przybyła pani tutaj, by ze mną zerwać”.

11. scena – wchodzi Werner.

• Werner przyszedł z pieniędzmi.
• Tellheim już ich nie chce.
• Minna chce wytłumaczyć ukochanemu, ale on jej nie słucha.

12. scena – za chwilę wejdzie hrabia.

• Minna mówi o kłamstwie, by poznać jego uczucia, pierścienie, pięknym za nadobne.
• Tellheim: „Jakbym zbudził się ze straszliwego snu”.

13. scena – wchodzi hrabia.

• Minna i hrabia witają się.
• Minna przedstawia wujowi Tellheima.
• wychodzą.

14. scena – Tellheim, Werner, Just i Franciszka.

• Tellheim zostaje, by porozmawiać z Wernerem, pyta o drugi tysiąc z pieniędzy Wernera, chce być bankierem Wernera, ściskają się.

15. scena – Franciszka i Werner.

• Franciszka: „Panie wachmistrzu, czy panu nie potrzeba pani wachmistrzowej?”.
• Werner: zapewne pojadą razem do Persji, „Za 10 lat będzie panienka generałową albo wdo-wą!”.