Przed napisaniem tej pracy długo się zastanawiałem nad tym, jakiemu narodowi ją poświęcić. Czy miał by to być cała ludności zamieszkująca np. terytorium Hiszpanii, Włoch, Rumunii czy tez innego państwa europejskiego, a może jego wybrana część grupa narodowa, mniejszość etniczna. Po przeczytaniu zgromadzonych materiałów pomyślałem, że pisanie na temat ludności zamieszkującej na terytorium wybranego państwa w dobie dzisiejszych procesów integracyjnych i globalizacyjnych, dużej swobody w migracji ludności pomiędzy państwami (szczególnie zamieszkującej tereny Unii Europejskiej), skracającemu się czasowi podróży może nie oddać indywidualnego charakteru i odmienności kulturowej. Dlaczego? Przykładem może być też komercjalizacja wielu zwyczajów i świąt, ich przenikanie a następnie asymilacja poza granicami tylko jednego państwa. Moje dalsze rozważania poszły na temat tożsamości europejskiej poszły w kierunku państw młodej demokracji, tych, które pod koniec lat 80 i na początku 90 wyrwały się z jarzma „Wielkiego Niedźwiedzia” z Moskwy. Jaki miało to wpływ na ich losy przez ostatnie lata, oraz porównanie gdzie te państwa były na początku swej demokratycznej drogi, a gdzie znajdują się dziś. Wziąłem pod uwagę państwa nadbałtyckie oraz Bałkany. Nie zajęło mi dużo czasu wybranie konkretnego państwa – Łotwy - niewielkiego kraju na północy kontynentu. Jednak jeszcze mniej czasu zabrała mi decyzja wybrania niewielkiej grupy ludności zamieszkującej cześć terytorium tego kraju, która będzie tematem tej pracy. Liwonie bo o nich mowa to najmniej liczna mniejszość narodowa dzisiejszej Łotwy. Dziś Liwów zalicza się do najmniej licznych battofińskiej grupy etnicznej Różne źródła podają odmienną liczbę osób wywodzących się od Liwonów. Są to liczby w przedziale od 250 ( osoby przyznające się do liwońskiego pochodzenia) do 2000. Jeszcze mniejsza jest ilość osób posługująca się językiem liwskim (wywodzącym się z języków rodziny ugrofińskiej), ale o tym w dalszej części pracy.

Geneza – pochodzenie narodu Liwskiego

Bezpośredni przodkowie obecnych Liwów żyli prawdopodobnie na wschodnich wybrzeżach Morza Bałtyckiego, nad Zatoką Ryską nie wcześniej niż 3000 lat p.n.e. Pierwsze plemiona bałtyckie, posługujące się językami indoeuropejskimi dotarły tutaj ok. 200 roku p.n.e., na wieki przed tym, jak Słowianie wypędzili ich na tereny nadmorskie z obszarów dzisiejszej Białorusi. Nazwa dzisiejszej krainy Liwlandia (łot Vidzeme - “Śródziemie”; czasami także “Liwonia” – ziemia Liwów) – jedna z czterech krain historycznych składających się na współczesną Łotwę, leży w jej środkowej i północnej części na prawym brzegu Dźwiny, na północ od Rygi.

Średniowiecze

Liwowie nazywali siebie raandalistami, czyli “mieszkańcami wybrzeży”. Zgodnie z tą nazwą zamieszkiwali oni tereny bezpośrednio nad morzem. Zajmowali się w większości rybołówstwem, w mniejszym stopniu uprawą roli i hodowlą zwierząt. Po przejęciu we wczesnym średniowieczu kontroli nad ważnym szlakiem handlowym, rzeką Dźwiną (liw. Väina) ich kultura znacznie się rozwinęła, głównie dzięki handlowi z Gotami, Rusinami i Finami, a pod koniec pierwszego tysiąclecia ze Szwedami, Duńczykami i Niemcami. Pierwsze pisemne wzmianki dotyczące Liwów i języka liwskiego pochodzą z kronik kijowsko - peczorskiego opata Sylwestra z lat 1056 - 1160, podają one również nazwę ļibj. Pierwsze informacje w łotewskich źródłach pisanych pochodzą z kroniki Henryka Łotysza (łot. Indriķa hronika) z przełomu XII i XIII wieku. W XIII wieku, wraz z kupcami na tereny Liwów przybyli z zachodniej Europy misjonarze, którzy zamierzali nawrócić rdzennych, pogańskich mieszkańców tych ziem na chrześcijaństwo. W 1201 biskup Albert von Buxhövden założył miasto Ryga, chrześcijańską osadę u ujścia Dźwiny. Kiedy pokojowe wysiłki nawrócenia tutejszych plemion zawiodły, powołano Zakon Kawalerów Mieczowych, złożony głównie z rycerzy niemieckich, który miał za zadanie nawrócić pogan siłą. Ich kampania została nazwana Północną Krucjatą. Liwowie zostali nawróceni w 1206 i 1207 roku. Później zostali zmuszeni do przyłączenia się do Kawalerów Mieczowych i wspomagania ich w walce z Estończykami i Bałtami, która to walka zakończyła się w 1217 roku. W czasie Północnej Krucjaty dobrze rozwinięte tereny Liwonii zostały zniszczone, a wiele osiedli zostało prawie doszczętnie wyludnionych. Ta próżnia została zapełniona przez plemiona łotewskie: Kurów, Semigalów, Łatgalów i Selonów, które zaczęły przemieszczać się na te terytoria w 1220 roku i kontynuowały akcję osadniczą przez kolejne 30 lat. Zasiedlili oni większość doliny Dźwiny, przez co Liwowie ze wschodu i z zachodu zostali od siebie oddzieleni. Z powodu narastającego oporu plemion łotewskich Zakon Kawalerów Mieczowych zaczął szukać wsparcia w sąsiednim państwie, stworzonym na terenie Prus przez Krzyżaków, którzy wykorzystując doświadczenie z krucjat, nawrócili pogańskich Prusów i zaczęli budować państwo zagrażające sąsiadom, podzielonej Polsce i pogańskiej jeszcze Litwie. Reorganizacja zakonu przyniosła zmianę nazwy na Zakon Liwoński w 1237 roku. Rycerze niemieccy ostatecznie podporządkowali sobie Kurów w 1267 roku, a Semigalów w 1290 roku. Od tego czasu tereny obecnej Łotwy były we władaniu Niemców aż do XVI wieku. Jedynie kilka miast, w tym Ryga, zachowały częściową niezależność. Pod obcym panowaniem (1558-1795) W połowie XVI wieku Zakon Liwoński, jak również niezależne biskupstwa na terenach Liwów znalazły się w kłopotliwej sytuacji z powodu rosnących wpływów reformacji i poglądów Marcina Lutra. Widząc militarną słabość zakonu, car Rosji Iwan IV Groźny zaatakował Liwonię w 1558 roku, chcąc zdobyć dostęp do Bałtyku. W konflikt włączyły się wojska sojuszników zakonu, Szwecji i Rzeczypospolitej, co spowodowało prawie 25-letnią wojnę, znaną jako inflancka lub pierwsza wojna północna. Wojna zakończyła się porażką Rosjan i rozwiązaniem Zakonu Liwońskiego. Liwonia i południowo-wschodnia Łotwa (Łatgalia) zostały włączone do państwa polsko-litewskiego, zaś Kurlandia i Semigalia utworzyły Księstwo Kurlandii i Semigalii, będące lennem Rzeczypospolitej. Pierwszym księciem został ostatni wielki mistrz zakonu liwońskiego Gotthard Kettler. Po około 10 latach pokoju nowa fala wojen przelała się przez tereny Liwonii, która stała się polem walk polsko-szwedzkich. Pomimo początkowych sukcesów wojsk Rzeczypospoplitej zwycięsko wyszli ze starcia Szwedzi, którzy w 1629 roku otrzymali Liwonię i miasto Rygę. Podczas panowania szwedzkiego na terenach Estonii i Liwonii nastał tzw. złoty wiek. Spośród wszystkich obcych okupantów tych terenów to Szwedzi byli najbardziej nastawieni na ożywienie kulturalne regionu bałtyckiego. W XVII wieku, królowie Szwecji Gustaw II Adolf i Karol XI wprowadzili szkolnictwo podstawowe, Biblia została przetłumaczona na język estoński i łotewski, a w Tartu utworzono uniwersytet. Pomimo tego, że Szwedzi nie dopuszczali do polskich ani duńskich prób przejęcia tych ziem, nie można tego powiedzieć o próbach rosyjskich. W czasie wielkiej wojny północnej w latach 1700-1721 car Piotr I Wielki całkowicie unicestwił marzenia Szwecji o mocarstwowej pozycji w regionie. Po traktacie w Nystad w 1721 Estonia i Liwonia, zniszczone doszczętnie 20-letnią wojną, stały się częściami Cesarstwa Rosyjskiego. Kurlandia pozostała niezależnym księstwem aż do III rozbioru Polski w 1795. Asymilacja i izolacja (1795-1914) Częściowo z powodu kolejnych zniszczeń wojennych, częściowo zaś z powodu asymilacji narodowej wśród uchodźców, Liwowie z Liwonii zostali ostatecznie prawie w całości zasymilowani jako część narodu łotewskiego. Wielu przedstawicieli tego narodu dotknęła również zaraza dżumy w latach 1710 - 1711. Ostatnią grupą rodzimych Liwów było kilka rodzin żyjących nad rzeką Salaca (liw. Salatsi), jednak w 2. połowie XIX wieku język liwski i kultura Liwów ostatecznie znikły z terenów znanych obecnie jako Liwonia. Jednakże w dialekcie liwońskim języka łotewskiego zachowało się wiele zapożyczeń z rodzimego języka Liwów, a inne wpływy tego języka są widoczne w wielu nazwach geograficznych w regionie. Na terenach nad Zatoką Ryską, w Kurlandii, język i kultura Liwów znalazły się również pod wielkim naporem Łotyszy i Rosjan, jednak przetrwały na samym krańcu Półwyspu Kurlandzkiego. Kilka okoliczności sprawiło, że mieszkańcy tych terenów, znanych jako Līvõd Rãnda (Wybrzeże Liwońskie), nie podporządkowali się łotewskiemu naporowi i byli zbyt silni, aby się zasymilować. Jednym z powodów był fakt, że wspólnota Liwów z tego obszaru była silnie związana z morzem i rybołówstem, zaś Łotysze byli silniej związani z lądem i rolnictwem. Ta różnica spowodowała, że związki między tymi grupami etnicznymi były słabe. Po drugie, Wybrzeże Liwońskie było odgraniczone od reszty kraju gęstymi obszarami leśnymi i bagiennymi. Liwowie z półwyspu utrzymywali znacznie więcej kontaktów z Estończykami zamieszkującymi wyspę Saaremaa, położoną na północ od Zatoki Ryskiej, niedaleko przylądka w Kolce, jednej z głównych osad Liwów. W takiej izolacji Liwscy rybacy zachowali swoją tożsamość narodową przez długie wieki, aż do wieku XX, kiedy walki między światowymi mocarstwami wkroczyły na te tereny, co zakłóciło spokojną egzystencję Liwów. I wojna światowa W 1914 roku Rosja przystąpiła do I wojny światowej atakując Niemcy i Austro-Węgry, jednak szybko została zepchnięta do obrony dzięki zwycięstwom armii niemieckiej. Region obecnych państw bałtyckich dostał się pod okupację niemiecką. Okupacja Wybrzeża Liwońskiego przez Niemców od 1915 roku spowodowała ucieczkę wielu Liwów, którzy już nigdy nie powrócili na swoje rodowite tereny. Reszta narodu została przesiedlona przez Niemców, jednak powróciła do swoich domów w 1919 roku. Porażka Rosji, poprzedzająca rewolucję lutową i abdykację cara Mikołaja II otworzyła drogę komunistom do zagarnięcia władzy w kraju w wyniku rewolucji październikowej. Traktat brzeski z 3 marca 1918 zakończył ostatecznie wojnę między Niemcami a Rosją i pozostawił tereny nad Bałtykiem w rękach niemieckich. Jednak po kapitulacji Niemiec w 1919 roku powstały na tych terenach niepodległe republiki Litwy, Łotwy i Estonii. Odrodzenie Liwów w okresie międzywojennym

Wybrzeże Liwońskie stało się oczywiście częścią niepodległej Łotwy, która z kraju demokratycznego stała się szybko krajem autokratycznym. Pomimo tego Liwowie, ich język i kultura zaczęły się szybko odradzać, również w okresie dyktatury Kārlisa Ulmanisa. Najbardziej widocznym przejawem tego ogrodzenia było założenie Wspólnoty Liwońskiej 2 kwietnia 1923 roku, która skupiała reprezentację narodu liwońskiego. Przy wspólnocie powstał chór, a na terenach wybrzeża zaczęto organizować festiwale piosenki Liwów. Później przyjęto projekt flagi Liwów, zielono-biało-niebieskiej, o proporcjach 2:1:2. Trzy kolory oznaczały: lasy (zieleń), plaże (biel) i morze (błękit), a podział, podobny do flagi Łotwy symbolizował związki z Łotwą. Chociaż rząd w Rydze zabronił Liwom zorganizowania oddzielnego od centralnego kościoła luterańskiego w 1923 roku, jednak zaakceptował on wprowadzenie języka liwskiego, jako przedmiotu wybranego w szkołach podstawowych na Wybrzeżu Liwońskim w tym samym roku. Sprawy religijne rozwiązano, tworząc dwie parafie liwskie (w Kolce i Mazirbe) w ramach łotewskiego kościoła luterańskiego. W latach 30. pojawiły się pierwsze publikacje w tym języku, poezja kilku liwskich autorów i pierwszy miesięcznik w języku liwskim “Livli”. Liwowie nawiązali również kontakty ze spokrewnionymi narodami, Estończykami i Finami. Dzięki dotacjom z tych krajów w 1939 w Mazirbe (liw. Irē) zostało założone Centrum Wspólnoty Liwów. Kulturalne ożywienie w okresie międzywojennym dało narodowi liwońskiemu pierwszą okazję do niczym nie zachwianego odczuwania świadomości narodowej i etnicznej. Dawniej zwykli oni byli nazywać siebie samych randalistami (mieszkańcami wybrzeży) i kalaimed (rybakami). Od lat 20. weszły do słownika Liwów takie określenia własnego narodu jak līvõd, līvnikad, czy livlist. II wojna światowa W 1940 roku Łotwa, podobnie jak Litwa i Estonia zostały zajęte przez wojska ZSRR. Ta inwazja, podobnie jak napaść Niemiec 22 czerwca 1941 roku zakończyły okres postępu w kulturze Liwów. Wszystkie przejawy działalności kulturalnej zostały zabronione, podobnie jak w okresie carskim. Mieszkańców Wybrzeża Liwońskiego również wysiedlono ze swoich terenów, podobnie jak w czasie I wojny światowej. Większość z nich przeżyła wojnę w Rydze i Kurlandii, jednak część uciekła przez Morze Bałtyckie na szwedzką wyspę Gotlandię. Półwysep Kurlandzki był jednym z miejsc, w których Niemcy utrzymywali się aż do kapitulacji 5 maja 1945, co spowodowało, że wszystkie domy zostały przez nich, lub Sowietów zniszczone, zanim Liwowie zdążyli do nich powrócić. Represje w okresie Związku Radzieckiego W okresie Związku Radzieckiego i Łotewskiej SRR Liwowie byli poddawani dotkliwym represjom ze strony Moskwy. Przykładowo, zabroniono im kontynuowania tradycji rybołówstwa. Wielu z nich zostało również wysiedlonych na Syberię w okresie terroru stalinowskiego między 1945 i 1952 roku. W 1949 mocno dotknęła ich również kolektywizacja rolnictwa. W 1955 na terenach Liwów powstała sowiecka baza wojskowa. To spowodowało przesiedlenie siłą części Liwów na obszary położone dalej od morza. Ostatecznie wszystkie wsie z zachodniego Wybrzeża Liwońskiego zostały opuszczone przez mieszkańców z powodu utworzenia przez ZSRR “zamkniętego obszaru granicznego” na wybrzeżu Kurlandii. Liwońska kultura była również poddawana represjom. Na przykład, zakazano działalności Centrum Wspólnoty Liwów, którego majątek został podzielony i rozdany. W okresie Łotewskiej SRR Liwowie nie byli traktowani jako oddzielna grupa etniczna. Obecna sytuacja We wczesnych latach 70. liwońscy śpiewacy dostali pozwolenie na założenie chóru “Livlist” w mieście Ventspils. W latach 80., w okresie przemian Gorbaczowa, pieriestrojki i głasnosti sytuacja Liwów się zmieniła. W 1986 roku została założona Wspólnota Kultury Liwońskiej, później przemianowana na Unię Liwońską. Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 Łotwa odzyskała niepodległość. Dzięki temu Liwowie ponownie zostali uznani za mniejszość etniczną, której język i kultura muszą być chronione i rozwijane. Wszystkie prawa i posiadłości, które zostały odebrane Liwom w okresie sowieckim, zostały im zwrócone. Na przykład, Centrum Wspólnoty Liwów w Mazirbe zostało im oddane i przekształcone w muzeum historyczne, nazwane Domem Liwów. Również język liwski został ponownie wprowadzony do szkół podstawowych na terenach Wybrzeża Liwońskiego, tym razem także jako przedmiot główny i obowiązkowy. 4 lutego 1992 łotewski rząd utworzył chroniony obszar kulturalno-historyczny wspólnoty Liwów, nazwany Wybrzeżem Liwońskim (Līvõd Rãnda), na terenie którego znalazło się 12 liwońskich wiosek: Lūžņa (liw. Lūž), Miķeļtornis (Piza), Lielirbe (Īra), Jaunciems (Ūžkila), Sīkrags (Sīkrõg), Mazirbe (Irē), Košrags (Kuoštrõg), Saunags (Sãnag), Vaide (Vaid), Kolka (Kuolka), Pitrags (Pitrõg) i Melnsils (Mustanumm). Obszar ten położony jest na terenie dwóch okręgów, Talsu rajons i Ventspils rajons. Największymi centrami kultury Liwów są miejscowości Mazirbe i Kolka. Rząd Łotwy chroni ten teren przed ingerencją innych narodów, w tym Łotyszy i zabrania zmian w historycznej zabudowie wiosek. Na tych terenach jest również zabronione zakładanie hoteli, restauracji i innych obiektów, które mogłyby naruszyć niezależność kultury Liwów. Naród liwski liczy obecnie ok. 2000 osób, z czego 1700 żyje w 12 wioskach na terenie Wybrzeża Liwońskiego, zaś 300 innych na pozostałych terenach Łotwy, w większości w Rydze, jednak również w miastach Ventspils, Talsi i Dundaga. Według danych z 1995 język liwski był w użyciu jedynie wśród ok. 35 osób, z czego tylko 15 do 20 używało go w stopniu płynnym. Obecnie dąży się do rekultywacji tego języka i opracowania szczegółowej gramatyki, czego przejawem jest wprowadzenie liwskiego do szkół.

Wybrane przeze mnie wyżej elementy z historii Liwów ukazują niezłomność i hart ducha tej jakże małej grupy etnicznej. Ci „Ludzie z wybrzeża” pomimo wielu wydarzeń historycznych, które inne narody wymazało by z powierzchni ziemi, zachowali własną tożsamość narodową nie prowadząc jednak „polityki” izolacji, chcąc na swój sposób odnaleźć się we współczesności. Kto mógłby przypuszczać ze dwutysięczny naród, niejednokrotnie będący już na krawędzi przepaści podnosi się jak Feniks z popiołów i trwa wśród zgiełku historii.  Dzieje tego narodu pokazują też jak wiele zależy od ciemięzcy; od jego podejścia do podbitego kraju i do zamieszkujących go ludzi. To z kolei rodzi pytanie dlaczego jednym zależy na rozwoju i dobrobycie podbitego narodu, a drudzy chcą tylko całkowitego uzależnienia, wynarodowienia i spustoszenia podbitych ziem i zamieszkujących go ludzi. Dlaczego Szwedzi chcieli rozwoju ziem „Śródziemia północy” a tak wielki kraj jak byłe ZSRR bał się 2000 ludzi zamieszkujących niewielki skrawek ziemi nad Bałtykiem i za wszelką cenę miał być rozpędzony na cztery wiatry. Dobrze, że w jednoczącej się Europie rząd Łotewski chce zachować w pamięci swoich krajanów i nas wszystkich choć ocalałą część z zapewne znacznie szerszej i ciekawszej historii Liwonii i jej mieszkańców.