[b]Hugo Kołłątaj, Listy Anonima (fragm. Oddajmy chłopu wolność!), [w:] Kuźnica Kołłątajowska, oprac. Bogusław Leśnodorski, BN I 130, 1949. [/b] WSTĘP motto: „Jeżeli się dziś nie dźwigniemy, będzie to znakiem, że nie chcemy, że Ojczyzna i wolność są u nas rzeczą obojętną, że zepsucie narodu do tego przyszło stopnia, iż nie wart jest dłuższej na ziemi egzystencji…” H. Kołłątaj, Listy Anonima, cz. I.

I. Wśród prądów epoki. a) Kuźnica Kołłątajowska – zespół polityków i działaczy społecznych, pisarzy, publicystów, którzy w czasie obrad sejmu „Wielkiego” (1788-1792) i w roku insurekcji Kościuszkowskiej (1794) skupili się wokół Kołłątaja.

• „przewrót umysłowy” – rozkwit literatury, nauki + patriotyzm + moralność + reformy społeczno-kulturalno-gospodarcze. b) podłoże europejskie.
• „Deklaracja praw człowieka i obywatela” we Francji.
• „światło rozumu” – człowiek w przyrodzie najważniejszy.
• „oświecenie = wyjście człowieka z jego niewłasnowolności” I. Kant.
• w Polsce też racjonalizm (w mowach Kołłątaja).
• hasło: „wolność, sprawiedliwość, braterstwo, niepodległość…”
• rewolucyjna wiara w postęp, w to, że człowiek jest twórcą dziejów.
• empiryzm Johna Locke’a w Anglii (badanie faktów i zjawisk) i sensualizm Condillaca we Francji (psychiczne funkcje człowieka jako przeobrażenia wrażeń zmysłowych).
• na człowieka wpływ ma środowisko, grupy społeczne, a także natura; „Człowiek jest całkowi-cie wytworem wychowania” Helwecjusz.
• potrzeba reform.
• podstawą nowego porządku są: rozum, doświadczenie i uczucie (jako miłość do ojczyzny). c) polityka.
• wszystkie obozy czerpią z dzieł J. J. Rousseau, zwłaszcza „O umowie społecznej” i „Uwag nad rządem polskim”.
• w Polsce nie ma hasła absolutyzmu jednostki.
• rozszerza się pojęcie ojczyzny – wzmożenie sił obywateli.
• obóz postępowy – cele reformacyjne (a nie rewolucyjne).

II. Podłoże ekonomiczne.

• Stanisław August – wpływ na rozwój ekonomiczny; Ignacy Potocki – twórca Ustawy Rządowej z 03,05; Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj…
• w Polsce reorganizacja i intensyfikacja rolnictwa, rozwój handlu, uprzemysłowienie, większa rola miast, system gospodarki kapitalistycznej, fizjokratyzm, merkantylizm, kameralistyka. a) reforma włościańska.
• oczynszowanie – dla szlachty ułatwia spełnianie funkcji publicznych, podnosi dochody; prze-pływ ludności ze wsi pańszczyźnianych. b) u kolebki kapitalizmu.
• swoboda osobista włościan + stosunki umowne z właścicielami gruntów. c) fizjokratyzm – istnienie niezmiennego porządku naturalnego, przyroda jest źródłem wszelkich dóbr bogactwa; tylko rolnicy są produktywną klasą społeczno-gospodarczą. d) merkantylizm i kameralistyka.
• merkantylizm – żądanie usunięcia dotychczasowych zaległości w gospodarstwie narodowym i doścignięcia zagranicy przez rozbudowę handlu, przemysłu, rzemiosła i transportu = interwencjonizm państwowy.
• kameralistyka – konieczność zaspokojenia potrzeb skarbu, czyli konieczność zaludnienia kraju i ingerencji państwa w gospodarkę. e) postawa Kuźnicy.
• liberalizm ekonomiczny, co nie znaczy, że polityczny.
• domaganie się jednolitego prawa dla wszystkich włościan w kraju. f) kwestia mieszczańska i rozwój miast.
• postulat wolności osobistej i praw politycznych dla mieszczan. g) własność prywatna.
• poszanowanie jej.
• postulat wolności dla chłopów, ostra krytyka poddaństwa.

III. Przygotowanie umysłów dla dzieła reformy. a) 06,09,1788 – sejm czteroletni

1. obóz:

• zawarcie przymierza z Rosją.
• częściowe reformy.

2. obóz (możnowładców):

• bez reform.
• umowa z Rosją.

3. obóz – Stronnictwo Patriotyczne (antycarskie):

• reforma ustroju. konflikt między poszczególnymi obozami. b) Kołłątaj, przyjaciel marszałka Stanisława Małachowskiego, nie był posłem , ale miał duży wpływ na sejm.
• „Listy Anonima” – listy publiczne ogłoszone anonimowo, wysyłane jakby do Małachowskiego, pisane w porozumieniu z kierownictwem Stronnictwa Patriotycznego.
• w druku 1788-1790, pt. „Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przysz-łym sejmie Anonima listów kilka”.
• hasło „łagodnej rewolucji”.
• I część: sprawy wojskowe (m.in. żądanie zwiększenia wojska do 60 000).
• II i III część: „O poprawie Rzeczypospolitej” – postulat trwałości sejmu (jako najwyższej wła-dzy), władzą wykonawczą – Straż Praw (odpowiadająca Radzie Ministrów) + komisje, wybie-rane przez sejm.
• konieczność zniesienie poddaństwa.
• druga izba parlamentarna ma być złożona z posłów miejskich.
• powszechna edukacja, w tym kształcenie kobiet.
• IV część: „Prawo polityczne narodu polskiego” – projekt całości reform ustrojowych. c) Kuźnica – dom Kołłątaja.
• 12 apostołów Kuźnicy:

1. Franciszek Salezy Jezierski – prawa ręka Kołłątaja, Komisja Edukacji Narodowej.
2. Franciszek Ksawery Dmochowski – pijar, tłumacz Homera, zasłużony w przygotowa-niu insurekcji Kościuszkowskiej.
3. Rafał Kołłątaj (brat Hugona) – „niczym ciekawym się nie wyróżniał”.
4. ks. Józef Meier – czasopismo „Dziennik handlowy”, popularyzator wiedzy.
5. ks. Florian Jelski – postępowy kaznodzieja.
6. Tomasz Maruszewski – mieszczanin, udział w insurekcji.
7. Szczurowski – prawnik.
8. M. Mirosławski.
9. Grossmani.
10. Jan Dembowski – emisariusz spiskowy insurekcji.
11. Konopka.
12. Antoni Trębicki – prawnik, zbiór „Prawo polityczne i cywilne”.

• przygodni: satyryk Franciszek Zabłocki, Jan Śniadecki („Katechizm”), Julian Ursyn Niemce-wicz.
• pisali: rozprawy, powieści, tłumaczenia z francuskiego, satyry, pamflety, epigramaty.

IV. Insurekcja i próba rewolucji.

• walka z wrogiem zewnętrznym:
• warszawski klub jakobinów (przedłużenie Kuźnicy) ma wspierać rządy powstańcze, kształtować opinię publiczną.
• jego członkami mogą być wszystkie stany.
• „sekta hugonistów”.
• H. Kołłątaj – „naczelnik terroryzmu”, „Czerwoni”.
• wpływy masońskie i jakobińskie.
• w Polsce rosną siły społeczne.

V. Funkcja polityczna, społeczna i narodowa „Kuźnicy”.

• hasło: „wolność, równość, braterstwo” – wieloznaczność.
• funkcje polityczna:
• potrzeba oparcia się w przebudowie ustroju na królu.
• władza szefów państw jest ograniczona.
• sejm – władza suwerenna.
• Rada Najwyższa Narodowa.
• funkcje społeczne:
• liczenie się ze szlachtą.
• układ stanowy ma pozostać bez zmian.
• rewolucja ekonomiczna.
• przewrót umysłowy.
• postęp obok sarmatyzmu.

TEKST II. Prawa człowieka i nakazy życia. część II. Oddajmy chłopu wolność (z Listu Anonima z 11,10,1788 r.)

• czy prawa narodu nie są w sporze z prawami natury (tzn. Boskimi)?
• człowiek może zależeć tylko od Stwórcy, ważniejsze prawo natury niż „towarzyskie”.
• prawa feudalne  niewola pospólstwa, postulat wolności i niezależności każdego człowieka, ale na dobrach królewskich i duchownych jest lud wolny.
• Kazimierz Wielki – najlepszy król, który „ubeśpieczył rolnika przeciw srogości pana”.
• cytuje treści polskich praw, dobre i sprawiedliwe prawa Kazimierza Wielkiego, późniejsze us-tawy „nieprawne”.
• rolnik = rzecz dziedzica, pijaństwo, nieoświecony, nędza; należy to zmienić.
• „Prawdo!”.
• nowa konstytucja zgodna z prawem natury.
• rolnik wolny, „Wolność osoby rolnika i własność gruntowa dziedzica…”.
• wszyscy są poddanymi wyłącznie Rzeczypospolitej.

słownictwo, np. „offiar”.