[b]Ignacy Krasicki, Monachomachia i Antymonachomachia, oprac. Zbigniew Goliński, BN I 197, 1969.[/b]

WSTĘP I. Poemat kontrowersji.

• centrum najpłodniejszego autorsko i wydawniczo pięcioleci poety: „Myszeis” 1775 r., Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” 1776 r., „Pan Podstoli” część I, 1778 r., „Monachomachia” 1778 r., „Bajki” i „Satyry” 1779 r., „Solenizant”, „Statysta”, „Łgarz”, „Wojna chocimska” oraz „Antymonachomachia” 1780 r.
• różne zdania – od F. K. Dmochowskiego, A. Mickiewicza, A. Brücknera, do T. Mikulskiego; od prób deprecjonowania utworu i podważania osobistego morale do gloryfikacji poematu i pochwały dla odwagi cywilnej autora. II. Dzieje tekstu i publikacji.
• datę powstania „Monachomachii” wiąże się z pobytem w Berlinie u Fryderyka II w 1776-1777, druk wbrew jego woli, Lipsk 1778, anonimowo, liczne błędy (odpisy).
• w „Antymonachomachii” – Jędza-Niezgoda wykradła tekst „Wojny mnichów” do wzbudzenia rozruchów. III. Konfrontacje.
• wielokrotnie podejmowana próby zlokalizowania „Monachomachii” na mapie Polski.
• dyskutowany stan bibliotek.
• przedmiotem głównym poematu – dysputa (bitwa jest jej przedłużeniem). IV. Bohaterowie.
• tylko 2 zgromadzenia biorą udział w bitwie: z zakonów żebrzących dominikanie i karmelici, bohaterem jest zbiorowość, słabo zindywidualizowana, w ruchu, można się zgubić.
• 9 klasztorów:

1. żeński (dominikanki).
2. prawdopodobnie jezuici (choć zakon został już rozwiązany) – święta pokora.
3. franciszkanie.
4. bonifratrzy (ubiór – pasy…).
5. Augustianie (synowie Augusta, 23 klasztory w Polsce przedrozbiorowej).
6. karmelici.
7. dominikanie.

• kler diecezjalny: ksiądz proboszcz (prałat), ksiądz podkustoszy.
• pan wicesgerent – świecki.
• dysputa – udział bierny, czynny – bitwa, charakter powszechny – także ojcowie ze wszystkich ośmiu klasztorów, imiona nie służą indywidualizacji, nie odgrywa ona większej roli w konstruowaniu postaci. V. Jedność miejsca, czasu i akcji.
• Dmochowski, wydawca „Dzieł” Krasickiego (1802 r.), wprowadził argumenta przed każdą z pieśni poematu.
• miejsca akcji zaledwie sygnalizowane, brak konsekwencji: 2 klasztory, epizodycznie mieszka-nie wicesgerentowej i zakrystia.
• czas akcji: świt – zmierzch.
• akcja: równolegle w obu klasztorach, potem w jednym z nich. VI. Komizm – parodia.
• komizm satyryczny i humorystyczny.
• konfrontacja wyobrażeń o życiu duchownych z rzeczywistością, satyryczność: dostojeństwo zwyczajnych i banalnych zachowań mnichów.
• oksymorony: łby – mądrość.
• imiona, parodie przemówień, zagęszczenie stylu panegirycznego i retorycznego (parodie). VII. Rodowód.
• poemat heroikomiczny: „Batrachomiomachia” Homera (?), schyłek renesansu: „Wiadro porwane” Tassoniego 1624 r., w Polsce „Myszeis” Krasickiego.
• źródła: poematy heroikomiczne Boileau, Gresseta, Pope’a i Woltera; „Iliada” i „Odyseja” Ho-mera, „Jerozolima wyzwolona” Tasoo, Lukan, Erazm z Rotterdamu, Molier. VIII. Współczesna funkcja poematu.
• zarzuty: potępienie moralne biskupa, zarzut niewdzięczności, anonimowy „Odpis na Monachomachię” – próba obrony zakonów nieudana, instytucja zdegenerowana.
• Reuchlin (XV/XVI w.) i „Listy ciemnych mężów”, konfiskata ksiąg żydowskich, konflikt z dominikanami, przypisywane Erazmowi z Rotterdamu. IX. Teksty.
• Michał Gröll w Lipsku 1778 r.
• Kazimierz Szlichtyn we Lwowie.
• bez miejsca wydania ok. 1778 r.
• warszawskie wydanie 1797 r.
• reedycja lwowska 1779 r.
• Franciszek Ksawery Dmochowski wydanie zbiorowe z poprawkami Krasickiego.

TEKST MONACHOMACHIA I. PIEŚŃ.

• „Nie wszystko złoto, co się świeci z góry”, „Serce, nie odzież” się liczy.
• charakterystyka wojny: „okrutna bez broni”, „domowa”, rycerze boso i nadzy.
• miejsce: pustki, gród, 3 karczmy, 9 klasztorów, rzadko domki.
• złoty wiek był za Saturna, ale przeor teraz szczęśliwszy, lektor, ojciec i bracia, „rozkoszne siedlisko/ Świętych próżniaków”, harmonia pomiędzy klasztorami, raj.
• Jędza Niezgoda przybiegła.
• „Budzą się mnichy”, ksiądz przeor „Pierwszy raz w życiu jutrzenkę obaczył”.
• ojciec doktor biegnie do refektarza, pyta o powód hałasu: „Czy do piwnicy wkradli się złodzie-je?/ Czy wyschły kufle, gąsiory i dzbany?”, „dla zdrowia” wypił wódkę i zjadł toruński piernik pozłocisty, „żeby jeszcze myśl przyszła wesoła” łyknął sobie drugi i trzeci raz, kichnął, bracia zawołali mu „Wiwat!”.
• ojciec Honorat snuje opowieść o Chryzyppusie i Alfonsie.
• ojciec Gaudenty o Zazdrości, która „chce się sadowić na naszych ruinach”.
• ojciec Pankracy, starzec, też o zazdrości, która „wkrada niechęć wszędzie”, zaleca braciom ostrożność, radzi zwołanie dysputy.
• bracia zapadają w drzemkę. II. PIEŚŃ.
• wschód słońca.
• bracia krzątają się po klasztorze, koło furty stękają dewotki, ojciec Rajmund wychodzi „słu-chać świątobliwe plotki”, zgubił pantofel, dzwony biją na nieszczęście, ojca Rajmunda odwie-dza Rafał od Bożego Ciała.
• „panna Dorotka” do furty zaprasza.
• schodzi się 30 mnichów.
• posłowie: Gaudenty i Hiacynt (z charakterystyką).
• dysputa o ważności dzieł i prawach do nauki. karmelici przyjmują zaproszenie, posłowie wy-chodzą.
• narada:
• ojciec Makary odradza wojować.
• ojciec Serafin przeciwnie.
• ojciec Pafnucy na zwiady.
• ojciec Zefiryn nie chce głosować.
• „Starzy się boją, a młodzi chcą wojny”
• „nie słyszą dzwonów na sekstę i nonę”, na dźwięk obiadu wszyscy pobiegli. III. PIEŚŃ.
• „Że dobrze myśleć o chlebie i wodzie”, „wstrzemięźliwość nie jest teraz w modzie”.
• znów narada:
• ojciec Gerwazy proponuje spić przeciwników.
• ojciec Hilary odradza – „Zbyt to są mocne kuflowe filary”.
• Elizeusz: „Minęły czasy szczęśliwej prostoty,/ Trzeba się uczyć, upłynął wiek złoty!”, „O ty, na polskim co osiadłszy tronie,/ Wzgardziłeś miodem i nie lubisz wina!” (Stanisław August), słyszał, że gdzieś w tym klasztorze jest biblioteka, „Był tam brat Alfons lat temu trzydzieści/ i z starszych książek poodzierał wieka”.
• mnisi poszukują książek.
• tymczasem przeor „Dla dobrej myśli resztę kufla dusił”; „Wdzięczna miłości kochanej szkleni-ce!/ Czuję cię każdy i słaby i zdrowy”…
• u dominikanów: doktor był u „wielebnej matki”, ochota do dysputy sprawiła cierpienie obu zgromadzeń, które teraz muszą czytać „książki nieszczęsne” i nie mogą zaznać „słodkiego z pracy odpocznienia”. IV. PIEŚŃ.
• apostrofa do Arystotelesa, tego, „którego żaden nie zrozumiał”.
• schodzą się mnisi, „Znać z twarz powagę: jak Tatry przed burzą,/ Sławą zagrzane łysiny się kurzą”.
• pan wicesgerent (wykorzystywanie wyroków sądowych) – mecenas dysputy.
• mowa defendensa: wychwala dzieła, nauki i cnoty wicesgerenta.
• oponent ojciec Łukasz od Trzech Królów.
• okropny wrzask.
• Hiacynt uchodzi z bitwy i udaje się do pani wicesgerentowej, „Wesół Hijacynt, dewotka kon-tenta”, gwar sprowadza jednak Hiacynta z powrotem do klasztoru, „Przez mostki, kładki, bruki i rynsztoki/ Pędził, gdzie górne niosły go wyroki”. V. PIEŚŃ.
• „I śmiech niekiedy może być nauką,/ Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa”, „Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,/ Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych”.
• Hiacynt wpada na plac wojny, bierze się do boju, „Za jednym razem urwał dwa kaptury”, znów się wymyka, „Legł z sławnej ręki ojca Zefiryna”.
• na ten widok ruszył ojciec Gaudenty, rzuca książką.
• „Widzi to Rajmund, ozdoba karmelu,/ Widzi w triumfie syna Dominika”.
• Gaudenty zmoczony wodą święconą.
• „Tak gdy z wierzchołka Alpów niebotycznych/ Mały sie strumyk sącząc wydobędzie…”.
• prałat postanawia skończyć wojnę, sprowadza „vitrum gloriosum”, ksiądz podkustoszy go przynosi, „On cię wart dźwigać w pokoju i w wojnie…”.
• Krzysztof-trębacz trąbi na dobranoc, „Do doktorowskiej zaniesion komnaty” [puchar]. VI. PIEŚŃ.
• „Już to ostatnia pieśń, mili ojcowie,/ Miejcie cierpliwość, czekajcie do końca”.
• kielich: „Wiele pomieścić trunku był sposobnym”, wyrzeźbione na nim 4 pory roku, picie w karczmach.
• „Pasą się oczy wspaniałym widokiem,/ Już zapomnieli o bitwie o radzie”.
• prałat: „Puchar ich wstrzyma, lecz wino pogodzi”.
• „Próżność nauka! Najszczęśliwsi głupi!”.
• mnisi idą do refektarza, walka ustaje.
• „Prawdziwa cnota krytyk się nie boi”.
• „Przeczytaj – osądź. Nie pochwalisz? – spalę!”.

DO JAŚNIE OŚWIECONEGO KSIĄŻĘCIA JEGOMOŚCI KRASICKIEGO, biskupa warmińskiego (I).

• motto z Marcjalisa: pastwisz się jedynie nad papierem, próbujesz kąsać niedźwiedzia, on [au-tor] za to może go naznaczyć, że nawet Cymnanus nie wywabi tego piętna.

• „zamiar [wytknięcia błędów Polaków] dobry, lecz środki niegrzeczne. Uczyniły twe dzieło wca-le bezskuteczne”, lepsze byłoby powolne wpajanie takiej świadomości, zbytni pośpiech wszy-stko zniszczył.

• „Nie siebieś nic nie baczny, a na wszystkich srogi”, chcesz zmienić obyczaje ze starych, dob-rych czasów.

• „Ach, książę, wierz mi, śmiać się muszę”.

• krytyka „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”, pochwała „Pana Podstolego”.

• gdyby autor był na miejscu Krasickiego, „Ganiłbym, co bym widział być dla nas szkodliwym,/ Tonem jednak poważnym, a nie uszczypliwym”, „Sądziłem, że autorem duch był libertyński,/ Zdziwiłem się, poznawszy że biskup warmiński”.

• wciąż powtarzane „mości książę!”.

• powód do nowej wojny, „Wszystkich-eś poobrażał, wszystkich się więc lękaj/ Lub żebrząc mi-łosiernie odpuszczenia stękaj”.

• „Czym jak komu służemy, tak też nam i płacą”.

  ODPIS NA MONACHOMACHIĄ

• „Nie wszystko złoto (…),/ Ani ten lepszy, co szydzi z kaptury”, „Zła nie naprawi a wiarę zatr-woży”, jeśli wytykamy czyjeś wady, bądźmy sami bez wad, staranie się o biskupstwa.

• „Pisałeś wiele dla kraju poprawy,/ Słusznie nabyłeś wiekopomnej sławy/ Twój «Doświadczy-ński» i twe «Myszeidos»/ Są dobre”, Episcopeidos – Wojna mnichów.

• zakończenie: „Winien odwołać, kto zmysla zuchwale:/ Przeczytaj – osądź. Nie pochwalisz? – spalę”.

  DO JAŚNIE OŚWIECONEGO KSIĄŻĘCIA JEGOMOŚCI KRASICKIEGO, biskupa warmińskiego (II).

• „…Jest Polakiem, a nie tak, jak Polacy, widzi./ To piękne! Co my chwalem, z tego sobie szy-dzi”, nawet jeśli źle robiliśmy, nie ma prawa nas krytykować, zachciało mu się „odmienić kraj cały”, nie tak łatwo zmienisz Polaków.

• „Zginiesz, co nosisz imię polskiego Homera!”.

  LISTY BRATA BŁAŻEJA DUBIECZKA

• do Franciszka, usłyszał o wielkim „sykofancie”, który napisał książkę przeciwko zakonnikom.
• ojciec Jodok, popijając obficie piwo muelhauseńskie, opowiedział jemu i innym o synu szata-na, zaczął układać wiersze i dyktować im, autor zawołał: „Oto Horacy”, to był poganin.

• mimo prośby o odpowiedź Franciszek nie odpisał, może brak miłości braterskiej sprawił, że nie spodobał im się utwór Krasickiego.

  PLAN ANTYMONACHOMACHII

  ANTYMONACHOMACHIA I. PIEŚŃ.

• „Często pozory łudzą słabe oczy”.

• „Jędzo Niezgody, twoje to są sztuki!”, nowe jej przedsięwzięcie, „Klasztor był cnoty zawołany wzorem”, zakradła się i ukradła „Zakonną wojnę”, idzie do mieszkania doktora, ubóstwo, księ-gi.

• gdy doktor wrócił, przeczytał pismo i „rozśmiał się”.

• „Kto się złym czuje, tego zarzut wzruszy,/ (…) Prawdziwa cnota krytyk się nie boi”.

• wchodzi do doktora Honorat, czyta księgę, „Miesza się, płoni, blednieje w cholerze/ (…) Chce drzeć”, przemowa Honorata: autor to „bluźnierca, heretyk sprośny, ateusz…”.

• doktor: „tym, którzy tylko winni błogosławić”, nie wolno złorzeczyć, „cierieć a milczeć – podział zakonnika”. II. PIEŚŃ.

• Honorat obiega cały klasztor, „Wszędzie wiadomość nieszczęśliwą głosi”, bracia się zbiegają, próbują uspokoić Honorata, który biegnie do biblioteki i rozrzuca księgi.

• bibliotekarz mówi Honoratowi: „Niejeden głupi był wydrukowany”, radzi bratu śmiać się, a nie dąsać, celem satyry jest „występek karać, oszczędzać osoby”.

• Honorat czuje sie osobiście dotknięty i nie chce się uspokoić. III. PIEŚŃ.

• ojciec Gaudenty smacznie śpi, „Powszechnej trwogi nie czuje, nie słyszy”.

• drażni to Jędzę, zmienia się w postać Żarliwości, mówi, że on śpi, gdy bracia płaczą.

• porwał się Gaudenty, „Woła na bitwę, choć bez przeciwnika”, noc trwa jeszcze, mało nie za-atakował Honorata, Gaudenty radzi walczyć. IV. PIEŚŃ.

• kradzież zawsze będzie zła.

• „O «Wojno mnichów»! (…) Płochość Cię z twoich kryjówek wykradła…”, „Nie czytając cię rzekli, żeś ladaco”.

• poeci, którzy liczą się ze słowami, nie są godni szacunku.

• podział na dwie grupy w klasztorze.

• „Ojciec Hijacynt był święty i grzecny”, pismo przeczytał, ale znudzony je odrzucił.

• narada mnichów. V. PIEŚŃ.

• pan wicesgerent radzi zemstę, pozwać do sądu zdrajcę.

• popiera go ojciec Gaudenty.

• gwar

• ojciec Pankracy oburza się na bluźniercę.

• doktor mówi o zgodzie, zostaje zagłuszony.

• proboszcz (prałat) „w stół pięścią uderzył”, wątpi, czy jest powód do oburzenia, „żartu nie bierzmy do siebie”.

• mnisi uspokajają się.

• pojawia się nowa osoba. VI. PIEŚŃ.

• wchodzi ojciec Regalat, pałający żarliwością.

• Gaudenty: „Do broni! do broni!”, niesie pamiątki po Piastach, Jagiełłach i Wazach.

• piją.

• doktor sie ukrywa.

• prałat namawia doktora na alkohol.

• na dnie dzbana Prawda: „Rzadki mnie uczci, a wielu się wstydzą,/ Bo złych zasmucam, a nie-winnych cieszę”, zna autora pisma, „Żart broń jest często zdradna i szkodliwa,/ Ale też cza-sem i jej trzeba zażyć”.