Erazm z Rotterdamu, Pochwała Głupoty oraz Skarga Pokoju, [w:] tenże, Wybór pism, przeł. Maria Cytowska, Edwin Jędrkiewicz, Mieczysław Mejor, oprac. Maria Cytowska, BN II 231, 1992.

WSTĘP Erazm z Rotterdamu i jego twórczość. epoka Erazma: koniec XV w. i początek XVI w.: upadek Konstantynopola 1453 r., odkrycie Ameryki 1492 r., upadek Grenady 1492 r., monarchia absolutna i tzw. święty urząd nadzoru-jący prawomyślność poddanych – inkwizycja, walki w Italii (współzawodnictwo Habsburgów i Walezjuszy), groźba najazdu tureckiego, poczta, druk, rozwój techniki (górnictwo i produkcja tekstylna) i miast, intensyfikacja rolnictwa, wysoki rozwój gospodarczy Niderlandów (wpływ begardów), „devotio moderna”. życie i twórczość Erazma: Desiderius Erasmus Roterodamus ur. 27/28,10,1469, syn Małgo-rzaty z Zevenbergen i księdza Rogera z Gouda, szkołę wspomina niemiło, zaraza uśmierca oboje rodziców, razem z bratem oddany do szkoły Braci Wspólnego Życia, Erazm wstępuje do klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna, 1488 r. śluby zakonne, pragnienie nieza-leżności i zainteresowanie starożytnością doprowadzają do rozczarowania życiem duchow-nym i antymonarchizmu, w 1489 r. „Antibarbari” (druk 1520 r., manifest humanistyczny), 1492 r. święcenia kapłańskie, podróż do Rzymu w charakterze sekretarza biskupa – życie dwor-skie, wydobycie się z klasztoru, wyjazd do Paryża w 1495 r., studia teologiczne (scholastyka), dorabia udzielając korepetycji, w 1500 r. wyjazd do Anglii na zaproszenie ucznia, lorda Mountjoy, poznaje Johna Coleta, Tomasza More’a i Johna Fishera, powrót do Paryża i nauka języka greckiego, „Adagiorum Collectanea” Paryż 1500 r., 1500-1505 w Niderlandach, „Pod-ręcznik żołnierza Chrystusowego” Antwerpia 1503 r., roczny pobyt w Anglii i podróż do Włoch (1506 – 1509), „Pochwała Głupoty”, do 1514 r. przebywa w Anglii, od 1514 r. tworzy utwory antywojenne, następne lata spędza w Niderlandach i Szwajcarii, był jednym z pierwszych nie-zależnych literatów, zmarł 11/12,07,1536 w Bazylei, ataki Kościoła i luteran, model chrześci-jaństwa uniwersalnego, przeciw wielości dogmatów i argumentom siły. „Pochwała Głupoty”. okoliczności powstania utworu: podczas powrotnej drogi z Włoch do Anglii w 1509 r., w języ-ku greckim Moros = głupiec a Tomasz More, drukowany dopiero w 1511 r.. gatunek literacki, charakterystyka utworu: deklamacja (mowa fikcyjna, ułożona dla ćwiczenia stylu – określenie Erazma), zabawką intelektualna, lektura umoralniająca, tzw. pochwała pa-radoksalna; krytyka wad i naduzyć społeczeństwa XVI w., Głupota w sposób rozumny i wnikli-wy kreśli obraz ludzkiej głupoty, Mądrość przywdziała maskę głupoty, żeby pozrywać maski, jakie przylgnęły do oblicza społeczeństwa XVI w., satyryczny obraz epoki, odsłonięcie najwię-kszych słabości natury ludzkiej: miłość własną i upodobanie do pochlebstwa, zmieszane żarty z poważnymi refleksjami, zaatakowanie zakonników, „najbardziej dalekich od zachowania za-konu”, głupota dygnitarzy, książąt, dworaków…, utwór moralistyczny w żartobliwo-satyrycz-nym tonie. źródła utworu, parantele literackie: dzieła od antyku do renesansu, Biblia, „Uczta” Platona i in-ne jego utwory („Fajdros”, „Rzeczypospolita”…), „Chmury” Arystofanesa, Lukian z Samosat. kompozycja, styl, język: części: wstęp, opowiadanie, argumentowanie, ewentualne obalenie tez przeciwnika i zakończenie; pozorny dialog, zmienność wyrażeń: od wulgarnych do wy-twornych, od potocznych do pełnych erudycji, gra różnorodnych cytatów, operowanie wyol-brzymieniem komicznym, absurdem, ironią, częste porównania zwierzęce, wyzwiska; żon-glerka słowna. krytyka: entuzjazm humanistów, oburzenie duchowieństwa i teologów Lowanium i Sorbony, 1527 r. potępienie przez profesorów Sorbony, od 1542 r. na indeksie ksiąg zakazanych w Pa-ryżu, na papieskim od 1559 r. do XIX w. edycje autorskie i przedruki: edycja paryska 1511 r., wznowienie 1512 r., w krótkim czasie 21 oficyn europejskich wydrukowało ten utwór. przekłady: już w 1512 r. na język czeski, 1520 r. na francuski, 1534 r. niemiecki, 1539 r. wło-ski, 1549 r. angielski; ukazało się ponad 180 przekładów, nawet na hebrajski (1967 r.) i japoń-ski (1969 r.). „Skarga Pokoju”. w grudniu 1517 r. w drukarni Frobena, najważniejsze przesłanie: Ludzie niszczą sami pokój na własne nieszczęście i utrapienie. Taka postawa byłaby bardziej zrozumiała u zwierząt, a nie u istot ludzkich obdarzonych mo-wą i rozumem i już ze względu na swą budowę stworzonych dla pokoju. Nikt też nie obejdzie się bez pomocy bliźniego, zwłaszcza że człowiek nie ma naturalnych środków obronnych, ta-kich jakimi przyroda obdarzyła zwierzęta. Życie ludzkie pełne jest grożących zewsząd niebez-pieczeństw. Zgoda panuje wśród ciał niebieskich i żywiołów, zgoda istnieje wśród zwierząt tego samego gatunku, a nawet wśród roślin i głazów. Związki rodzinne i państwowe winny być oparte na zgodzie, bo po to przecież powstały. Nie ma pokoju ani wśród książąt będących „sercem i okiem ludu”, ani wśród uczonych, ani wśród duchownych, ani też wśród zakonników. Nie ma pokoju nawet w sercu jednego człowieka, albowiem toczy się w nim walka między rozsądkiem i afektami. Wobec tego stanu rzeczy ludzie nie zasługują na miano chrześcijan. Powinni bowiem naśla-dować Chrystusa, który był „princeps pacis”, pamiętać, że są członkami jednego ciała. Przykład pokoju daje Ewangelia, a nawet historia starożytna. Trzeba nawoływać do pokoju rządzących państwami. Książęta bowiem podstępnie wszczy-nają wojny, ażeby gnębić lud. Toczą walki dla osobistych powodów, choć wszelkie spory na-leży załatwiać pokojowo. Trzeba odrzuci nienawiści narodowościowe, nie odwoływać się fał-szywie do patriotyzmu ludu, aby wojnę dla własnych interesów wykorzystać. Książęta winni wobec ludu spełniać swe obowiązki. Być ich obrońcami i wychowawcami. Każde państwo rozkwita w pokoju. Wojna sprowadza demoralizację, nieszczęścia i powszechne ubóstwo. Lud buduje podstawy dobrobytu państwa, toczący wojnę władcy wszystko to niszczą. Na woj-nie bogacą się tylko zbrodniarze. Gdy rozważy się okrucieństwa wojny, dojdzie się do oczywistego wniosku, iż każdy pokój na-wet okupiony największymi wyrzeczeniami lepszy od wojny. Walczą i nawołują do wojny ci, których powołaniem jest szerzenie pokoju – to jest duchowni. Najbardziej haniebna jest walka chrześcijan z chrześcijanami. Jeśli trzeba koniecznie walczyć, lepiej zwrócić swój oręż na Turków, lecz właściwiej jest na-wracać ich dobrym przykładem. Kiedy jednak trzeba koniecznie prowadzić wojnę dla własnej obrony, należy ją stoczyć z jak najmniejszym przelewem krwi i możliwie szybko. styl i język: styl podniosły i patetyczny, wzniosłe epilogi przypominające mowy Cycerona, specjalny rytm prozy, powtarzanie zaimków i przymiotników, stosowanie tzw. stopniowania, słownictwo z Cycerona, Seneki, Pliniusza, Pisma Świętego. wydania i przedruki: 1518-1540 26 wydań. przekłady: 1521 r. na język niemiecki, 1525 r. francuski, 1529 r. hiszpański, 1559 r. angielski, 1567 r. holenderski. „Colloquia familaria” („Rozmowy potoczne”). powstanie zbioru, charakterystyka: bez wiedzy Erazma w 1518 r., korekta tekstu – nowe wy-danie (autorskie) w 1519 r., poszerzona wersja w 1522 r., obok język wpajać zasady moralne, przewodnik życia chrześcijańskiego. przegląd treści: utwory propagandowe (znajomość hebrajskiego, greki i łaciny), cykl rozmów biesiadnych, nawołanie do prawdziwej chrześcijańskiej pobożności, grupa dialogów zajmują-cych się położeniem kobiet w społeczeństwie XVI w. oraz sprawami dotyczącymi małżeństwa (Zalotnik i dziewczyna, Dziewczyna stroniąca od małżeństwa, Dziewczyna żałująca, Położni-ca, Sejm niewieści, Niedobrane małżeństwo), niechęć do życia klasztornego (Opat i uczona dama), powierzchowna pobożność, zakłamana dewocja, zakorzenienie przesądów i zabobo-nów (Cyklop, czyli nie wypuszczający z ręki Pisma świętego, Pogrzeb, Pielgrzymka w celach religijnych), zadania monarchów (Charon, Sprawy wojenne), zbiór kończy się dialogiem Epi-kurejczyk – wyznanie wiary chrześcijanina-humanisty. postaci – rozmówcy dialogów: poszczególne dialogi – komedie w jednym akcie, młodzież (16 lat), szlachcianki, kler, według stanów. realizm i fikcja: naturalność rozmów jest osiągana dzięki sceniczności przedstawienia, aktorzy dynamiczni, nawiązywanie do znanych czytelnikom zdarzeń. kompozycja, język i styl: ograniczenie liczby przemawiających wpływa na jasność wypowie-dzi, na podkreślenie myśli przewodniej, łacina piękna w sprawach życia codziennego, głównie z Plauta i Terencjusza, także z Warrona i Pliniusza, zamiłowanie do zdrobnień, żywy, płynny, czysty, zachwycający trafnością i lekkością wypowiedzi język. krytyka: opieka cesarza uchroniła Erazma od oskarżenia o herezję przez profesorów z Lowa-nium, w 1526 fakultet Sorbony poddał ostrej cenzurze „Rozmowy”, na co nie zgodził się Fran-ciszek I, poczytność i obrona papieża Klemensa VII, w 1559 r. na indeksie ksiąg zakazanych do XIX w. przekłady: do 1536 r. ponad 100 wydań, najczęściej tłumaczone dialogi dotyczące położenia kobiet oraz moralności chrześcijańskiej (zwłaszcza Pogrzeb), prawie na wszystkie języki. Korespondencja Erazma. zbiory listów: od ok. 1498 r. Erazm gromadzi własne archiwum korespondencji, ok. 1200 po-zycji opublikowanych. charakterystyka: ok. 400 korespondentów, pełno przysłów, sentencji, cytatów z literatury sta-rożytnej i Biblii. listy do Polaków: niekompletna liczba, sprawy polityczne, moralne, obyczajowe, nowości ksią-żkowe, zdrowie…, Andrzej Krzycki, Krzysztof Szydłowiecki, Jost Ludwik Decjusz, Piotr Tomi-cki, Hieronim Łaski, Zygmunt I, Jan Łaski. Recepcja dzieł Erazma w Polsce. pierwsze wzmianki o Polsce w przysłowiu „Spiesz się powoli” (Adagium 1001). druki dzieł Erazma m.in. Hieronim Wietor. erazmiańczyk Walenty Eck. popularność zwłaszcza „Rozmów”. Mikołaj Rej, Marcin Kromer, Jan Leopolita Starszy, Marcin Bielski, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski.

TEKST Moriae encomium „tą jestem, co swą boską potęgą bogów i ludzi rozwesela”. cieszy się z radosnej reakcji słuchaczy. „Bo cóż się bardziej godzi niż to, żeby Głupota sama trąbiła o swej chwale? Jak to mówi przy-słowie: chwal mnie moja gębo!”. żal, że, choć najwspanialsza, bezgraniczna, powszechna, nigdy nie chwalona, wstydzą się jej ludzie, „międzygłupcy”. jest córką Plutosa (bogactwo) i Neotete (młodość), urodziła się na Wyspach Szczęśliwych, jej piastunkami były: Mete – Pijaczynka, Apedia – Prostaczka, Filautia – Miłość własna, Lete – Zapomnienie i Kolakia – Pochlebstwo… o jej dobrodziejstwach i władzy. „To w każdym razie pewne, że dobrej zabawy nie masz na żadnej, jeśli jej głupstwo sobą nie zaprawiło”. „Ale co sie o przyjaźni powiedziało, to o wiele bardziej odnieść trzeba do małżeństwa, które doprawdy niczym nie jest innym jak nierozdzielnym połączeniem życia dwojga ludzi”. „Śmieją się z «dudka», z «rogacza» i jak go tam nie nazywają, gdy scałowuje łzy nie-wiernej żony. Ale o ileż to szczęśliwiej dać się tak oszukiwać, niż przez nadmierne zazdrośni-ctwo i samemu się zżerać, i tragediami wszystko napełniać!”. radość i szczęście, „Co po młodości, jeśli ją przeżera kwas starczego smutku?”. krytyka wojny. Sokrates. „Pewnie, wszystko to gra cieni, ale nie inaczej i z tą komedią ludzkiego życia”. „Przede wszystkim więc to jest oczywiste, że wszystkie namiętności to sprawy z podwórka Głupoty”. o starszych zachowujących się jak młodzi „jeden farbuje włosy, drugi załata łysinę pod peru-ką, trzeci posługuje się zębami, które może od kogoś sobie pożyczył”. nauka „sama taka gramatyka to ci już z czubem wystarczy, żeby zatruć życie raz na zawsze”. prawda „leży na dnie wina i na języku dziecka”, „uszy władców wzdrygają się na prawdę”, „prawda królom jest nienawistna”. o zabobonach, wierze w cuda, odpusty, asceza, pochodzenie od herosów. „Wprawdzie dzisiaj pochlebstwo w złej jest osławie, ale to tylko u tych, na których większe wrażenie robią słowa, jakimi rzeczy są nazwane, niż same rzeczy”. „ryczytator”. „Mnie to tam nie zależy na tym, by mi składano ślubowania, ani w gniew nie wpadam i nie żą-dam, by mnie przebłagiwano, jeżeli w ceremoniach religijnych coś było nie w porządku”, nie jest drażliwa, jest dobroduszna, choć dziwi się, że świątyń jej nikt nie buduje. największymi głupcami są kupcy i mnisi (myślą, że są lepsi od innych, bo mają złote pier-ścienie). „często śmiechem można obalić to, czego by się żadnymi argumentami nie obaliło”. o teologach i mnichach – „obwarowani tyloma szańcami szkolnych definicyj, wniosków”. ona wmieszała się do Wulkana i jego sieci. walki zakonników – najróżniejsze pytania, zakony, jakby to za mało było „nazywać się tylko chrześcijanami”. zachowanie władców, papieży, kardynałów i biskupów (sen do południa, łowy…). należy się Głupocie chwała bez granic, kresu. przysłowia o głupocie (Cyceron, Homer, Horacy, Pismo święte); najważniejsze: „Umieć uda-wać głupotę – to mądrość najwyższa”, przykłady głupoty teologów… „największym szczęściem jest szaleństwo tych, którzy kochają”, miłość boska, niebiańska. „czasem i głupiec powie coś do rzeczy”, zapędziła się i zaczęła mówić zbyt mądrze, sama siebie przywraca do porządku. „A zatem, znakomici wyznawcy Głupoty, bywajcie, poklask mi dajcie, długo żyjcie, moje zdro-wie pijcie!”. Przeł. Edwin Jędrkiewicz

Querela Pacis wyraża współczucie dla tych, którzy wzgardzili pokojem. „Pokój )…) obrońca dobra, jakie tylko ziemia i niebo posiada”. o zwierzętach i zgodzie w naturze. potrzeba tworzenia państwa i małżeństwa, miłość dzieci i rodziców, nauka Chrystusa. „nikt nie wystarcza tylko sam”. książęta mają więcej władzy, więc więcej namiętności też nimi targa. walki szkół, chrześcijan (różne kościoły, zakony…), kapłana z kapłanem, biskupa z biskupem, walka w małżeństwie i w sercu człowieka, Biblia nakazuje pokój. do wojny pobudzają zazdrość i zawiść, duchowni, krytyka papieża, Juliusza II (1503-1513), który przekręcając słowa doprowadzał wręcz do obrony wojny, natomiast papież, Leon X (1513-1521), nawołuje do pokoju. wyższość państwa nad jednostką. wszyscy powinni sprzymierzyć się przeciwko wojnie, poległych w niej chować w niepoświęco-nej ziemi, jeśli wojna jest konieczna, musi być powód powszechny, a nie prywatny, prawdzi-wy. wymienione skutki wojny i pokoju. z Cycerona „milkną prawa w czasie wojny”. zbrodniarze, wezwanie do książąt, kapłanów, teologów, biskupów i innych chrześcijan, przy-kładami do naśladowania są papież Leon X, król Francji Franciszek, książę Karol (wnuk Ma-ksymiliana), cesarz Maksymilian, Henryk VIII. „Nieliczna tylko garstka przestępców, których pomyślność zależy od nieszczęść ojczyzny, wzdycha do wojny”. „Wojna wynika z wojny, zemsta zemstę pociąga”. Przeł. Maria Cytowska.