Istnieje szereg definicji partii politycznej. Propozycje zgłaszane przez poszczególnych autorów niejednokrotnie różnią się między sobą, choć w zdecydowanej większości przypadków wynika to z obranej przez nich perspektywy postrzegania partii politycznej. Partia polityczna jako instytucja aktywna w sferze działań politycznych na pewno winna być analizowana w sposób wielopłaszczyznowy, co oznacza, iż zróżnicowanie funkcji przez nią wypełnianych, i to w układzie powiązań społecznych, publicznych czy nawet organizacyjnych, pozwala na traktowanie jej zarówno w kontekście otoczenia, w którym działa, jak i pewnych właściwości typowych dla niej samej jako szczególnego typu organizacji politycznej. Na pewno najbardziej rozpowszechnione są tzw. definicje wyborcze partii politycznej, a to chociażby z tego względu, że najsilniej kojarzone są z demokratycznym otoczeniem, w ramach którego przyszło im spełniać określone funkcje. Partia traktowana jest jako dobrowolna organizacja polityczna, której zasadniczym celem jest zdobycie lub utrzymanie władzy państwowej. Skoro w demokracjach jedynym instrumentem służącym osiągnięciu tego celu są wybory, to w definicji tego typu pojawiają się np. stwierdzenia, iż partie wysuwają swoich kandydatów w wyborach powszechnych lub uczestniczą w procesie wyborczym, czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych, a pośrednio również kandydatów zajmujących stanowiska w ciałach wykonawczych (egzekutywnych). W tego typu definicjach zostaje zaakcentowane z jednej strony szczególne znacznie aktywności wyborczej partii politycznej (środek służący osiągnięciu celu), a z drugiej - fakt, że o specyfice partii jako organizacji politycznej decyduje jej udział w przetargach władczych na poziomie struktury państwa (zasadniczy cel). Partie polityczne znajdujemy jednak nie tylko w państwach demokratycznych, ale również w reżimach autorytarnych, totalitarnych czy też takich, które dopiero są w trakcie procesu demokratyzacji i istnieją uzasadnione obawy, czy przeprowadzone w nich wybory można określić jako wolne i w pełni rywalizacyjne. Uwzględniając w definicji partii politycznej i takie sytuacje, należałoby przyjąć, iż jest to organizacja polityczna, która dąży do zdobycia władzy publicznej lub stara się ją utrzymać nie tylko metodami demokratycznymi (mechanizm wyborczy), ale również przy wykorzystaniu całkiem odmiennych instrumentów i metod, takich jak np. rewolucyjny przewrót, ideologiczna racjonalizacja legitymacji, stosowanie przemocy i terroru, plebiscytarny lub symboliczny charakter elekcji. W ten sposób oczywiste staje się, że tym, co łączy partie polityczne w reżimach demokratycznych i niedemokratycznych, jest dążenie do zdobycia władzy ewentualnie jej utrzymania, środki zaś temu służące mogą być różnorodne i „jakościowo" odmienne z racji uznawanych w określonym układzie wartości i sposobów legitymowania władzy. Koncepcje rodzin partii Europy Środkowej i Wschodniej są obciążone - z punktu widzenia badań komparatystycznych - trzema mankamentami: są zbyt rozbudo¬wane, nie stosują do wszystkich przypadków jednakowych kryteriów (prócz typu ideologii uwzględnia się niekiedy - miejsce zajmowane w prze¬strzeni politycznej, styl działania lub związek z określoną grupą społeczną) i nie uwzględniają ideologicznej ewolucji partii politycznych, którą przechodzi wiele partii wschodnioeuropejskich. Biorąc to pod uwagę, wyróżniamy cztery główne bieguny rywalizacji, występujące w większości krajów:

1. socjalistyczny (umiarkowanej lewicy)
2. konserwatywno-chrześcijańsko-demokratyczny (konserwatywno-chadecki)
3. liberalny
4. radykalny (skrajna lewica i prawica). Poza głównymi biegunami występują również ugrupowania agrarne (z reguły wspomagające biegun konserwatywno-chadecki), etniczne (współpracujące zarówno z lewicą, jak i z prawicą), ekologiczne (praktycznie nie¬obecne w rywalizacji) oraz partie traktowane jako niestandardowe, które dy¬stansują się od oceny przeszłości i formułują raczej „rozmyty" apel ideologiczny. Te ostatnie nadają ton rywalizacji politycznej w Chorwacji, Słowacji, a ostatnio ta¬kże w Bułgarii i na Litwie. • BIEGUN SOCJALISTYCZNY: Umiarkowana lewica- zreformowane partie komunistyczne- kontynuatorskie: w większości państw Europy Wschodniej i Środkowej (Polska, Albania, Bułgaria, Chorwacja, Litwa, Ukraina). Ich cechą jest ciągłość historyczna- odziedziczyły struktury, majątek, bazę członkowską. Rywalizują z ugrupowaniami antykomunistycznymi, neoliberalnymi. Głównym celem partii socjalistycznych jest uzyskanie poparcia elektoratu, który w wyniku przemian odczuwa deprywację, demokratyzacja. Program partii stawia nacisk na: ochronę słabszych i pokrzywdzonych, gospodarka rynkowa, zmiana w programie- integracja z Unią, NATO, częściowa aprobata prywatyzacji. Najwcześniej tego typu partie pojawiły się na Węgrzech- „socjaldemokratyzacja życia”. Często są to też reaktywowane, przedwojenne partie socjaldemokratyczne. Na początku wchodzą w skład koalicji wyborczej sił antykomunistycznych lub samodzielnie: Bułgaria, Litwa, Rumunia- sojusznicy silnych partii postkomunistycznych, Czeska Partia Socjaldemokratyczna. W Europie można wyróżnić także partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne ale bez korzeni, które wywodzą się np. z szerokich ruchów społecznych, z ich rozłamu ( Unia pracy z „Solidarności”), mogą być efektem dezintegracji partii komunistycznej ( Bułgaria) lub jako samodzielne podmioty (Słowenia, Albania, Estonia) czerpią wzorce z teraźniejszych ugrupowań. Przykłady: Albania: PS – Partia Socjalistyczna, Czechy: CzSSD – Czeska Partia Socjaldemokratyczna, Litwa: LSDP – Litewska Partia Socjaldemokratyczna • BIEGUN KONSERWATYWNO- CHADECKI:

1. PARTIE KONSERWATYWNE: Wśród nich można wyodrębnić dwa rodzaje ugrupowań: a) ogólnonarodowe - próbują one złagodzić typ apelu klasowego, oferują wyborcy tożsamość uniwersalną „ponad podziałami". b) ogólnonarodowe o populistycznym typie apelu wyborczego - charakteryzuje ją obecność silnych akcentów narodowych w programach wyborczych. Partie konserwatywne pozostają silniejszą wyborczą rodziną niż ich bezpośredni sąsiad w rywalizacji, czyli partie chadeckie. Dysponują znacznym poziomem relewancji rządowej. Mają z reguły charakter partii inicjujących. Przykłady: Polska – Prawo i Sprawiedliwość, Bułgaria – Partia Konserwatywna
2. PARTIE CHADECKIE: Najsilniejsza wyborcze rodzina o orientacji centroprawicowej. Możemy wyróżnić trzy kategorie tych ugrupowań: -partie o rodowodzie katolickim -partie reprezentujące interesy społeczności katolickiej i protestanckiej -małe partie chadeckie o rodowodzie protestanckim. Partie chadeckie z wyjątkiem ugrupowań należących do trzeciej grupy mogą poszczycić się wysokim poziomem relewancji rządowej. Postać jednej partii bądź stałej koalicji (Litwa, Ukraina) albo więcej niż jedno ugrupowanie (Łotwa, Polska- PiS, Czechy, Węgry, Serbia), partie niejednoznacznie identyfikowane (Bułgaria, Słowacja, Rumunia, Rosja) lub nieodgrywające znaczącej roli (Ukraina). Przykłady: Ukraina – Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny (ХДС) • BIEGUN LIBERALNY: Większość powstała na przełomie XIX i XX w. Po 1945r. pojawiły się dwie tendencje: a) prawicowy liberalizm - postulowanie ograniczania do minimum działań państwa w sferze ekonomii; w programach zaczęto postulować wolność obywatelską i zagwarantowanie indywidualnych praw człowieka (FDP Niemcy). Rozwinął się w krajach, gdzie istniały silne partie chadeckie, a nie ma p. konserwatywnych jako reprezentanta opcji prawicowej. b) centrolewicowy liberalizm- charakteryzuje się podkreśleniem prosocjalnej orientacji politycznej opartej na sprawiedliwości społecznej. Pojawia się w krajach, gdzie istnieją silne partie konserwatywne. Jak na partie o niskim poparciu wyborczym , mają znaczną relewancję rządową, co dotyczy krajów, w których występuje dwu-i-pół i wielopartyjny format systemu. Przykłady: Polska – Platforma Obywatelska, Bułgaria – Partia Liberalna • BIEGUN EKSTREMALNY:

• partie „radykalnej kontynuacji”: domaganie się przywrócenia systemu komunistycznego,
• partie „radykalnego powrotu”: powrót do przedkomunistycznej przeszłości (Konfederacja Polski Niepodległej), wywodzi się z partii antykomunistycznych
• partie „radykalnego zerwania”: zerwanie z reformami postkomunistycznymi

1. PARTIE ULTRAPRAWICOWE: Znajdują się na najbardziej na prawo wysuniętym odcinku przestrzeni rywalizacji politycznej. Wyróżniamy dwa ich typy: a) ultraprawicowe starego typu : -nawiązują do tradycji autorytarnej- faszystowskiej

• podwajają reguły legitymacji istniejącego systemu politycznego
• akcentują kwestie antyparlamentarne, antypartyjne, antypluralistyczne
• odrzucają demokratyczne zasady gry politycznej
• odwołują się do koncepcji nacjonalizmu b) ultraprawicowe nowego typu :
• nie mają powiązania programowego i organizacyjnego z partiami faszystowskimi
• mówi się tu o partiach Nowej Prawicy
• parlament traktują jako zasadniczą płaszczyznę rywalizacji
• obca im jest ideologia faszystów
• należą do partii małych -ok. 10% zdobytych głosów wyborczych. Przykłady: Węgry - Ruch na rzecz Lepszych Węgier (Jobbik) PARTIE ULTRALEWICOWE (komunistyczne): Najstarsze z obecnie działających powstały w I i II dekadzie XXw. Były produktem rewolucji w Rosji 1917r./ w Niemczech, Finlandii powstały po rewolucji Można wyodrębnić kilka faz rozwoju:
• W okresie międzywojennym i po II wojnie partie kom. powstawały pod dyktatem Moskwy
• W okresie fascynacji tzw. eurokomunizmem (lata 70-te), gdy wiele partii zanotowało spore sukcesy wyborcze, nastąpił proces marginalizacji politycznych
• Upadek państw tzw. realnego socjalizmu po 1989 spowodował zróżnicowaną reakcję zachodnich partii komunistycznych: I grupa uważająca, iż upadek komunizmu w Europie Wschodniej nie ma żadnego wpływu na zmianę tożsamości partii, II grupa obejmuje ugrupowania, które popierają tezę, iż nastąpił upadek socjalizmu w zdegenerowanej formie, a nie socjalizmu w ogóle. Przykłady: Białoruś - KPB – Komunistyczna Partia Białorusi, Czechy - KSCM – Komunistyczna Partia Czech i Moraw

Bibliografia: • Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut, Systemy polityczne współczesnego świata, Gdańsk 2001 • Andrzej Antoszewski, Partie polityczne Europy Środkowej i Wschodniej, Poznań 2005 • Katarzyna Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004