Jan Kochanowski, Fraszki, oprac. Janusz Pelc, wyd. 2 zm., BN I 163, 1998.

WSTĘP Kultura obyczajowo-towarzyska i umysłowa w epoce odrodzenia. 1584 r. Kochanowski wydał w Krakowie „Fraszki”. wszechstronne zainteresowanie człowiekiem i sprawami ludzkimi. Giovanni Pico della Mirandoli „O godności człowieczej oracji”: „Umieściłem cię pośrodku świata, abyś tym łatwiej mógł obserwować wszystko, co się w świecie dzieje” – tak według niego Bóg miał powiedzieć do pierwszego człowieka. duża rola dworów i uniwersytetów, także miast i ośrodków podmiejskich. humaniści renesansowi sięgali do kultury grecko-rzymskiej; przywiązywali szczególną wagę do dyskusji -–powstają grupy dyskusyjne nawiązujące do tradycji antycznych, np. Akademia Platońska, Academia Panormitana w Neapolu, Societas Litteraria Vistulana w Niemczech. na przełomie XV i XVI w. głównymi ośrodkami krzewienia nowych, renesansowych form życia umysłowego i towarzyskiego w Polsce były duże miasta: Kraków (zwłaszcza za Zygmunta I) oraz dwory pierwszych mecenasów-humanistów. twórcy na dworze Zygmunta I: Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Stanisław Gąsiorek z Bochni (wuj Łukasza Górnickiego), Stanisław Hozjusz. rola dworów: prymasa i kanclerza Jana Łaskiego, potem jego bratanków, Jana Lubrańskiego, Seweryna Bonera, Piotra Kmity, Jana Tarnowskiego; dwór Andrzeja Krzyckiego. Zygmunt II August tworzył swój dwór w Wilnie. w 1563 lub 1534 r. Jan Kochanowski został poetą królewskim.

Tradycja i poprzednicy fraszek Kochanowskiego. ogromna rola greckich epigramatów, a także rzymskich, zwłaszcza Marka Waleriusza Marcja-lisa („Księgi epigramatów”), na którym wzorowało się wielu polskich pisarzy, m.in. Jan Kocha-nowski, Andrzej Krzycki. nawiązania do Kallimacha z Cyreny, jego „Anakreontyki” odnalazł Henri Estienne. Jan Kochanowski był niewątpliwie pierwszym polskim „anakreontystą”, w jego ślady poszli następni: Jan Smolik, Mikołaj Sęp Szarzyński, Jan Rybiński, w XVII w. Jan Andrzej Morsztyn, Jan Gawiński, w XVIII w. Epifani Minasowicz, Adam Naruszewicz, Franciszek Dionizy Kniaź-nin. zbiory facecji, opowieści, apoflegmatów, sławnych powiedzeń ze starożytności zostały zebra-ne, a później wydane przez Poggio Braccioloniego “„Liber facetiarum”, zbiory Heinricha Be-bela i Erazma z Rotterdamu („Adagiorum chiliades tres”). popularność bajek: forma krótka lub obszerna, wzorowana na Ezopie; słynny niemiecki prze-kład bajek: Heinrich Steihövel, włoski: Akcjusz Zuccho, polski: Biernat z Lublina (ok. 1516 r.). stemmata – wiersze interpretujące herby, godła heraldyczne, symbolikę określa inskrypcja, a komentuje subskrypcja. ikony – wizerunki poszczególnych postaci. emblemat – twórcą tego gatunku był włoski humanista, Andrea Alciati „Emblematum liber” 1531 r.; pełny emblemat składał się: z inskrypcji, którą był na ogół tytuł, nagłówek pełniący rolę motta, często, zwłaszcza w późniejszych czasach, wyrażony w postaci sentencji. z obrazu, symbolicznego lub alegorycznego wizerunku, zwanego imago, icon, wyra-żając treści uogólnione w inskrypcji słownie, a tu ukazane paralelnie. z subskrypcji – zazwyczaj epigramat, choć mógł to być też inny tekst, utwór elegijny, nawet pisany prozą, zawsze jednak objaśniający, komentujący sens obrazu oraz ins-krypcji. „Fraszki” i łacińskie „Foricoenia” Jana Kochanowskiego powstały w epoce, w której szczegól-ne uznanie zdobywały takie gatunki, jak emblemata, stemmata, ikony; Jan Kochanowski rza-dko pisywał stemmata (np. wiersz dedykacyjny „Szachów”). pierwszy wiersz emblematyczny, będący jednocześnie symbolicznym wizerunkiem znanej po-staci, napisał Jan Dantyszek, wydrukował go w 1531 r. mistrzowie epigramatu: Andrzej Krzycki, Klemens Janicki (Janicjusz), Krzysztof Kobyliański (mniejszy dorobek niż dwóch pozostałych, przestrzegał rygorystycznie zasad gatunkowych); trochę pisywał Mikołaj Rej. Janicjusz: Amo Tres me litterulae perdunt redduntque saluti, Hei vox cur tantum parvula iuris habes? u Reja widać wyraźnie rygorystyczne przestrzeganie długości epigramatu: 8-wersowy, 13-zgłoskowy (7+6), np. „Zwierzyniec”. Jan Kochanowski wprowadzał do swoich „Fraszek” oraz „Foricoeniów” utwory przynależne do różnych gatunków, np. biesiadne kantyleny, anakreontyki, drobne liryki, sonety, erotyki, wier-szyki do przyjaciół i znajomych, obrazki obyczajowe, docinki satyryczne, wiersz-modlitwy.

Jana Kochanowskiego świat fraszek. geneza, znaczenie fraszek została wyjaśniona przez Sante Graciottego w rozprawie pt. „Fra-szki i «fraszki»”. frasca – z wł. gałązka pokryta liśćmi, przenośne znaczenie: 1) osoba bez znaczenia, niepo-ważna; 2) rzeczy i sprawy małej wagi; 3) językowe drobiazgi, kawały; pisane u Boccaccia od-nosi się również m.in. do dziedziny strojów, do „drobnych świecidełek”, „upiększeń”. Jan Kochanowski pierwszy raz użył słowa „fraszka” w „Satyrze albo Dzikim mężu”. mistrzem Kochanowskiego był Francesco Robotello. swoistym obramowaniem „Ksiąg pierwszych” „Fraszek” są dwa programowe wiersze: 3 i 101, pod tym samym tytułem „O żywocie ludzkim”; w pierwszej widzimy uogólnienie bardzo zna-mienne i charakteryzujące postawę twórcy dzieła: „Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy,/ Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy…” – bliskie to słowom Eklezjastesa: „Vanitas vanita-tum et omnia vanitas” I 2, XII 8. we „Fraszkach” znalazła się cała galeria postaci śmiesznych, niektórzy zostali ośmieszeni, by na ich przykładzie ukazać przeróżne wady właściwe istotom ludzkim – zgodne to było z pra-dawną zasadą wszelkiej satyry: „Parcere personis, dicere de vitiis” = u Kochanowskiego „Nie-chaj karta występom, nie personom łaje”; w „Księgach pierwszych” z dobrotliwym uśmiechem autor ukazał swoich przyjaciół i siebie. w „Księgach wtórych” umieścił poeta wierszyk pisany najprawdopodobniej podczas pracy w kancelarii królewskiej, obdarzony znamiennym tytułem „O nowych fraszkach” – poeta drwi z tego, że tracił czas, który mógłby przeznaczyć na pisanie wierszy, na kaligrafowaniu itp. człowiek jako marionetka występuje stosunkowo często u Kochanowskiego: I 3, 101, „Czło-wiek Boże igrzysko” w „Księgach trzecich”. w wierszu „O nowych fraszkach” mamy do czynienia z karnawalizacją – dotyczy ona króla Zygmunta II Augusta. współcześni Kochanowskiemu zabiegali, by być umieszczonym we fraszce, np. Mikołaj Firlej, gwarantowało to sławę i pewien rodzaj nieśmiertelności. wbrew zapowiedzi wstępnej poeta mówił e fraszkach o czynach bohaterskich, pamiętać nale-ży, że zbiór owych fraszek zawiera kunsztowną „Modlitwę o deszcz”, refleksyjne wiersze-modlitwy „Do Pana” i „Na dom w Czarnolesie”. jako renesansowy Proteus, autor „Do gór i lasów”, spoglądał na przemijające koleje oraz me-tamorfozy swojego życia (Proteus był uważany przez Giovanniego Pico della Mirandola i in-nych humanistów za uosobienie człowieka prawdziwego); w zakończeniu nawiązanie do „Carpe diem” Horacego: Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici, A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.

Konstrukcja fraszek. od dystychów do utworów wypełniających ok. 30 wersów. we „Fraszkach” występuje 10 typów rytmicznych: 5-, 7-, 8- (czasem 4+4), 10- (4+6; 5+5), 11- (5+6), 12- (7+5), 13- (7+6; 8+5) oraz 14-zgłoskowiec (8+6) większość fraszek pisana jest wierszem stychicznym. 4-wersowa zwrotka pisana 8-zgłoskowcem: Ks. I „Z Anakreonta”, „O sobie”, „Do chmury”, „O tymże”. wiersz stroficzny, 13-zgłoskowiec o rymach aabb: Ks. I „Do dziewki”. próby sonetu 11-zgłoskowiec (5+6): „Do paniej” (abba cddc dede ff), „Do Franciszka” (abba abba cdcdcd), „Do St<anisława> Wapowskiego” (abba abba cdcdee). ważna rola przypadła we „Fraszkach” anakreontykom: „Z Anakreonta”, „Do dziewki” (erotyk). we „Fraszkach znalazły się 4 utwory będące modlitwami: z Ks. III, 2 „Do Pana”, 37 „Na dom w Czarnolesie”, 38 „Do Pana”, 72 „Modlitwa o deszcz”. liczne są we „Fraszkach” erotyki rubaszn, satyryczne docinki, zwłaszcza wobec kobiet: „Raki” (konstrukcja versus cancrini), „Na Barbarę”. wiele fraszek o życiu, przyjaciołach, obyczajowych. komizm, zarówno słowny, jak i sytuacyjny: „O prałcie”, „O błaźnie”, „O rozwodzie”, „O dokto-rze Hiszpanie”. monolog dydaktyczno-moralizatorski: „Na pany”, „Na heretyki”. we „Fraszkach” znaleźli się też wielcy magnaci, jak Firlejowi, Radziwiłłowowie, biskup poz-nański Adam Konarski, miecznik koronny Mikołaj Wolski, wojewodzic podolski i późniejszy hetman Mikołaj Mielecki, Wacław Ostroróg, Łukasz Górnicki, Andrzej Patrycy Nidecki. elementem ożywiającym, urozmaicającym wypowiedź we fraszkach opisowych i refleksyjnych były liczne personifikacje, częste metonimie, rozwinięta synonimika.

Miejsce „Fraszek” w twórczości Kochanowskiego oraz w rozwoju literatury polskiej. „Fraszki” krążyły w rękopisie (lub wielu rękopisach) już przed połową 1565 r., jednak nie wia-domo, jakie utwory zawierały owe rękopisy. fraszka „O Rzymie” była wydrukowana w 1564 r. przy „Słowniku…” Jana Mączyńskiego. obok „Trenów” „Fraszki” są liryką najbardziej osobistą. „Fraszek księga pierwsza” wydana w 1586 r. przez Melchiora Pudłowskiego. fraszki pisywał tzw. Anonim-Protestant (początkowo uważano, że to Erazm Otwinowski, póź-niej odrzucono tą hipotezę) oraz Mikołaj Sęp Szarzyński (fraszkami nazywał on dowcipne ob-razki). z poetów u schyłku XVI w. bliskim tradycji „Fraszek” Kochanowskiego był Jan Smolik („Fra-szek Jana Smolika księga pierwsza” zawierała anakreontyki, przekłady wierszy Krzyckiego; koncept Smolika jako fraszkopisa najdoskonalej ujawnił się w dystychach). fraszkopisem w baroku byli Daniel Naborowski, Hieronim, Jan Andrzej i Zbigniew Morsztyno-wie, Wespazjan Kochowski, Jan Gawiński („Dworzanki albo epigramatami polskimi”), Stani-sław Serafin Jagodyński, Wacław Potocki. o wielowiekowej, trwałej obecności fraszek świadczy m.in. antologia Tuwima „Cztery wieki fraszki polskiej” (wydana w 1937 r.).

TEKST FRASZEK JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI PIERWSZE

1. Do gościa. Na swoje księgi. O żywocie ludzkim. Z Anakreonta. O Hannie. Na hardego. Na starą. Z Anakreonta. Do Hanny. Do Pawła. Na utratne. Sen. Do paniej. Raki. O kocie. Na nieodpowiedną. Na pieszczone ziemiany. Na niesłowną. Do paniej. O chmielu. Na nabożną. Na grzebień. Ofiara. O sobie. Na Konrata. Do Mikołaja Firleja. O Łazickim a Barzem. O Jędrzeju. Do Jósta. Do Jakuba. Epitafijum Kosowi. O tymże. O zazdrości. O dobrym panie. O Kachnie. Do gościa. Na Barbarę. Do Walka. Epitaf Kry Sien<ieńskiemu>. Z Anakreonta. Na poduszkę. Na frasownego. Na stryja. Na Świętego Ojca. Do Mikołaja Mieleckiego. Na łakome. Na niesłownego. Do Pawełka. Na Matusza. Na posła papieskiego. Na pijanego. Na gospodarza. Na matematyka. O księdzu. O gospodyniej. Na butnego. Za pijanicami. O prałacie. Do Marcina. Na miernika. O chłopcu. O Hannie. Do Stanisława. Epita Wojc Krysk. Drugie temuż. Na pany. Do gospodyniej. O Staszku. Do Kachny. O liście. Epita Jędr Żelisławsk. Do Baltazera. Do P<awła> Stępowskiego. O gospodyniej. Na hardego. Z Anakreonta. Na sokalskie mogiły. Do Jana. O doktorze Hiszpanie. O ślachcicu polskim. Epita dziecięciu. Na młodość. Na starość. Na śmierć. Na frasowne. Na Fortunę. O fraszkach. Do Miłości. O śmierci. Na ucztę. Do Chmury. O tymże. Epitaf dziecięciu. Do Pawła. Na Ślasę. Epitaf Wysockiemu. Do paniej. O Milości. Na kogoś. O fraszkach. O żywocie ludzkim.

FRASZEK JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI WTÓRE

1. Ku Muzom. Do Jadwigi. o rozwodzie. Do Pluta. Epitaf Sobiechowi. Na lipę. Na wieniec. Na różą. Do paniej. Na łakomego. Do Petriła. Z greckiego. Do przyjaciela. Do tegoż. Do Sta Meglewskiego. O Koźle. Na Piotra. Do Jana. O kapelanie. O drugim. Ofiara. Do doktora. Do gospodarza. Z greckiego. O kaznodziei. Do Piotra. Epita Andr Bzick kast chełm(skiemu). Tegoż malżonce. Do fraszek. Ofiara. Na toż. Z greckiego. Do dziewki. Do Jędrz Patr. Do doktora. Do Wojtka. Do snu. Z greckiego. Na fraszki. Do Wojtka. O proporcyjej. O starym. O gościu. Do fraszek. Do Bartosza. Do Anakreonta. Na obraz Andr Patr. Na zachowanie. Do doktora. Z greckiego. Ofiara. O Łazarzowych księgach. Do Jędrzeja. Z greckiego. Do Jósta. Nagrobek Pa<włowi> Chmielowsk. Do St Porębskiego. Z greckiego. Do Marcina. Do nieznajomego. Do Jędrzeja. Do Stanisława. O Bekwarku. Do Wędy. O Aleksandrzech. Do Hanny. Nagrobek Mik<ołajowi> Trzebucho. Temuż. Do doktora Montana. Nagrobek opiłej babie. Do Wenery. Do dziewki. O rozkoszy. Na Historyją trojańską. Nagrobek Adryjanowi dokt. Do swych rymów. Do Anny. Do przyjaciela. Do Boginiej. Do Andrzeja Trzecieskiego. Na rym nierozmyślny. O Gąsce. Na pszczoły budziwiskie do Jego Mił<ości> P W Wileńskiego. Do gościa. Do pszczół. Odpowiedź. Do doktora. O fraszkach. O nowych fraszkach. Z Anakreonta. Do Anny. O Pelopie. Nagrobek mężowi od żony. O Miłości. O Rzymie. Do doktora. Na Chmurę. Nagrobek Annie. Do Mikołaja Mieleckiego. Do Wojewody. Do Montana. Nagrobek St<anisławowi> Zaklice z Czyżowa. Dorocie z Michowa żenie jego. Do drużby. Do Franciszka. Na most warszewski. Na tenże. Na tenże.

FRASZEK JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI TRZECIE

1. Do gór i lasów. Do Pana. Do gościa. Z Anakreonta. Z Anakreonta. Na lipę. Na lipę. O Mikoszu. O Miłości. Do Miłości. Do Miłości. Do Miłości. Do dziewki. Do poetów. Do opata. O kołnierzu. O swych rymiech. Do sąsiada. Do Reiny. Do Jana. Do kogoś. Na heretyki. Do Pawła. Do St Wapowskiego. Z greckiego. O Necie. O Hektorze. Do Magdaleny. Do fraszek. Do Jana. O miłości. O tejże. Do Miłości. O duszy. Do Łask. Do doktora. Na dom w Czarnolesie. Do Pana. O fraszkach. Do Kachny. O łaziebnikach. Do Pawła. Do Wojewody. Do Kachny. Do Stanisława. Do Pryszki. Do Zofijej. Epit Eraz Krocz kuchm. Nagrobek St<anisławowi> Stus. Do gościa. Do Lubimira. Nagrobek kotowi. Epit Jóstowi Glacowi. Na zdrowie. Nagrobek Rózynie. O kapłanie. Nagrobek Piotrowi. O błaźnie. O Marku. Do starosty. Do kaznodzieje. Do gospodarza. Epita Grzeg Podlodowsk st<aroście> rad. Do Wacława Ostroroga. Maleu wielkiej nadzieje Radziwił<łowi>. Nagrobek J M<ości> P Wojewodzinej Lubelskiej. Drugi. Na śklenicę. Do Jadama Konarskieo bisk pozn<ańskiego>. O koźle. Nagro Hannie Spinkow od męża. Modlitwa o deszcz. Do Mikołaja F. Do Starosty muszyńskiego. Nagrobek koniowi. Człowiek Boże igrzysko. Do Mik<ołaja> Wolskiego. Gadka. Nagrobek Gąsce. Temuż. O mądrości. Do dziewki. Nagrobek dwiema braciej. Na słup kamienny. Marcinowa powieść. O flisie.

FRASZKI DODANE Na herb Tarnowskich „Leliwa”. Na Słownik Jana Mączyńskiego. Inny na toż. Trzy fraszki „O pijaństwie". Źle dopijać się przyjaciela. Pełna prze zdrowie. Przymówka chłopska.

FRASZKI Z „FRAGMENTÓW”. Na XII tablic ludzkiego żywota. Na obraz Lukrecyjej. Na obraz Klelijej. Na mężną Telezyllę. Na most warszawski. Epitafijum Kaspra Kochanowskiego pisarza sendomierskiego. Nagrobek Tęczyńskiemu. Na swe księgi do Łaskiego.