Jan Kochanowski, Pieśni, oprac. Ludwika Szczerbicka-Ślęk, BN I 100, 1997.

WSTĘP najwybitniejsze miejsce zajmuje liryka. pierwszy zbiór liryków poeta wydał w 1579 r. „Psałterz Dawidów”, potem 1580 r. „Treny” i „Ly-ricorum libellus” („Książeczka liryków”), 1584 „Fraszki” oraz „Elegiarium libri IV, euisdem Fori-coenia sivi epigrammatum libellus” („Elegii ksiąg czworo tudzież Foricoenia albo książeczka epigramatów"). pieśni wyszły dwa lata po śmierci Kochanowskiego – w 1586 r. „Pieśni księgi dwoje” (księga I – 25 pieśni, II – 24, pieśni nie objęte numeracją „Świętojańska”, „Czego chcesz…”, „O śmierci Jana Tarnowskiego” i „Pamiątka Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie”. „Czego chcesz od nas, Panie”. „Pieśń” trafiła do kalwińskiego kancjonału w dwa lata po ukazaniu się pierwszego wydania (1564 r.), nieco później (1587 r.) do protestanckiego, w XVII w. do katolickiego – ciekawe zja-wisko, gdyż był to czas zarysowywania się różnic między wyznaniami. w pieśni zawarł poeta „pochwałę niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata” (Jerzy Ziomek). Deus-artifex = Bóg-artysta, piękno świata tkwi w harmonii: pory roku, przestrzeń – każda jej część służy całości i nie przekracza wyznaczonej roli: „w brzegach morze stoi/ A zamierzo-nych granic przeskoczyć się boi” – neoplatońska koncepcja piękna. prawie wyłącznie stosowanymi formami metafory są: animizacja i antropomorfizacja. dostojna tonacja utworu: monolog współwyznawców zwracających się do Boga. pieśń daleka od patosu – przeważają nierozbudowane zdania pojedyncze i połączenia para-taktyczne. 13-zgłoskowiec (7+6). anafory dwuwierszowe, melodyjność, której służyło nagromadzenie tego samego zespołu gło-sek (w 18 przypadkach: o, e, a), śpiewana w różnych wyznaniach. w XVII w. przekłady na inne języki: łaciński, niemiecki, czeski. „Pieśni księgi dwoje”. przypuszczalnie poeta pisał pieśni przez cały czas swej twórczej aktywności, czas powstawa-nia: od połowy XVI w. do lat 80. XVI w. związek gatunkowy z antykiem – naśladownictwo = imitatio. nawiązanie do Horacego – ocena horacjanizmu Kochanowskiego po raz pierwszy została przedstawiona przez Macieja Kazimierza Sarbiewskiego; źródła poszczególnych pieśni (ody Horacego + incipity łacińskich wzorów). odkryto też ślady oddziaływania: Owidiusza, Katullusa, Propercjusza, Tibulla i Petrarki. typologia pieśni: różnorodna tematyka: poeta i jego rola, twórczość poetycka, obowiązki jednostki wo-bec zbiorowości, przemijanie, zasady godnego i szczęśliwego życia, miłość. sposoby kształtowania monologu lirycznego: soliquium (czasem w formie apsycholo-gii, mowy zwróconej do upersonifikowanej cechy człowieka), przemówienia adreso-wanego do zbiorowego lub jednostkowego adresata. stosunek do przedstawionych treści / kwestii: postawa krytyczno-ośmieszająca, kryty-ka poważna, pochwała, pouczenie. wzór stylistyczny. styl wysoki, średni i niski. O poezji i poecie. wypełniają całe utwory (P II, 22, 24) bądź są komponentem (P I, 10, 21; P II, 1, 6, 7, 16, 18). „Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony” P II, 24 – apoteoza twórcy, dwoistość natury: śmier-telna i nieśmiertelna; symbolem nieśmiertelności jest łabędź. nieśmiertelność stanowi sława. w utworze występuje nazwisko „Myszkowski” – fragment odbiega od ogólnej dykcji całego utworu: podniosłej, uroczystej, zastępując ją tonem dyskretnej poufałości. symbol szybującego ptaka powraca w „Kto mi dał skrzydła, kto mię odział w pióry” P I, 10 – funkcja „wstępu z zapowiedzią”. często powracający motyw lutni: P I, 2, 21; P II, 6, 16, 22. Liryka obywatelska. poeta zabiera głos w sprawach publicznych, podejmuje kwestię zobowiązań jednostki wobec „dobra spólnego” występuje w rolach: laudatora cnót obywatelskich P I , 10; P II, 12, 13; zachęcającego do wypełnienia obowiązków wynikających z miejsca zajmowa-nego w społecznej hierarchii P II, 14, 19. tego, który piętnuje i gani zaniedbania w tym zakresie P I, 13; P II, 5. kluczowym pojęciem jest cnota = mądrość, sprawiedliwość, wielkość umysłu, skromność – zespół pozytywnych wartości moralnych, których respektowanie uszlachetniało człowieka. podstawy aretologii (nauki o cnocie, z grec. arete) sformułowali filozofowie greccy, m.in. Ary-stoteles, Plotyn, oraz chrześcijańscy: Tomasz z Akwinu, św. Augustyn. „Niemasz i po drugi raz niemasz wątpliwości” P II, 12 – człowiek oddał swe „służby”, a nagro-dą jest niebo, tzn. wieczna szczęśliwość i dobra sława u potomnych. „Panu dzięki oddawajmy” P II, 13 – autor posłużył się przykładem Stefana Batorego i nawią-zał do wyprawy na Moskwę, chwali bitewne męstwo króla oraz wielkoduszność jego umysłu, tzn. zdolność przezwyciężania żądzy rozumem (motyw w „Satyrze albo Dzikim mężu”) – przeciwstawienie Iwana Groźnego (buta i hardość). „O statecznym słudze” P I, 10 – wyliczenie władców nagrodzonych wielkim szczęściem. „Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy” P II, 19 – nakreślenie trzech możliwych sposobów osiągnięcia „dobrej sławy”: dowcipem i wymową, siłą i sercem, cnotą (władza). „Wy, którzy Rzeczą Pospolitą władacie” P II, 5 – [też w „Odprawie posłów greckich]. „O spustoszeniu Podola” P II, 5 – krytyka warstwy rządzącej, potępienie, styl wysoki. styl: podniosły, pochwalny i ganiący, rozbudowane zdania pojedyncze, często zawiły inwer-syjny szyk, przerzutnie, obfitość epitetów, w pieśniach ganiących – instrumentalizacja. Liryka moralno-pouczająca. pojawia się motyw cnoty, skupiony na poszukiwaniu zasad gwarantujących życie szczęśliwe i doskonałe, w pieśniach tych pojęcie cnoty nasyca się horacjańską aurea mediocritas (złotym środkiem), wartościującym odpowiednikiem mesotes (umiar, unikanie skrajnych dążeń i wy-borów), wewnętrzny ład, zachęcenie do korzystania z przyjemności życia. motyw człowiek wobec fortuny P II, 3, 17, której przeciwieństwem jest harmonia natury P II, 9. nawiązanie do myśli epikurejskiej. „Nie zawżdy, piękna Zofija” P II, 23 – przemijająca miłość. „Patrzaj, jako śnieg po górach się bieli” P I, 14 – nostalgia. Liryka biesiadna. wiersz, których tematem jest uczta czy też zachęta do biesiadowania. „Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie” P I, 18 – biesiadowanie z satyryczno-ośmie-szającego dystansu, jest to przykład monologu ukształtowanego według stylu prostego w ko-micznym wariancie: zdania są wyrównane, utarte frazeologizmy, przekleństwa, unikanie figur stylistycznych. „Miło szaleć, kiedy czas po temu” P I, 20 – nawiązanie do tradycji karnawałowej, biesiada tra-ktowana jest jako okoliczność, na czas której zawiesza się obowiązujące reguły, podmiot liry-czny zachęca do zabawy, jest jednocześnie duszą towarzystwa, ale i zarazem osobą świado-mą filozoficznego uzasadnienia ludycznej postawy, doświadczenie przemijania. „Dzbanie mój pisany” P I, 3 – podobna budowa do „Czego chcesz od nas, Panie”, początek to anafora, rozmieszczenie i forma apostrof, pochwała amfory napełnionej winem. Liryka miłosna. mniejszy związek z Horacym w „Acz mię twa droga, miła barzo boli” P I, 6 i „Ucieszna lutni, w której słodkie strony” P II, 18 zawarł autor opowieść o przygodach mitologicznych heroin: Europy porwanej na Kretę przez przemienionego w byka Dzeusa / Jowisza oraz Hypermnestry, jednej z 50 córek Danaosa, która powodowana litością (i miłością! – A.A.) wbrew nakazowi ojca darowała życie swemu mężowi – obie opowieści pełnia rolę przykładów. „Stronisz przede mną, Neto nie tykana” P I, 11 – styl ozdobny. „Słońce już padło, ciemna noc nadchodzi” P I, 17 – jest to lament Penelopy, wzorowany na „Heroidach” Owidiusza, daje w nim bohaterka wyraz niepokoju o los nie wracającego wciąż z wojny męża i udrękom samotnego życia – jest to „mitologiczna ballada” (Brückner), wina za wojnę zrzucona na Parysa. inne pieśni miłosne: P I, 21, 23, (25, 19 – satyry). nawiązanie do erotyku petrarkizującego: P I, 4, 7, 8, 12, 15, 22; P II, 21 – miłość to słodka niewola. „na błędnym morzu: nie tam, gdzie chcemy, Ale gdzie nas wiatry niosą, płynąć musiemy” P I, 8, w. 11-12 „Srogie łańcuchy na swym sercu czuję” P II, 21 – jest najbardziej zbliżona do petrarkizmu, oparta na szeregu przeciwieństw, kunsztowna budowa wersyfikacyjna: 10 wersów parzyście rymowanych, na przemian 11- i 7-zgłoskowiec. w księdze II znalazły się trzy pieśni wyrastające z podglebia rustykalnej kultury szlacheckiej: 2, 10, 20; P II, 2 zawiera laudację idealnej żony; wiersze te zawierają dyskretne aluzje pozwa-lające na identyfikację podmiotu z Janem i Dorotą Kochanowskimi. „Nie dbam, aby zimne skały” P II, 2 – nawiązanie do przenosin Hanny (Doroty Podlodowskiej) „Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie” P II, 7. „Jaką, rozumiesz, zazdrość zjednałeś sobie” P II, 20 – Kochanowski wczuwa się w sytuację osamotnionej żony. w dwuksięgu występują wiersze przede wszystkim mające strofy czterowersowe, rozpoczyna go podniosły wiersz ganiący, a kończy pochwalny – kontrast. „Pieśń świętojańska o sobótce”. w XV i XVI w. nastąpił rozwój poezji pastoralnej (wzory greckie – Teokryt, rzymskie – Wergi-liusz, Tibullus). „Pieśń świętojańska…” zawiera opis i pochwałę życia wiejskiego, ma formę cyklu pieśni wy-konywanych przez 12 panien. utwór traktuje o 23 czerwca, a właściwie o najkrótszej w roku nocy i obrzędach z nią zwią-zanych, obrzęd sięgał korzeniami czasów pogańskich, w chrześcijaństwie związany z wigilią św. Jana i kultem czterech żywiołów. śmiech splata się z kultem słońca (światła, ognia), słońce jako planeta wywołująca śmiech. przetrwała też pamięć o sobótce jako orgiastycznym święcie miłości, z obrzędem sobótko-wym związane były także utrwalone zachowania, jak taniec, śpiew, palenie ognisk, pusz-czanie wianków na wodzie (ochrona przed powodzią). Jan Kochanowski jest w utworze gospodarzem, Panny posługują się mową niezależną (cza-sem jest to mowa pozornie niezależna, gdyż wypowiada się niejako autor). Panna 1 – wspomnienie złotego wieku, rozpoczyna obrzędy. Panna 8 – o wianku na swoją głowę (teoria Krzyżanowskiego, że mogła być skrzywdzona w przeszłości). Panna 9 – przywołuje mit o Prokne, Filomeli i Tereusie. nietypowa pieśń Panny 11 – wzywa śpiewaka, który wysławia Dorotę Podlodowską. Panna 12 – obwieszcza świt, kończy obrzędy. w „Pieśni…” podkreślone zostaje następstwo pór roku, powtarzalność procesów natury. „Sobótka” okazała się istotnym źródłem inspiracji staropolskiej liryki ziemiańskiej, której ży-wotność podtrzymywało identyfikowanie marzeń o szczęściu z życiem wiejskim. u Kochanowskiego: arkadia czarnoleska to wieś widziana oczyma uczestników sobótkowego święta. oprócz pochwały uroków i pożytków wiejskiego życia trzecim wątkiem pieśniowego cyklu jest miłość Panien 8, 9 i 11; Panny 4 i 5 – deklaracja miłosna; Panny 7 i 10 – tęsknota za nieobec-nym kochankiem (na polowaniu, na wojnie – typowo szlacheckie zajęcia). w pieśniach, w których dochodzi do głosu autorski punkt widzenia, a więc Panien 6, 11 i 12, wyrazista jest obecność figur stylistycznych, jak epitety, anafory; budowa: czterowersowa strofa ośmiozgłoskowa parzyście rymowana. pod względem stylistycznym „Pieśń świętojańska…”, jak w ogóle poezja pastoralna i sielan-kowa, oscyluje między stylem prostym a ozdobnym. „Pieśni kilka”. wydane we „Fragmentach” w 1590 r., w zbiorze znalazło się 11 pieśni. pieśni 1-5 – wiersze na tematy egzystencjalne: przemijanie, śmierć, życie pośmiertne, rola Opatrzności (mają charakter pierwszoosobowego monologu, który bywa przerywany apostro-fami do Boga – charakter modlitewny; brak elementów mitycznych, ale jest „boskie weźrze-nie”, któremu należy się podporządkować), podobieństwo do „Trenu XVII”, brak stylizacji i pierwowzorów antycznych. pieśń 1 – życie-żegluga. pieśni 6-11 – wiersze miłosne, reprezentujące typ „ballady mitologicznej” (pieśń 8), erotyku petrarkizującego (pieśń 9, w której powraca motyw kobiety-anioła). ostatnia „Kolęda” „Pieśń żałobna”.

TEKST Pieśń [Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary] *

PIEŚNI JANA KOCHANOWSKIEGO KSIĘGI DWOJE „Nikomu albo raczej wszytkim swoje księgi Daję, by kto nie mniemał (strach to bowiem tęgi), Że za to trzeba co dać; wszyscy darmo miejcie. O drukarza nie mówię, z tym sie zrozumiejcie”.

Księgi pierwsze.

Pieśń 1 [Byś wszystko złoto posiadł, które – powiadają] Pieśń 2 [Serce roście patrząc na te czasy] – jest wyraźnym nawiązaniem do częstego w poe-zji Kochanowskiego motywu przemian, jakie zachodzą w przyrodzie na wiosnę, gdy cały świat budzi się do życia, porównanie dwóch postaw: epikurejskiej i stoickiej, synteza tych dwóch filozofii. Pieśń 3 [Dzbanie mój pisany] * Pieśń 4 [Złota to strzała i krom wszego jadu była] – miłość to słodka niewola. Pieśń 5 [Kto ma swego chleba] – ile mu potrzeba, nie musi się o nic martwić. Pieśń 6 [Acz mię twa droga, mila, barzo boli] * Pieśń 7 [Trudna rada w tej mierze, przyjdzie sie rozjechać] – wraz z jej wyjazdem nadejdzie smutek. Pieśń 8 [Gdzieśkolwiek jest, Bożeć pośli dobrą godzinę] * Pieśń 9 [Chcemy sobie być radzi] – utwór biesiadny, pochwała rozkoszy, refleksje o koniecz-ności rozwagi, „złoty środek”, przyjemność + rozsądek. Pieśń 10 [Kto mi dal skrzydła, kto mię odział pióry] * Pieśń 11 [Stronisz przede mną, Neto nie tykana] * Pieśń 12 [Muszę wyznać (bo sie już niemasz na co chować)] Pieśń 13 [O piękna nocy nad zwyczaj tych czasów] – nic po zbytkach, gdy ojczyzna w niebez-pieczeństwie. Pieśń 14 [Patrzaj, jako śnieg po górach sie bieli] * Pieśń 15 [Nie za staraniem ani prze mą sprawę] – wczoraj pełen nadziei, dziś kochanka się od niego odwróciła. Pieśń 16 [Królom moc na poddane i zwierzchność dana] – nad królami jeszcze jest Bóg. Pieśń 17 [Słońce już padło, ciemna noc nadchodzi] * Pieśń 18 [Czołem za cześć, łaskawy mój panie sąsiedzie] * Pieśń 19 [Żal mi cię, niebogo] – satyrycznie o brzydocie i śmierci. Pieśń 20 [Miło szaleć, kiedy czas po temu] * Pieśń 21 [Ty spisz, a ja sam na dworze] – Orfeusz prosił w Hadesie o żonę, prosi o wpusz-czenie. Pieśń 22 [Rozumie mój, próżno sie masz frasować] – co się stało, to się nie odstanie. Pieśń 23 [Nieźle czasem zamilczeć, co człowieka boli] – by nie odsłonić się przed wrogiem. Pieśń 24 [Zegar, słyszę, wybija] – „U Boga każdy błazen”, „człek – Boże igrzysko”. Pieśń 25 [Użałuj sie kto dobry a potłucz zawiasy] – pieśń „do drzwi”.

Księgi wtóre Pieśń 1 [Przeciwne chmury słońce nam zakryły] * Pieśń 2 [Nie dbam, aby zimne skały] * Pieśń 3 [Nie wierz Fortunie, co siedzisz wysoko] * Pieśń 4 [W twardej kamiennej wieży i za troistemi] – nie ufaj złotu, „Każdej godziny obawiaj się zdrady”. Pieśń 5 [Wieczna sromota i nienagrodzona] * Pieśń 6 [Królewno lutnie złotej i rymów pociesznych] * Pieśń 7 [Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie] * Pieśń 8 [Nie frasuj sobie, Mikołaju, głowy] – przed śmiercią się nie ucieknie. Pieśń 9 [Nie porzucaj nadzieje]- w Bogu nadzieja na szczęście i bezpieczeństwo. Pieśń 10 [Może kto ręką sławy dostać w boju] – pochwała dobrej żony. Pieśń 11 [Stateczny umysł pamiętaj zachować] – między szczęściem a nieszczęściem, „złoty środek”. Pieśń 12 [Niemasz i po drugi raz niemasz wątpliwości] * Pieśń 13 [Panu dzięki oddawajmy] * Pieśń 14 [Wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie] – bezkarna szlachta „zajęła miejsce Boga”. Pieśń 15 [Nie zawżdy Apollo strzela] – po nieszczęściu przychodzi też radość. Pieśń 16 [Nic po tych zbytnich potrawach, nic po tym] – gdy nie ma lutni – nie ma zabawy. Pieśń 17 [Niegodzien tego ten świat zawikłany] – „Cnota mój kompas”. Pieśń l 8 [Ucieszna lutni, w której słodkie strony] * Pieśń 19 [Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy] * Pieśń 20 [Jaką, rozumiesz, zazdrość zjednałeś sobie] * Pieśń 21 [Srogie łańcuchy na swym sercu czuję] * Pieśń 22 [Proszę, jeśli sie z tobą co śpiewało] * Pieśń 23 [Nie zawżdy, piękna Zofija] * Pieśń 24 [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony] * Pieśń świętojańska o sobótce. „Gdy słońce Raka zagrzewa,/ A słowik więcej nie śpiewa,/ Sobótkę, jako czas niesie,/ Zapalono w Czarnym Lesie”… Panna 1 [Siostry, ogień napalono] * Panna 2 [To moja nawiętsza wada] – zachęca do tańca. Panna 3 [Za mną, za mną, piękne koło] – śmiech, kot. Panna 4 [Komum ja kwiateczki rwała] * Panna 5 [Zwierzęć się, gromado moja] * Panna 6 [Gorące dni nastawają] – wręcza gospodarzowi „wieniec kłosiany”. Panna 7 [Próżno cię patrzam w tym kole] * Panna 8 [Pracowite woły moje] * Panna 9 [Ja śpiewam, a żal zakryty] *, mit o Prokne, Filomeli i Tereusie. Panna 10 [Owa u ciebie, mój miły] – kochanek wyjechał na wojnę. Panna 11 [Skrzypku, by w tej pięknej rocie] * Panna 12 [Wsi spokojna, wsi wesoła] *

PIEŚNI KILKA Pieśń I [Pewien-em tego, a nic sie nie mylę] – już niedługo będzie u brzegu. Pieśń II [Nie ma świat nic trwałego, a to barzo k’rzeczy] – „Jaki liścia, taki jest rodzaj i człowie-czy”. Pieśń III [Oko śmiertelne Boga nie widziało] – ten, kto stworzył świat, musiał być najmądrzej-szy i najsilniejszy. Pieśń IV [Kiedy by kogo Bóg był swymi słowy] – niepewne życie na świecie, nadzieja jedynie w Bogu, który „chmury zbiera,/ I (…) rozświeca niebo słońcem złotym”. Pieśń V [Panie, jako barzo błądzą] – ci, którzy w Boga nie wierzą. Pieśń VI [Co by ty, urodziwa Hanno, na to dala] – natura się odradza co roku, człowiek, jak się zestarzeje, już nie odmłodnieje. Pieśń VII [Bodaj ci złe dni! Nie chcesz mię miłować] – wyrzuty za flirty. Pieśń VIII [Kiedy sie rane zapalają zorza] – monolog białogłowy, która żałuje odrzucenia wier-nego kochanka. Pieśń IX [Kto mi wiary dać nie chce, daj ją oku swemu] – ona jest raczej aniołem niż człowie-kiem, gdzie ona, tam raj. Pieśń X [Juno, porzuć swój gniew długi] – przysięga wierności kochance. Pieśń XI [Próżna twa chluba, nie kochaj sie w sobie] – „Nie wszystko-ć prawda, com pisał o tobie./ Miłość mię zwiodła”, krytyka kochanki. Kolęda [Tobie bądź chwała, Panie wszego świata] – pochwała Boga, prośba o błogosławień-stwo. Pieśń żałobna [Kto kiedy miał słuszniejszą przyczynę płakania?] – w akrostychu KRZISTOF RADIWJLŁ, utwór na śmierć jego żony.