Fazy samowychowania

O samowychowaniu mówimy wówczas, gdy człowiek decyduje się na podjęcie wychowawczych czynności wobec samego siebie, stając się jednocześnie wycho-wawcą i wychowankiem, czyli podmiotem o podwójnym znaczeniu wychowaw-czym. Podstawa do wychowywania samego siebie w sensie świadomego kształto-wania w sobie wzoru osobowości tworzy się w tym momencie dojrzewania, w któ-rym młody człowiek w głębszy sposób zaczyna się nad sobą zastanawiać i oceniać wartości własnego życia. Podjęcie samowychowawczej pracy wymaga w zało-żeniach stworzenia sobie wizji przyszłości zakładającej wzór roli, jaką chce się w życiu osiągnąć. Znawcy tematu powiedzą, że „w sumie chodzi o zastanowienie się nad tym, co jest dla mnie istotne, jaki jestem obecnie, co pragnę osiągnąć i jakich użyję narzędzi” . Należy zatem określić cele wychowania, ustalić zadania, dokonać odpowiedniego doboru metod postępowania oraz w sposób w miarę systematyczny kontrolować je i oceniać. Współczesna psychologia wychowawcza podkreśla, że proces związany z nauką samowychowania powinien rozpoczynać się bardzo wcześnie, nawet już w nie-mowlęctwie. Interesujące podejście do tematu przedstawia T. Kukołowicz w pracy po tytułem Pomagamy w samowychowaniu. Autorka, przedstawiając analizę rodziny, uwypukla jej znaczenie, a już szczególnie matki, w samowychowawczej pomocy w stosunku do małego dziecka. Już wtedy należy zwracać uwagę na sztukę uczenia koncentracji uwagi na pozytywne polecenia, systematyczności i pla-nowania, pomoc w rozwijaniu myślenia, przede wszystkim analitycznego oraz przekazywanie w zrozumiały i bardzo obrazowy sposób podstawowej wiedzy o życiu. Powyższe powinno się dokonywać podczas dobrze zorganizowanej zabawy . Rodzice dobrze rozumiejący istotę rozwoju, zdają sobie sprawę z tego, że kolejne etapy wzrastania dziecka - zarówno fizycznego jak i psychicznego – chara-kteryzować się będą zasadniczymi zmianami jakościowymi psychiki dziecka. Zachodzące zmiany wymagają od nich ciągłej modyfikacji metod postępowania z dzieckiem, uwarunkowanego od osiągnięcia przez nie kolejnych stadiów psy-chicznego rozwoju. Chodzi tutaj o umiejętne dopasowanie wychowawczych oddziaływań z indywidualnym rozwojem danej jednostki, a nie na małowartościo-wej i bardzo męczącej walce o wyrobienie w dziecku umiejętności zbyt jeszcze trudnych i niepotrzebnych dla niego na określonym etapie rozwoju. Skuteczne pokierowanie wzrostem dziecka będzie w dużej mierze polegało na taktownym stawianiu i egzekwowaniu określonych wymagań dostosowanych do wieku i in-dywidualnych jego możliwości. Sztuka takiego oddziaływania nie tylko wymaga od rodziców przyswojenia odpowiedniej wiedzy wychowawczej, ale także stałej obserwacji indywidualnego rytmu rozwoju dziecka . „Niezmiernie pożyteczne są „kalendarzyki domowe” zajęć, wieczorne rozmowy z dziećmi wieńczone posta-nowieniami, odpowiednie książki i bajki. W normalnym życiu rodzinnym wychowaniu do samowychowania w okresie dzieciństwa musi towarzyszyć umiejętna opieka ze strony rodziców. Małe dziecko potrzebuje pozytywnej oceny siebie, uczy się dobrego rozwiązywania konfliktów i cieszy się coraz większą samodzielnością, a właściwie kierujący rodzice przygotowują podstawę do pełniejszego samowychowania” , którego właściwy proces będzie miał miejsce w wieku szkolnym, a szczególnie w okresie dojrze-wania, kiedy przebiegać powinien pod dyskretnym nadzorem wychowawcy. S. Pacek w interesującej pracy Jak kierować samowychowaniem uczniów prze-prowadza ciekawą analizę kierowania samowychowaniem. Rozróżnia on fazę analityczną i wychowawczą. Pierwsza dzieli się na trzy, natomiast druga na dwa stopnie samowychowawczego postępowania. „Kierowanie każdą z faz działania samowychowawczego zakłada stosowanie różnych metod aktywizacji, podtrzymy-wania i ukierunkowywania wysiłków wychowanków. Z całą pewnością inaczej powinien kierować wychowawca fazami analitycznymi, a inaczej operacyjnymi (realizacyjnymi). W pierwszym wypadku chodzi bowiem głównie o dobre rozpoznanie, w drugim – o efektywną realizację zamierzeń” . Podstawowym zadaniem postępowania analitycznego jest ustalenie celu poprzez określenie ideału, czyli osobowego wzorca, który wychowanek sobie wytycza. Wychowawcza interwencja na tym polu działań winna zostać skoncentrowana na przybliżaniu wychowankowi celów i ideałów pracy nad sobą oraz zmotywowanie go do wprowadzenia w życie podjętych zamierzeń. Następnym krokiem będzie rozpoznanie przez wychowanka własnych dyspozycji, charakterystyka środowiska jako miejsca podejmowanych działań, a także ocena możliwości ich realizacji. Wychowawca wspomagający ucznia na tym etapie postępowania wdraża go w arkana samoobserwacji, samoanalizy i samokontroli. Czynności te mają być także zastosowane w odniesieniu do analiz związanych ze środowiskiem. Wy-chowanek powinien w tym okresie czasu uświadomić sobie rozbieżności między pożądanymi przez siebie cechami a rzeczywiście przez niego posiadanymi, czyli musi dostrzec różnice pomiędzy tym jakim jest, a jakim być powinien. Pomoc wychowawcy będzie też polegała na budzeniu u ucznia motywacji do bycia coraz doskonalszym. Ostatnią drogę analitycznej fazy mają stanowić przedsięwzięcia wychowanka związane z przygotowaniem i przewidywaniem własnego rozwoju. Prowadzący go pedagog swoją uwagę koncentruje w tym czasie na pomocy w prognozowaniu środków umożliwiających realizację przyjętego planu. Przewiduje zachowanie podopiecznego, które będzie zależało od wpływu i działa-nia różnorodnych bodźców powstałych w czasie omawianej fazy. Realizacyjna faza postępowania samowychowawczego w pierwszym stadium polegała będzie na ustaleniu programu działania, doborze odpowiednich metod i środków wdrażających go w życie. Plan powinien powstać na drodze współpracy z wychowawcą, który służąc pomocą, ułatwia określenie zadań i wymagań stawianych podejmującemu samowychowanie na dany okres czasu. Przygotowany w ten sposób wychowanek przechodzi do realizacji przyjętego programu działania. Wychowawca powinien tutaj zatroszczyć się o stworzenie i ułatwienie stworzenia odpowiednich warunków niezbędnych w realizacji zamierzonego przedsięwzięcia, zachęcać do systematyczności i samokontroli w przeprowadzaniu podjętych ćwiczeń. Zakończenie samowychowawczych zadań na przewidziany czasokres powinno zostać przez wychowanka poddane samoocenie, która przeprowadzona z pomocą pedagoga pomoże ustalić kolejne progi zdobywania wyższych aspiracji i zamierzeń samowychowawczych . Streszczając powyższe założenia programowe, można stwierdzić, że fazy odnoszące się do teorii samowychowania sprowadzają się do: • określenia celów i ich uzasadnienia; • diagnozy aktualnego stanu rozumianej jako samoocena, przyświecające życiu ideały oraz przyjęta hierarchia wartości; • prognozowania osiągnięć (w samowychowaniu nie zdobędzie nigdy najdoskonalszego etapu, gdyż zawsze będzie jeszcze coś do poprawie-nia); • wyboru odpowiednich zadań, niezbędnych środków, norm działania i od-powiednich sposobów ich użycia . Przebieg rozumianego w ten sposób procesu samowychowania może przybierać różne stopnie natężenia, które w zależności od indywidualnych cech podmiotu mogą mieć charakter ciągły albo etapowy, postępujący lub też kryzysowy. S. Kul-paczyński uważa, że w praktycznym zastosowaniu „wszystkie te elementy – cią-głość, skokowość, postęp i kryzys – występują razem . Samowychowanie rozumiane jako rozwój osobowy może być pojmowane w kategoriach prze-wartościowań, zmiany kierunków dążenia, zmiany dotychczasowych punktów odniesienia, a nawet rezygnacji z wcześniej akceptowanych poglądów i planów.