Janusz Pelc, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa 1980.

CZĘŚĆ I. ZARYS BIOGRAFII. Młodość, studia i podróże. ur. ok. 1530 r., zm. 22,08,1584 r., rodzice Piotr (45 lat) i Anna (23 lata), liczne rodzeństwo: 6 braci i 4 siostry + 2 z pierwszego małżeństwa ojca, dwaj bracia zostali pisarzami. od 1544 r. na Akademii Krakowskiej, 1547 r. śmierć ojca, opuszczenie Akademii bez żadnego stopnia naukowego, 1540-50 drugi nurt renesansowy na Akademii (greka, łacina, hebrajski, zagadnienia społeczne i polityczne, liczne dysputy nauczycieli…), „Mowy" Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Rej. wyjazd do Królewca – nowinki religijne i literackie, „O poprawie Rzeczyspospolitej” Andrzeja Frycza Modrzewskiego 1551 r., pierwszy druk polskiej Biblii. 1552 r. do Padwy, 1555 r. Rzym i Neapol, powrót do Polski, czyżby po nowe fundusze lub mecenat? mecenat Albrechta w czasie pobytu w Królewcu. drugi wyjazd do Włoch w 1556 r., 1557 r. śmierć matki, koniec 1557-początek 1559 r. we Włoszech i Francji, zafascynowanie włoskim teatrem, myśli reformatorskie (jeszcze z Królew-ca), erazmiańskie. ok. 1549 r. (według Łukasza Górnickiego „Dworzanin polski”) pierwsze utwory. po trzeciej podróży zagranicznej znany, 1559 r. powrót do Polski.

„W rewerendzie…, w sajanie…, przy dworze czy na swoim łanie?”. uporządkowanie spraw majątkowo-rodzinnych (podzielenie spadku po Piotrze i Annie), Jan otrzymuje połowę Czarnolasu i inne dobra. nawiązanie kontaktu z Piotrem Myszkowskim, sekretarzem królewskim (od 1551 r.), w 1560 r. Czarnolas w dzierżawę stryjowi. 1559-1563 gorączkowe poszukiwanie mecenasa, czyżby problem z dostaniem się na dwór? pobyt na dworze Mikołaja Czarnego, wojewody wileńskiego (dla jego żony, Elżbiety, zmarłej w 1562 r., napisał poemat „Zuzanna”). przez pewien czas przebywał u Filipa Padniewskiego, podkanclerzego, potem biskupa krako-wskiego. 1564-1574 probostwo poznańskie, 1566-1575 probostwo zwoleńskie. Rej w „Zwierzyńcu” o Kochanowskim 1661 r. utwory prokatolickie (stypendysta Albrechta!), erazmiański nacisk na etyczną stronę nauki chrześcijańskiej. przyjaciele: Łukasz Górnicki (sekretarz i bibliotekarz króla od 1559 r.), Andrzej Patrycy Nide-cki, Paweł Stępowski (dyplomata i poseł, zm. 1568 r.), protektor Jan Zamoyski. erotyki do Jagnieszki Kryskiej, Katarzyny Wodzińskiej i innych. 1572 r. zm. Zygmunt August, 1573 r. elekcja Walezego, 1574 r. ucieczka Walezego, Kocha-nowski zrzekł się probostwa poznańskiego, rozgoryczenie w utworach, 1575 zrzekł się probo-stwa zwoleńskiego. ślub z Dorotą z Przytyka, córką Stanisława Lupy Podlotowskiego, herbu Janina („Dworzanin polski” Łukasza Górnickiego). wierszowany paszkwil na Polskę Philippe’a Desportesa, dworzanina Walezego, „Adieu a la Pologne”, odpowiedź Kochanowskiego „Gallo crocitanti”.

W Czarnolesie. od 1576 r. głównie w Czarnolesie. propozycja Batorego i Zamoyskiego (dwór) odrzucona. 1578 r. „Odprawa posłów greckich” na ślub Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny (cór-ka Mikołaja Czarnego). 1577 r. zm. starszy brat Kasper, 1582 zm. brat Mikołaj, bliskie stosunki z rodziną żony, 1571 zm. brat Doroty, Grzegorz Podlodowski. 1579 r. Batory nadaje Kochanowskiemu przywilej zakazujący przedruku jego dzieł, wojski zie-mi sandomierskiej, 1579-1581 bardzo bogaty, wielu dłużników. 1579-1580 śmierć córek, Urszuli i Hanny. „Pieśń X” w Księgach wtórych „O uczciwej małżonce”. 1583 r. ślub Jana Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną (bratanica króla). zapobiegliwość o przyszłość rodziny (słabe zdrowie od 1577 r.), 4 córki, po śmierci w 1584 r. ur. syn, Jan (pogrobowiec) – zm. 1586 r. nagły zgon 22,08,1584 w Lublinie. pochowany w kościele w Zwoleniu, koło swoich rodziców.

CZĘŚĆ II. TWÓRCZOŚĆ WCZESNA A JUŻ DOJRZAŁA. Kłopoty z periodyzacją.

„Elegiarum libri duo” i inne wczesne wiersze łacińskie. krążyła w rękopisie wśród przyjaciół. elegie pisane najprawdopodobniej 1559-1561, 21 utworów w najwcześniejszej redakcji, adre-satką była Lidia, ostatnia elegia – pożegnanie z kapryśną i niewierną kochanką oraz z Wene-rą (XI,ks.II). źródła: „Georgiki” Wergiliusza, „Epoda II” Horacego, poezja Safony. łacińskie foricoenia (wśród nich epigramy). Lidia – uogólnienie poetyckie, nie wizerunek konkretnej osoby, zainteresowanie grecką sie-lanką żałobną.

Liryczny piewca harmonii wszechrzeczy i ich Stwórcy. Górnicki w „Dworzaninie polskim”: ok. 1549 r. Kochanowski zaczyna pisać. podobieństwo pieśni „Oko śmiertelne” i hymnu „Czego chcesz od nas, Panie…”, podziw wo-bec „NIEskończoności” i „NIEzmienności”, „Pieśń o potopie” – o Bogu karzącym, końcówka optymistyczna.

Budujące i „zabawne” wizerunki oraz opowieści. „O śmierci Jana Tarnowskiego…” losy człowieka jak pory roku, 13-zgłoskowiec o stałej średn-iówce (po 7. sylabie). „Zuzanna” druk 1562 r., umoralniający poemat, dedykowany Elżbiecie z Szydłowieckich, żo-nie Mikołaja Radziwiłła Czarnego, 202 wersy, 8+6, dedykacja 7+6, motyw ze Starego Testa-mentu, idealny wizerunek kobiety-żony. „Szachy” parafraza włoskiego poematu heroikomicznego, w świecie ludzi, nie bogów, opisy batalistyczne, Borzuj-pyszałek i Fiedur, królewna Anna – znawczyni tajników gry, dzięki niej wygrywa Fiedur.

„A naprzod starajcie się o społecznej zgodzie”. 1562-1563 na dworze królewskim, „Zgoda” – kwerela, tzw. skarga, potępienie sporów i waśni religijnych. 1563-1564 „Satyr albo Dziki mąż” – dedykowane królowi, jak u Sylena (np. „Uczta” Platona) mądrość jest ponad brzydotą, „Dziki mąż” w folklorze, stare, dobre obyczaje, filozofia dege-neracji (Owidiusz, Seneka).

„Latia atque recens Slavica Musa canit”. o dwujęzycznej twórczości Kochanowskiego, popularności łaciny oczyszczonej z naleciałości średniowiecznych.

CZĘŚĆ III. WŚRÓD WIELKICH I NIEUSTAJĄCYCH POSZUKIWAŃ TWÓRCZYCH. Program poetycki Jana Kochanowskiego. liczne przerzutnie, tematyka trojańska – przekład trzeciej księgi „Iliady”, uwagi programowe po łacinie. zwrot ku twórczości polskiej. „Sobie śpiewam a Muzom” – o twórczości, roli, znaczeniu i zadaniach poezji i poety. powoli poetycki program, nieśmiertelność sławy, korzystał z Horacego, Homera, Arystotelesa, Platona, Cycerona, Pindara… poezją nauczycielką życia, prawdy „pod osłoną”. wpływ erazma z Rotterdamu.

Próby epickie i historyczne. „Pamiątka… Janowi Baptyście, hrabi na Tęczynie” – ok. 1564 r., Tęczyński wyruszył do Szwecji na ślub z Cecylią, tuż przez ślubem wzięty w niewolę i stracony, opis podróży, żal, uogólniona moralistyka. utwór o Wandzie „Elegia XV’ ks. I. „O Czechu i Lechu historyi naganiowej” ? „Pieśń X” ks. I o Warneńczyku. 1569 r. „Proporzec albo Hołd pruski” (1569 r. hołd Albrechta II Fryderyka w Lublinie przed Zygmuntem Augustem).

Narodziny nowożytnej tragedii polskiej. „Odprawa posłów greckich” pisana 1564-1577 (?), wystawiona 27,12,1577, Antenor (1 scena, prolog i dramatyczne pytanie – według Tadeusza Witczaka), Aleksander (nie dostrzega wy-rządzonego zła i jego skutków, wręcz przeciwnie), przysłowia, sentencjonalny styl wypowie-dzi, monolog Heleny („bezecny Aleksander”, żal, tęsknota, przeczucie poniżenia), Stara Pani (o zmienności losu, z fraszek, Fortuna bifrons); trzy osoby na scenie, resztę przekazują goń-cy, tylko z relacji Posła Iketaon (demagog, mówca, zwolennik Aleksandra), orzeczenie na końcu zdania (zalecane w tragedii), przepowiednia Kasandry, niepokój Priama, jedność akcji i miejsca, rozszerzana perspektyw czasowa.

„Fraszki nieprzepłacone”. 1584 r. „Foricoenia sive Epigrammatum libellus” – łacińskie fraszki, przeróbki anakreontyków, także poezja Safony. kolekcjonowanie anegdot, przysłowia, rzekome zdziwienie i zaskoczenie (istota dowcipu). postaci uczone i szanowane, np. Rojzjusz („O doktorze Hiszpanie”). szyderstwo, ironia, nagana, upomnienie, sytuacje śmieszne, wady, brak typowej, regularnej budowy, autobiograficzne nie zawsze można datować. pożytki wiejskiej szczęśliwości, dostatek i kontemplacja przyrody, topos bóstwa śmiejącego się z ludzkich poczynań – „O żywocie ludzkim” (3, ks.1) – jak teatr, „Człowiek boże igrzysko” (ost. z ks.1) – bardziej optymistyczna, ale też przygnębiająca, Rej też pisał o teatrze i błaźnie. Wacław Borowy rozróżnia dwie odmiany stylu uczuciowego: cicho bezpośredni (kolokwialny, rozmowa) i głośno retoryczny (zagęszczenie metaforyki, epitety emocjonalne). sprośność „Do dziewki” (82, ks.3) – koci ogon i korzeń dębowy. kawały dowcipne, wulgarne. najczęściej 7+6. 3 sonety. 5 stroficznych.

Nowa redakcja „Elegii”. dwie redakcje ukazują ewolucję Kochanowskiego. pierwsza redakcja – elegie do Lidii, wiele wycofanych przy drugiej redakcji, Lidia zamieniona na Pasiphile, arkadia, druga wersja – większa wrażliwość na barwy i efekty świetlane. Lidia – wciąż ewoluuje, pisze wiersze, wrażliwa na piękno poezji, sawantka, śpiewa, nie osią-gnęła doskonałości (Alkestis), jak Pasiphile, w trzeciej księdze Pasiphile na stałe zastąpiła Li-dię. świat nie został stworzony dla człowieka – niebezpieczeństwa, choroby, śmierć nawet dzieci („Elegia 3” ks. 4), ale człowiek jest jego zarządcą. elegie zamyka wierszowany list do Firleja (konieczność poznania samego siebie).

„Pieśni… nad złoto droższe”. dwie księgi, medytacje o roli czasu, „carpe diem”, Bóg-Stwórca panem przeszłości i tajemnic przyszłości, czas teraźniejszy we władzy ludzi. akrostychy (Katarzina Yan Wodzinzka, Jagnieszka Kriska Yan), opisywane wdzięki Doroty „Panna XI” w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” i jej tęsknota za mężem XX pieśń ks. 2, poch-wała dobrej żony i matki X pieśń ks. 2. pieśń VIII ks. 1 – topos „Ubi es?” – „gdzieśkolwiek jest, Boże-ć, pośli dobrą godzinę”. często rozważania na temat Fortuny. twórczość Cycerona, Seneki i Horacego, stoicyzm, moralizator w pieśni IX ks. 2 „Nie porzucaj nadzieje”, dydaktyzm, mentorstwo i satyryczny ton, często moralistyczne napomnienie, cza-sem gorzkie inwektywy, cnota + jej towarzyszka, zazdrość, patriotyzm, obywatelskie zaan-gażowanie, „Pieśń o spustoszeniu Podola” (5, ks. 2); (8, ks. 2) do Mikołaja Firleja – wypo-mnienie obietnic Henryka Walezego; złośliwa bajka i „Odpowiedź skrzeczącemu kogutowi – Francuzowi”, mieszanina różnych stylów wypowiedzi. zbiorek łacińskich „Ód” (12) do przyjaciół trzy: Mikołaj Firlej V, Nidecki VIII i Myszkowski X. kunszt w „łatwości”, zamieszanej prostocie.

„Pasterz… proste pieśni… faunowe”. o sobótkowym zwyczaju (pogańskie czary, itp.) Rej „Postylla”, Marcin z Urzędowa „Herbarz polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych”, Anonim-Protestant „O sobótce” – wszyscy pogardliwie lub pobłażliwie. u Kochanowskiego nawiązanie do „Przemian” Owidiusza (Filomela) i „Georgik” Horacego, pieśni proste, bawią i uczą.

Z lutnią Dawida… i Horacego. pierwsze wydanie „Psałterza Dawidowego” 1579 r., dedykowane Piotrowi Myszkowskiemu. humaniści traktowali Dawida i Horacego jako pokrewnych twórców. od połowy XVI w. w Polsce drobne opracowania poszczególnych psalmów, przekłady, np. Rejowy „Psałterz” z 1546 r. w liryce Kochanowskiego brak kultu maryjnego, bark postawy chrystocentrycznej (Rej, Erazm), brak poganizmów (Bóg = Jowisz), „Kościół”, nie konkretne wyznanie.

Cykliczny poemat o kryzysie światopoglądowym twórcy. społeczne uznanie dziecka (w życiu, sztuce i literaturze), traktowanego jako zapowiedź i zna-miona człowieka dorosłego. Orszulka persona levis (nie gravis), w „Trenie XVII” – o żalu ważniejszym niż filozofie, „Tren I” – Heraklit i Symonides. kompozycja klasyczna: exordium (wstęp), laudatio (laudes + iacturae demonstratio), complo-ratio (opłakiwanie, żal – luctus), consolatio i exhortatio. „Tren II” – apostrofa do Persefony, „Najwyższe prawo największym bezprawiem”, Petrarka i Coluccio Salutati (syn Piotr). atmosfera rozmowy (charaterystyczna), autoironia i upersonifikowana Mądrość (IX), wątpliwo-ści egzystencjalne, topos „ubi es?” („jeśliś jest”), exhortatio – XIX matka i ironią „medice, cura te ipsum” („Lekarzu, ulecz się sam”) – „Ludzkie sprawy…”

Okruchy prozy „zacnego” poety. głównie poezja, w prozie zawarte myśli artystyczne i filozoficzne. „Wróżki” do Mikołaja Firleja po ucieczce Walezego, dialogi polityczno-społeczne, rozmowa Plebana (autor) i Ziemianina (pytający), odwołanie do „Satyra”, pesymizm w porównaniu do „Zgody” i „Satyra”, degeneracja ludzkości. proza Kochanowskiego mniej ozdobna, wyrobiona i emfatyczna, był mistrzem poezji, nie pro-zy. historyczny utwór „O Lechu…”. „Wzory pań mężnych” ? „Przy pogrzebie”. listy.

Ostatnie nowe próby podczas „żniw” poetyckich oraz dopełnianie „snopów”. 1583 r. Drukarnia Łazarzowa, drugie wydanie „Trenów” i „Psałterza”, po raz pierwszy „Epini-cion” do Stefana Batorego za odzyskanie Inflant i „Epitalamium na wesele… Krzysztofa Ra-dziwiłła… i… Katarzyny Ostrowskiej…” w 1578 r.

CZĘŚĆ IV. POETA POLONICUS PRIMUS. Przemiany świadomości twórcy.

Kodyfikator nowożytnej wersyfikacji, stylów i gatunków poetyckich w Polsce.